მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
ამჟამად საყოველთაოდაა გავრცელებული არასწორი, თუმცა აღიარებული თეორია, რომ ალბანეთის საკათალიკოსო თითქოსადა მოიცავდა კახეთის დიდ ნაწილს, რომ თითქოსდა წმიდა ნინოს განსასვენებელი ბოდბე და დავით-გარეჯას მონასტრები ალბანეთში შედიოდა, ასეა მოსკოვის საპატრიარქოს ცნობილი ტომეულების „პრავასლავნაია ენციკლოპედიას“, ბაქო-აზერბაიჯანის ეპარქიის ოფიციალური ვებგვერდისა და სხვა უცხოურ გამოცემათა მიხედვით.
სამწუხაროდ, საქართველოში ეს აზრი მიღებულია და ისტორიკოსები ამ არასწორ აზრს შეგუებულები არიან, რასაც მიუთითებს „კავკასიის ალბანეთის“ შესახებ ქართული ოფციალურ საინტერნეტო სტატიაზე თანდართული რუკა –
https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%99%E1%83%90%E1%83%95%E1%83%99%E1%83%90%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%91%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%97%E1%83%98#/media/%E1%83%A4%E1%83%90%E1%83%98%E1%83%9A%E1%83%98:Aghuank.jpg ეს რუკა არ ეთანადება პლინიუსის ცნობას, რომ იბერიისა და ალბანეთის საზღვარი გადიოდა ველზე, სადაც ერთმანეთს ერთვის მტკვარი და მდინარე ოკაზანი (ალაზანი გიშისწყალთან ერთად), და საზღვარი შემდეგ, მიუყვებოდა გიშისწყალს., რომელიც სათავეს კავკასიონის მთებში იღებს. ამ რუკაზე გიშისწყალს არასწორად ეწოდება “გეტარუ“ (სინამდვილეში სახელი მდ. გეტარუ სხვა მდინარეს ერქვა გარგარელების ქვეყანაში), პროვინცია KAMBYSENE (კამბისინე) მოიცავდა არა სიღნაღის რაიონს, არამედ, ამჟამინდელი მინგეჩაურის წყალსაცავის ტერიტორიას და ასევე ალბანური პროვინციები EGHNI და BEGH უნდა ვეძიოთ, ალბანეთში და არა ისტორიულ იბერიაში).
აზერბაიჯანელები თავიანთ თავს ალბანელების მემკვიდრეებად მიიჩნევენ, ამიტომაც მიაჩნიათ, რომ ალბანეთის ყოფილ ტერიტორიებზე მათ უფლებები გააჩნიათ.
албанцы являются и предками нынешних азербайчанцев „азербайджанцы себя считаеют наследниками агванов, стало быть имеют на эти земли право“. https://hurtmann.livejournal.com/320030.html.
ამის მომიზეზებით, აზერბაიჯანის ისტორიის თითქმის ყველა თანამედროვე გამოკვლევაში ნათქვამია, რომ არა თუ დავით გარეჯი, არამედ ალაზნის მთელი ხეობა აზერბაიჯანის ისტორიულლი მემკვიდრეობაა.
საეკლესიო, ბაქოს საეპარქიო, ოფიციალური, გვერდიც კი წერს, რომ მთელი ალაზნის ხეობა ალბანეთში შედიოდა -„Для нынешней исторической географии нет сомнения в том, что Кавказская Албания в период средневековья охватывала почти всю терри-торию современной Азербайджанской Республики, Южный Дагестан и Алазанскую долину Восточной Грузии“ http://baku.eparhia.ru/history/albania/geographic/
იმავეს, რომ ალაზნის ხეობა ალბანეთში შედიოდა წერენ სხვა ძალზე ცნობილი გვერდები,მაგალითად,https://www.gumilev-center.ru/1843/, https://www.panorama.am/ru/news/2010/12/16/l.melik-shahnazaryan/1014051,
ზოგიერთი გვერდი კი ამტკიცებს, რომ არა თუ ალაზნის ხეობა, ივრის ხეობაც ალბანეთში შედიოდა https://vk.com/topic-22515003_26860192, და სხვა. შესაბამისად, მასაც აზერბაიჯანელთა ისტორიულ მემკვიდრეობად მიიჩნევენ.
ისმის კითხვა, როგორ? კახეთი ალბანეთში შედიოდა?
სამწუხაროდ, ქართული საბჭოური ისტორიოგრაფიაც ასევე ამტკიცებდა და ეს მტკიცება დღესაც ძალაშია, რომ სამხრეთ კახეთს თითქოსდა ალბანეთი მოიცავდა,
ქართველი მეცნიერების ერთი ნაწილიც კი მიიჩნევს, რომ ქართველებს ისტორიულად ეკუთვნოდათ ალაზნის ხეობის მხოლოდ მარჯვენა სანაპიროს მხარე, ხოლო მარცხენა სანაპირო ალაზნის ხეობისა ალბანეთში შედიოდა, რადგანაც თითქოსდა ალაზანი თავისი სათავიდან შესართავამდე ერთმანეთისაგან საზღვრავდა იბერიასა და ალბანეთს, რადგანაც ამ ცნობას იძლევა პლინიუსი (სინამდვილეში პლინიუსი ასეთ ცნობას არ იძლევა, რაც ქვემოთაა გამოკვლეული)
უფრო მეტი, ალბანეთის ყველაზე ცნობილი ქართველი მკვლევარი ამტკიცებს რომ ალბანური ტომები ლფინები და ჭილბები თითქოსდა ალაზნის სათავეებში ცხოვრობდნენ (რაც სინამდვილეში შეცდომაა, რადგანაც ისინი კასპიის ზღვის მხარეს (დერბენდის მიმართულებით) ცხოვრობდნენ).
პლინიუსის ცნობის მსგავსად მახინჯდება პტოლემეს ცნობაც ალბანეთის ქალაქების ლოკალიზაციასთან დაკავშირებით, მაგალიტად, ამჟამად, საყოველთაოდაა აღიარებული არასწორი თვალსაზრისი, თითქოსადა, ჯერ კიდევ პირველ საუკუნეში, ივრის ხეობის სამხერთი ნაწილი, ბოდბე, დავით გარეჯას ჩათვლით, ასევე ალაზნის ხეობის დიდი ნაწილი გურჯაან-ყვარელ-საინგილოს ჩათვლით ისტორიულ ალბანეთში შედიოდა. მიიჩნევა, რომ ეს მტკიცება გამომდინარეობს პტოლემეს ცნობიდან ალბანეთის ქალაქების ლოკალიზაციის შესახებ (უთითებენ მისი მთარგმნელის ვ. ლატიშევის კომენტარებს), სინამდვილეში, როგორც ქვემოთაა განხილული უცხოელ მკვლევართა ეს მოსაზრებები შედეგია პტოლემეს ცნობის არსაწორი გაგებისა ადგილობრივი გეოგრაფიის უცოდინარობის შედეგად, ხოლო ზოგიერთ ტენდენციურ სომეხ და აზერბაიჯანელ მეცნიერს ხელს აძლევს ალბანეთის საზღვრის კახეთის სიღრმეში გადატანა, რადგანაც, მათი აზრით, ამით მათი ისტორიული ქვეყნების საზღვრები ფართოვდება.
მათ გარდა, ზოგიერთი აზერბაიჯანელი მეცნიერის მტკიცებით, ქვემო ქართლიც კი ალბანეთში შედიოდა.
აქედან გამომდინარეობს ამჟამინდელ გავლენიან აზერბაიჯანელ მეცნიერთა დასკვნები, რომ „საქართველოს დიდი ნაწილი ალბანეთში შედიოდა“.
მაგალითად, აზერბაიჯანელი ცნობილი მეცნიერი ა.სუმბათზადე, თავის ნაშრომში „აზერბაიჯანელები“ (См. Сумбатзаде А.С. Азербайджанцы), ვ.ლატიშევზე დაყრდნობით ამტკიცებს, რომ აღმოსავლეთ საქართველოს დიდი ნაწილი აზერბიჯანულია, რადგანაც თითქოსდა პტოლემე თანამედროვე საქართველოს ტერიტორიაზე ათავსებდა ალბანეთის რამდენიმე ქალაქს. შესაბამისად, ალბანეთი მოიცავდა აღმოსავლეთ საქართველოს ერთ ნაწილს.
ჩვენ ქვემოთ ვამტკიცებთ, რომ ეს თვალსაზრისსი არის შეცდომა, პტოლემეს ცნობის დამახინჯება, ანდა მისი არასწორი კომენტირება.
პტოლემე ალბანურ ქალაქებს არ ათავსებდა თანამედროვე საქართველოს ტერიტორიაზე.
მიიჩნევა, რომ ასეთი მოსაზრება პირველად გამოთქვა თავის კომენტარებში აკადემიკოსმა ვ. ლატიშევმა.
ამასთან დაკავშირებით ვფიქრობ, რომ მან დიდი შეცდომა დაუშვა ადგილობრივი გეოგრაფიის ნაკლებად ცოდნის გამო, ასევე იმის გამო, რომ მან გაიზიარა მე-19 საუკუნის თბილისში მოღვაწე რუსი მკვლევარების (მაგალიტად კ. განნის, ს. მურავიოვის, ა. იანოვსკის, ა. კრიმსკოისა და სხვთა (რომელნიც ამ საკითს იკვლევდნენ), მოსაზრებები ალბანეთის ქალაქების კახეთში განლაგების გამო.
ისინი კავკასიონის მთაგრეხილის მხოლოდ თელავის მონაკვეთს იცნობდნენ და ამიტომ ვერც წარმოედგინათ, რომ მტკვარ-ალაზნის შესართავთან დიდ ველს ფარგლავს კავკასიონის ქედის დიდი მონაკვეთი, საიდანაც გამომავალი უამრავი მდინარე ამ დიდ ველზე უერთდება მტკვარს (როგორც აღწერენ პტოლემე და პლინიუსი), აქ მდებარეობდა იბერია-ალაბანეთის საზღვარი და ამ საზღვრის აღმოსავლეთით ალბანეთის მხარეს, ალბანური ქალაქები და სოფლები.
როგორც აღინიშნა, ალბანეთსა და იბერიას შორის საზღვარს აღწერს თავის შრომაში პლინიუსი, ხოლო ალბანურ ქალაქების ლოკალიზაციას ეხება პტოლემე.
პლინიუსის (1 ს. 23-79 წწ.) თანახმად იბერიასა და ალბანეთს შორის საზღვარი გადიოდა ველზე, რომელზეც კავკასიის მთებიდან მოედინებოდა მტკვრის შენაკადი მდინარე ოკაზანი, გამყოფი ამ ორი ქვეყანისა.
პლინიუსი თავის ბუნების ისტორიის მეორე წიგნში წერს –
«Всю равнину от реки Кира, заселяют племена албанов, а затем иберов, которые отделены от первых рекой Оказаном, текущей с Кавказских гор в реку Кир“
http://baku.eparhia.ru/history/albania/geographic/
„მტკვრის იქეთა მთელ დაბლობზე ცხოვრობს ალაბნელთა ტომი და, შემდეგ, იბერები, მათ პირველისაგან ყოფს მდინარე ოკაზანი, რომელიც კავკასიის მთებიდან გამოედინება და მტკვარს უერთდება“ – წერს პლინიუსი.
მთავარი გეოგრაფიული მიმანიშნებელი პლინიუსის ცნობაში არის ველი, რომელზეც მტკვარი და ოკაზანი უერთდებიან ერთმანეთს. ანუ იბერია-ალბანეთის სასაზღვარო უმთავრესი წერტილი მტკვრისა და ოკაზანის შეერთების ადგილას იყო, შემდეგ ეს საზღვარი მიუყვებოდა ოკაზანს.
მაშასადამე პლინიუსი ახსენებს მტკვარში შემდინარე ოკაზანს, რომელიც კავკასიის მთებიდან გამოედინება და ველზე უერთდება მტკვარს. ის ერთმანეთისაგან ყოფს იბერებსა და ალბანელებს.
ამჟამად, თითქმის საყოველთაოდ მიჩნეულია, რომ სახელების მსგავსების გამო ოკაზანი არის ალაზანი, რომელიც მართლაც კავკასიის მთებიდან მოედინება და დაბლობზე მტკვარს ერთვის.
ადგილობრივი გეოგრაფიის უცოდინარობის გამო უცხოელ მკვლევარები ჩანს ფიქრობდნენ, რომ ალაზნისა და მტკვრის შეერთების ადგილის ახლოს კავკასიის მთები არ არსებობს, ამიტომაც კავკასიის მთებად მხოლოდ ალაზნის სათავის მთების არეალი მიაჩნდათ (თუშეთის მხარეს), მაშინ როცა მტკვარ-ალაზნის შეერთების ადგილის მახლობელი კავკასიის ქედიდან გამოედინება უამრავი, ათეულობით წყალუხვი მთის მდინარე, რომელნიც მტკარს უერთდებიან, მათ შორის ალაზნის მეორე, უმთავრესი ტოტი, რომელსაც გიშისწყალი ერქვა, ამჟამად კი გოიჩაის უწოდებენ, და, ასევე სხვა მრავალი მდინარე (მაგალითად, მდინარეები – ალიჯანჩაი, ტურიანჩაი (ტიკანლიჩაისთან და დემირაპარჩაისთან ერთად), გეიჩაი, ყარაჩაი, გიდრიმანჩაი, აღსუჩაი და სხვა).
ყველა ისინი ალაზან-მტკვრისა და მტკვარ-აღსუჩაის შესართავთა შორის არსებულ ველზე გაედინებიან და მტკვარს უერთდებიან კავკასიის მთებიდან გამოდინების შემდეგ.
ნებისმიერი ამ მდინარეთაგანი ორიათასი წლის წინ, პლინიუსის დროს, შესაძლებელია ოკაზანად წოდებულიყო , რადგანაც, ცნობის აღწერის მსგავსად, ეს მდინარეები გამოედინებიან კავკასიის მთებიდან და დაბლობზე მტკვარს ერთვიან.
რუკაზე გამოსახულია კავკასიონის მთაგრეხილი (главный кавказский хребет) ქიშთან (киш) დ შექთან (Шеки) ახლოს, სადაც დიდ ველზე მტკვარს უერთდება ალაზან-გიშისწალი (ალაზნის მთავრ ტოტთან გიშისწყლის შეერთების შემდეგ) – ანუ ოკაზანი და ამ ველზე მტკვარს ერთვის კავკასიის მთების სხვა მდინარეები. ამ მდინარეებს აღწერენ პლინიუსი და პტოლემე, ამ მდინარეებზე სხვადასხვა საუკუნეში გადიოდა იბერიისა და საქართველოს საზღვრები.
რადგანაც ალაზანი მტკვრის უდიდესის შენაკადია, ამიტომ ჩვენი კვლევის თანახმდ ოკაზანი უნდა რქმეოდა გიშისწყალს (გოიჩაის), ალაზნის უმთავრეს შენაკადს (მის ტოტს), მდინარეს, რომელიც, აქვე, მტკვარ-ალაზნის შესართავთან ახლოს კავკასიის ქედიდან გამომოედინება და უერთდება ალაზანს.
გიშისწყალი იმდენად ფართო და წყალუხვი იყო, რომ მისი სახელიც ასევე ალაზანი უნდა ყოფილიყო, ის ალაზნის პირველი რიგის შენაკადია (აღსანიშნავია, რომ ამ რეგიონში რამდენიმე მდინარეს ერქვა ალაზანი, მაგალითად, იორს – მცირე ალაზანი ერქვა). ჩანს ალაზანთან გიშისწყლის შერთვის შემდეგ წარმოქმნილ მდინარეს – ოკაზანს უწოდებდნენ.
(ამჟაამდ, ყველა ეს მდინარე (ალიჯანჩაი, ტურიანჩაი, ტიკანლიჩაი, დემირაპარჩაი, გეიჩაი, ყარაჩაი, გიდრიმანჩაი, აღსუჩაი) უამრავი არხით ერთმანეთს უერთდება და რწყავს აღნიშული ველზე მდგარი ქალაქების და სოფლების უხმოსავლიან სავარგულებს)
ალაზან-გიშისწყლის შეერთების შემდეგ მათი ნაკადი აქვე უერთდება მტკვარს, ის (ანუ გიშისწყალი ალაზანთან შერთვის შემდეგ) უნდა ყოფილიყო ის მდინარე ოკაზანი იბერიასა და ალბანეთს შორის საზღვარზე, რომელსაც ახსენებს პლინიუსი.
მაშასადამე , ჩვენი კვლევით ოკაზანი ერქვა კავკასიის მთებიდან გამომავალ გიშისწყალს, რომელიც ალაზანთან შეერთების შემდეგ გაედინება ველზე და მტკვარს უერთდება.
ეს მოსაზრება, რომ გიშისწყალს ალაზანთან შეერთების შემდეგ ერქვა ოკაზანი მთლიანად ეთანადება პლინიუსის ცნობას იბერიასა და ალბანეთს შორის საზღვრის შესახებ.
ამ მოსაზრებას განამტკიცებს ათასწლოვანი ფაქტი, იმისა რომ სწორედ ამ მდინარეებზე, გიშისწყალსა, ალიჯანჩაისა და აღსუ-თეთრწყალზე საუკუნეთა მანძილზე გადიოდა საზღვარი როგორც ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოსი, ისე შემდეგ კახეთის სამეფოსი.
უეჭველი ფაქტია ის, რომ ქართული სახელმწიფოების საზღვარი საუკუნეთა მანძილზე სწორედ აქ, ამ რეგიონში (ანუ მტკვარ-ალაზნის შესართავიდან ვიდრე აღსუმდე (თეთრწყლამდე) გადიოდა
საუკუნეთა მანძილზე აქ, პლინიუსის მიერ მონიშნულ ველზე, ქართული სახელმწიფოების საზღვარი, ცხადია, უსაფუძლოდ არ არსებობდა (როგორც საქართველოს სახელმწიფოსი ისე კახეთის სამეფოსი), რადგანაც, ეს საზღვარი იმეორებდა ძველ საზღვარს იბერიასა და ალბანეთს შორის.
ჩვენი მოსაზრება უსაფუძვლო რომ არ არის ჩანს ასევე ინტერნეტში მოძიებული ამერიკელი მეცნიერის რუკიდან, რომელზეც იბერია-ალბანეთის საზღვარი გიშისწყალ-ალაზანზე გადის. ამ რუკაზე ჩანს, როგორც ალაზან-გიშისწყალი, ისე აღსუჩაი (თეთრწალი), ამ ორ მდინარეს შორის მრავალი მტკვარში შემავალი მდინარე გაედინებოდა, რომელთაც სათავე, მახლობლად, კავკასიის მთებში ჰქონდათ.
Более точная карта согласно “Истории древнего мира”
https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Caucasian_Albania.png
{{Information |Description=Map of Caucasian Albania (after 488) |Source={{Own}} :Original source: The Cambridge Ancient History, volume XIV, chapter 22b, page 662, :Chapter: Armenia in the fifth and sixth century by [http://en.wikipedia.org/wiki/Robert_W
https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Caucasian_Albania.png
განვიხილოთ დიდი გეოგრაფის პტოლემეს (70-147) ცნობა ალბანეთის ქალაქების შესახებ
ალბანეთის ქალაქების შესახებ პტოლემეს ცნობა შეიძლება ითქვას არა თუ ეწინააღმდეგება პლინიუსის აღნიშნულ ცნობას, არამედ მთლიანად ეთანადება მას. პტოლემე პლინიუსის შემდეგ დაიბადა, და შესაძლოა იცნობდა მის შრომებს.
В своем географическом описании Албании Птолемей პტოლემე (ბერძ. Κλαύδιος Πτολεμαίος; (დ. 87 — გ. 165) делит её территорию на пять зон,… между анонимной рекой, впадающей в Кюр, и границей с Иберией — ещё пять населенных пунктов (Ptol. Geogr., V, 11, 1-6).
კერძოდ პტოლემე აღნიშნავს –
«Города и деревни Албании следующие. Между Иберией и рекой, вытекающей с Кавказа и впадающей в Кир (которая течет по всей Иберии и Албании, отделяя от них Армению): Тагода, Бакрия, Сануя, Дегляна, Нига» (Клавдий Птолемей. Географическое руководство. ВДИ, 1948. с.253).
პტოლემე აღნიშნავს – „ქალაქები და სოფლები ალბანეთში – იბერიასა და მდინარეს შორის, რომელიც კავკასიიდან გამოედინება და მტკვარს უერთდება – შემდეგია – ტაგოდა, ბაკრია, სანუია, დეგლიანა, ნიგა“ (Клавдий Птолемей. Географическое руководство. ВДИ, 1948. с.253).
მაშასადამე სხვააა მდინარე ოკაზანი, და სხვაა ალბანეთის ანონიმური მდინარე, თუმცა ორივენი კავკასიის მთებიდან გამოედინებიან და მტკვარს ერთვიან, მათ შორის ისეთი დაშორებაა ყოფილა, რომ მათ შორის განლაგებული იყო ჩამოთვლილი ალბანური ქალაქები.
მაშასადამე ეს ალბანური ქალაქები მდებარეობდნენ იბერიასა და მტკვარის შენაკად კავკასიის მთებიდან გამომავალ რომელიღაც (ანონიმურ) მდინარეს შორის.
როგორც აღინიშნა იბერიასა და ალბანეთს ერთმანეთისაგან ყოფდა ოკაზანი, ანუ გიშისწყალ-ალაზნი, ამ საზღვარსა და მეორე, კავკასიიდან გამოსულ ანონიმურ მდინარეს შორის მდებარეობდნენ ალბნური ქალაქები, როგორც იტქვა, ეს ანონიმური მდინარე გამოედინებოდა კავკასიის მთებიდან და მტკვარს უერთდებოდა, ასეთი მდინარეები აქ რამდენიმეა, მაგალითად მდინარეები ალიჯანჩაი, აღსუჩაი და სხვა, რომელთა შესახებ ქვემოთ ვსაუბრობთ. მაშასადამე ალბანური აღნიშნული ქალაქები მდებარეობდნენ, ამ მდინარეებსა და გიშისწყალ-ალაზანს (ოკაზანს) შორის. ამ ტერიტორიაზე შემდეგშიც მრავალი სოფელი და ქალაქი იყო.
მაგალითად, შემდეგში, პტოლემეს მიერ აღწერილ არეალზე, როდესაც აქ შექის სახანო ჩამოყალიბდა, მრავალი ქალაქი და სოფელი არსებობდა, რაც რუკაზეა მოცემული.
Автор: Armenica.org – www.armenica.org, CC BYრუკაზეა შაქის ოლქი, სადაც პლინიუსისა და პტოლემეს მიერ აღეწრილი მდინარეები ჩაედინებოდა კავკასიის მთებიდან მტკვარში, ოკაზანი და მეორე, ანონიმური მდინარე, ჩანს აღსუ.
განვიხილოთ პტოლემეს ცნობა ალბანეთის ქალაქების ლოკალიზაციასთან დაკავშირებით- პტოლემე წერს- „ალბანეთს …დასავლეთით ესაზღვრება იბერია, აღნიშნულ ხაზზე (ე.ი. მდ. ოკაზანზე)“.
ამ მდინარის გარდა, იქვე, პტილემე ასახელებს ალბანეთის მეორე ანონიმურ მდინარეს, რომელიც ოკაზანის მსგავსად, კავკასიის მთებში იღებს სათავეს და მტკვარს უერთდება, ამ ორ მდინარეს შორის მდებარეობდა ალბანეთის რამდენიმე ქალაქი, როგორც ეს უკვე აღვნიშნეთ.
პტოლემეს აღწერა ეხება შემდეგდროინდელ შაქის ოლქს მტკვარ-ალაზნის შესართავიდან მტკვარ-აღსუს შესართავამდე.
მაშასადამე პტოლემეს ცნობა არ ეხება კახეთს, ის შაქის ოლქს აღწერს, რომელიც, ჩანს, პტოლემეს დროს ალბანეთს ეკუთვნოდა.
Знаменитый географ древности Птолемей (70-147 годы) также локализует территорию Албании между Иберией и Каспийским морем: «Албания ограничивается с севера описанной частью Сарматии, с запада – Иберией по указанной линии, с юга – частью Великой Армении, идущей от границы с Иберией до Гирканского моря (Каспия – А.Н.) к устью реки Кира» (Клавдий Птолемей. Географическое руководство. ВДИ, 1948. с.231).
სამწუხაროდ, პტოლემეს ნათელი და გასაგები ცნობა არ მოსწონს აზერბაიჯანელ მეცნიერს ბატონ სუმბათზადეს (სხვა ზოგიერთ მკვლევართან ერთად), ასწორებს მას თავისი ინტერესის შესაბამისად, და წერს, სრულიად მიუღებელ ფრაზას, რომელიც ამახინჯებს პტოლომეს (პტოლემეოსის) აზრს, კერძოდ წერს – „Однако при перечислении городов Албании Птолемей, в отличие от Плиния, границу между Албанией и Иберией несколько отодвигает на запад.“
მაშასადამე, თავის ნაშრომში პტოლემე ეთანხმება პლინიუსის მიერ გადმოცემულ მტკიცებას, რომ იბერია-ალბანეთის საზღვარი გადიოდა ოკაზანის მტკვართან შესართავთან, მაგრამ შემდეგ თავის ნაშრომშივე ის ჩამოთვლის ალბანეთის ქალაქებს, სუმბათზადე ამ ქალაქებს ათავსებს გაცილებით უფრო დასავლეთით, ალბანეთიდან გადააქვს საქართველოს სიღრმეში, მტკვარ-ალაზნის შესართავიდან ძალზე დაშორებით, და თანაც მკითხველს არწმუნებს, რომ თითქოსდა ასე წერდა პტოლემე.
საბოლოოდ, რომ ვთქვათ, აღნიშნული მეცნიერები, და მათ შორის სუმბათზადე, არ თანხმებიან პლინიუსს, და ასევე პტოლემეს, რომ ალბანეთ-იბერიის საზღვარი მტკვარ-ალაზნის (ოკაზანის) შესართავთან არსებობდა და ეს საზღვარი გადააქვთ ძალზე დასავლეთით, ალბანეთიდან იბერიის სიღრმეში.
შემდეგ, ალბანეთის ქალაქებისა და სოფლების ჩამოთვლისას სუმბათზადე ლატიშევზე დაყრდნობით წერს – Последние два названия комментатором В.В.Латышевым определяются как современные селения Дахна и Нуха в Шекинском районе Азербайджана. А вот три первые, расположенные западнее, локализуются в пределах Грузии. Тагода «по своему положению отождествляется с позднейшим Тионией», Бакрия или «по другому чтению Бахтия локализуется к северо-востоку от Тбилиси», а Сануя «между Алазанью и границей Грузии, где-либо близ позднейшего Сигнаха» (См. Сумбатзаде А.С. Азербайджанцы – этногенез и формирование народа. Баку, 1990. с.56).
სუმბათზადესა და სხვა მკვლევართა უსაფუძვლო ნაშრომების გაცნობის შემდეგ, დაისმის კითხვა, რა ნიშნით უნდა ყოფილიყო მტკვარ-ალაზნის (ოკაზანის) შესართავს ძალზე დაშორებული ქართული ქალაქი თიანეთი („თიონია“?) ალბანური ქალაქი ტაგოტა?, რატომ უნდა ლოკალიზდებოდეს თბილისთან ახლოს, მის ჩრდილო-აღმოსვლეთით ალბანური ქალაქი ბაკრია?, ანდა სიღნაღთან ახლოს ალბანური ქალაქი სანუია??
თანაც, ამ თავისი მტკიცების დროს იმოწმებს წყაროს – პტოლემეს.
გასაგებია, რომ ასევე წერდნენ ვთქვათ ლატიშევი თუ კავკასიის სხვა დასახელებული მკვლევარები, მაგრამ უმჯობესია არა სხვისი შეცდომების გადაწერა ერთი ნაშრომიდან მეორეში, არამედ თვით წყაროზე დაყრდნობა, წყაროში აღწერილი გეოგრაფიული გარემოს გათვალისწინებით.
მაშინ, როცა პტოლემეს მსგავსი არაფერი უწერია.
პტოლემე სრულიად გასაგებად წერს, რომ იბერიის საზღვარსა (ანუ პლინიუსის მდ. ოკაზანსა (გიშისწალ-ალაზანსა მ.ა.ჯ.) და სხვა, მეორე, კავკასიის მთებიდან გამომავალ და მტკვარში შემავალ მდინარეს (ანუ ალიჯანჩაისა, აღსუსა ან სხვა მსგავს მდინარეს) შორის მოქცეულ ტერიტორიაზე ლოკალიზდებოდა რამდენიმე ალბანური ქალაქი, აღნიშნული ტაგოტა, ბაკრია და სანუია.
განვიხილოთ ინტერნეტიდან ამოღებული რამდენიმე რუკა, ამ რუკებზე ჩანს, რომ საუკუნეთა და ათასწლეულის მანძილზე ქართული სახელმწიფო ერთეულების საზღვარი (ალბანეთის არსებობის დროსა და მის შემდეგ) მუდამ გადიოდა შაქის (შექის), რეგიონში, სახვადასხვა საუკუნეში სხვადასხავა დროს აქაურ სხვადასხვა მდინარეზე. მაგალითად, ზოგიერთ საუკუნეში, იქ სადაც მტკვარს უერთდება ალაზანი, სხვა საუკუნეებში, იქ სადაც მტკვარს უერთდბა მდინარე აღსუ (თეთრწალი), ზოგჯერ, აქვე სადაც მტკვარს უერთდება მდინარე ალიჯანჩაი, თუ ტურიანჩაი. მუდამ აქ, ამ მდინარეებზე იდო ქართული სახელმწიფოებრივი ერთეულების საზღვარი სხვადასხვა საუკუნეში, ჩანს ასევე ყოფილა 1 საუკუნეშიც და ალბანეთსა და იბერიას შორის საზღვარიც აქ გადიოდა. შესაბამისად, ამ საზღვრის შესახებ და აქაური ქალაქების შესახებ წერდნენ პლინიუსი და პტოლემე.
https://www.nobledynasty.com/historyoftheroyalhouse.htm
https://meufeanania.info/mirianis/
Автор: Kingdom of Georgia after dissolution as a unified state, 1490 AD.svg: Goran tek-en (обсуждение · вклад)derivative work: Rowanwindwhistler (обсуждение) – Kingdom of Georgia after dissolution as a unified state, 1490 AD.svg, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=58296445
ყველა ამ რუკაზე კარგად ჩანს, რომ ქართული სახელმწიფო ერთეულების საზღვრები ათასწლეულისა და საუკუნეების მანძილზე შაქის ოლქში გადიოდა, მტკვარ-ალაზნისა და მტკვარ-აღსუჩაის შესართავთა შორის.
რუკებიდან კარგად ჩანს, რომ ქართული სახელმწიფოებრივი ერთეულების საზღვრები, მუდამ გადიოდა მტკვარ-ალაზნის შესართავიდან მტკვარ-აღსუს შესართავამდე, ანუ იმ ტერიტორიაზე, რომელსაც აღწერენ სასაზღვრო ზონად იბერიასა და ალბანეთს შორის ბერძენ-რომაელი ავტორები, (ანუ გადიოდა იქ, სადაც შემდგომ შექის რეგიონი (სამეფო, სახანო) ჩამოყალიბდა, და არა ბოდებეთან ანდა გურჯაანთან).
პტოლემესა და პლინიუსის ცნობები ეხება რეგიონს (ველს, სადაც ალაზანი მტკვარს უერთდება), რომლის მდინარეები კავკასიის მთებიდან გამოედინებიან და აქვე მტკვარს უერთდებიან, ანუ ცნობები ეხებიან შემდეგდროინდელი შექის სახანოს ტერიტორიას, მის მდინარეებს, ეს რეგიონი მოიცავდა ტერიტორიას მდინარე აღსუდან ვიდრე მდინარე გიშისწყლამდე .
ამჟამადაც, აქ მინგეჩაურის წყალსაცავი, აჯინოურის ველი, და უამრავი მთის მდინარეა, რომელნიც კავკასიის მთებიდან გამოედინებიან და მტკვარს უერთდებიან, აქ ყოველთვის ქალაქების სირავლე იყო, რადგანაც აქ არამარტო სავაჭრო გზები გადიოდა, არამედ შესანიშნავი კლიმატისა და წყალუხვობის გამო სოფლის მეურნეობა მუდამ ყვაოდა.
მტკვარ-ალაზნის შეერთების ველზე გიშისწყლიდან (აგრიჩაიდან) ვიდრე აღსუმდე გაედინებიან მდინარეები – ალიჯანჩაი, გეიჩაი, ტურიანჩაი, ყარასუ, გიდრიმანჩაი, და სხვა, რომელნიც, კიდევ ერთხელ უნდა ითქვას, მახლობელი კავკასიის მთებიდან გამოედინებიან და ამ ველზე მტკვარს უერთდებიან, შესაბამისად, მათი აღწერა ზუსტად შეეესაბამება პტოლემესა და პლინიუსის ცნობებს.
ჩვენი კვლევით, როგორც ითქვა, წყაროში ნახსენები ოკაზანი უნდა იყო აქ გამდინარე გიშისწყალი (აგრიჩაი Ajricaj, ayricay), ალაზნის მეორე ტოტთან შეერთების შემდეგ, ვიდრე მტკვრამდე.
მდინარე ალაზანი შედგება ორი დიდი ტოტისაგან, ერთია ის რომელიც მოედინება თუშეთის ბორბალოს მთიდან, ხოლო მეორეა მდ. გიშისწყალი, რომელიც სათავეს იღებს კავკასიის მთებში ამჟამინდელ სოფელ ფილფილასთან, ძველ ხალხალთან ახლოს. გიშისწყალი ისეთივე წყალუხვი ტოტი იყო მდინარე ალაზნისა, როგორიც თუშეთიდან მომავალი ტოტი, ალაზნის ეს ორი ტოტი ამ რეგიონში ანუ შექთან ახლოს ერთმანეთს უერთდება და გაერთიანების შემდეგ, ალაზნის სახელით აქვე მტკვარს უერთდება, შესაბამისად ალაზნის ეს ტოტი (გიშისწყალი მტკვრამდე), ჩანს იწოდებოდა ოკაზანად. ანუ ის იყო საზღვარი იბერიასა და ალბანეთს შორის.
აღსუდან გიშისწყლამდე, როგორც ითქვა, უამრავი კავკასიონიდან გამოსული მდინარე უერთდება მტკვარს, შესაბამისად, ამ დიდებულ აგრარულ და სავაჭრო რეგიონში (ე.ი აღსუდან გიშისწყლამდე) მრავალი ალბანური ქალაქი არსებობდა, აღნიშული ქალაქები Тагода, Бакрия, Сануя, Дегляна, Нига ტაგოდა, ბაკრია, სანუია, დეგლიანა და ნიგა.
ამ რეგიონის გარდა ნამდვილი ალბანური ქალაქები უფრო აღმოსავლეთით კასპიიის ზღვისაკენ იყო, ხოლო, რაც შეეხება აღნიშნული რეგიონს, (შემდეგდოინდელ შაქის ოლქს) ის, 1 საუკუნეში ალბანეთის ნაწილი ყოფილა, და მას ქართული წყაროები ჰერეთის სახელითაც იცნობდნენ, ეკლესიურად ესაა გიშის ქართული ეპარქიის მომცველი ოლქი, შემდეგდროინდელი შექის სახანო, ამ რეგიონის ყოფილ ქართულენოვნებას აქაური აშკარად ქართული ტოპონიმებიც მიუთითებს (მინგეჩაური, აჯინოური და სხვა), რაც შეეხება გიშის ქართულ საეპისკოპოსოს მისი იერარქი საქართველოს ეკლესიის ოფიციალურ დიპტიხში საპატიო ადგილზე იდგა საუკუნეთა მანძილზე.
ახლა გიშისა და ალბანელი კათალიკოსების საკათედრო ტაძრის – „გისის“ სახელებს ერთმანეთში ურევენ.
„გისი“ იყო ალბანელთა საკათალიკოსო ცენტრი და ის მოვსეს კალანკატუაცის ცნობით ბარდავის ახლოს ჭაობიან ადგილას მდებარეობდა, ხოლო „გიში“ მუდამ ქართველთა საეპისკოპოსო ცენტრი იყო ამ რეგიონში, ის ქართველთა პატრიარქმაც მოინახულა მე-14 საუკუნეში, თავისი სამწყსოს მოხილვის დროს. ამ რეგიონში უამრავი სხვა ქართული ეკლესიებიც მოინახულა საქართველოს პატრიარქმა, ეკლესიების სიმრავლე ამ რეგიონში ქალაქებისა და სოფლების სიმრავლით იყო გამოწვეული, რადგანაც რეგიონში მრავალი მდინარით ირწყვებოდა და აქ პტოლემეს დროს რამდენიმე ალბანური ქალაქი არსებობდა, აღნიშნული ტაგოდა, ბაკრია, სანუია, დეგლიანა და ნიგა.
ჩამოვთვალოთ მდინარეები, იმ ტერიტორიაზე რომელსაც იბერიასა და ალბანეთს შორის სასაზღვრო ზონად იხსენიებენ ბერძენ-რომაელი ავტორები, ისინი კავკასიის მთებიდან გამოედინებიან და მტკვარს უერთდებიან (ესენია მდინარეები მტკვარ-ალაზანის შესართავიდან ვიდრე მტკვარ-აღსუს შესართავამდე),
ესაა მდინარეები კავკასიონის მთაგრეხილის სამხრეთ ფერდზე აღნიშნულ რეგიონში (На южном склоне Большого Кавказа), მათ შორის ერთერთს, როგორც ითქვა, პტოლემეს ცნობით ეწოდებოდა ოკაზანი, ხოლო მეორე ანონიმურ მდინარეს აღწერს პტოლემე, მაგრამ მის სახელს არ ახსენებს-
Левые притоки Куры (Ширванские реки), Алиджанчай, Турианчай (с притоками Тиканлычай и Демирапаранчай), Гейчай, Гирдыманчай, Агсучай.
- Гейчай – გეიჩაი;
Гёйчай (азерб. Göyçay) —
გოქჩაი (აზერ. Göyçay) — მდინარე აზერბაიჯანში, გოქჩაის რაიონში. იტოტება მრავალრიცხოვან არხებად და იყენებენ სარწყავად. სიგრძე 113 კილომეტრია. აუზის ფართობი — 1,770 კმ²
Реки Ширванской зоны: Алиджанчай, Тюръянчай, Гейчай, Гирдиманчай, Агсучай. Реки северо-восточного горного склона Малого
- Агричай – აგრიჩაი
6.Гяджачай – გურჯიჩაი; (აქვეა ქედი „გურჯიდაღი“, ანუ „ქართველთა მთა“, ვართაშენის რაიონში, რომელსაც ადგილობრივი მოსახლეობა უწოდებს „საქართველოს ძველ საზღვარს“
- Турянчай – ტურიანჩაი;
- Геокчай -გეოკჩაი;
- 9. р. Шинчай – შინჩაი;
- 10. Ахсучай-აღსუჩაი.
http://www.bvahan.com/ArmenianWay/Great_Armenia/Provinces_Eng/Utik/Utik.jpg
საბოლოოდ უნდა დავასკვნათ, რომ იბერია-ალბანეთის საზღვარი გადიოდა ველზე, სადაც ალაზანი უერთდება მტკვარს.
კვლევის თანახმად, რომელიც ეყრდნობა პლინიუსის ცნობას, ოკაზანი ერქვა ალაზანს გიშისწყალთან ერთად.
გიშისწყალი, ალაზნის ყველაზე დიდი შენაკადი, გამოედინება კავკასიის მთებში და ამ ველზე უერთდება ალზანს, შეერთების შემდეგ ალაზან-გიშისწყალი ყოფილა საზღვარი ამ ორ ქვეყანას შორის.
აღნიშნული ველი (რომელიც გადაჭიმულია მტკვარ-ალაზნის შესართავიდან ვიდრე მტკვარ-აღსუჩაის (თეთრიწყლის) შესართავამდე), მნიშვნელოვანია, იმით, რომ პტოლემეს ცნობის შესაბამისად აქ, ამ ორ მდინარეს (ალაზან-გიშისწყალსა და აღსუჩაის) შორის უამრავი მდინარე ჩამოედინება კავკასიის მთებიდან. ერთერთ მათგანსა და ოკაზანს შორის რამდენიმე ალბანური ქალაქი ყოფილა განლაგებული პტოლემეს ცნობით. ამ ველის ერთ ნაწილი ამჟამად შაქის ოლქს უჭირავს.
მასასადამე, იბერია-ალბანეთის საზღვარი გადიოდა შემდეგდიონდელ შაქის რეგიონში და არა კახეთში, საქართველოს სიღრმეში, ამავე, შაქის რეგიონში პტოლემეს დროს არსებობდა ალბანური ქალაქები ტაგოდა, ბაკრია, სანუია, დეგლიანა და ნიგა.
30 აპრილი, 2020 წელი