მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
„ისტორია დაწყებითგან ივერიისა, ესე იგი გიორგიისა, რომელ არს სრულიად საქართველოისა, ქმნილი საქართველოს მეათცამეტის მეფის გიორგის ძის თეიმურაზისაგან, სანკტპეტერბურგის სტამბასა შინა სამეცნიერო აკადემიისა, 1848 წელსა“
თეიმურაზ ბატონიშვილი (ბაგრატიონი) ძე გიორგი მე-12-ისა იყო თავისი დროის ცნობილი მწერალი და მეცნიერი. მისი სახელოვანი ნაშრომია აღნიშნული წიგნი საქარველოს ისტორიისა.
თეიმურაზის მთელი ნაშრომი არის კვლევა და მტკიცება იმისა, რომ მთელი კავკასია, მისი ჩრდილოეთი და სამხრეთი ნაწილები, კასპიის ზღვიდან შავ ზღვამდე – ისტორიული საქართველოა, რომ ყველა მისი ერთეული შეადგენდა ერთ სამეფოსა და ერთ ქვეყანას, ის წერს: „ესე ყოველნი ნათესაობანი, სამეფონი და სამთავრონი არიან ერთი ქვეყანა და ერთი სახელმწიფო“ (გვ.24).
მისი სიტყვით, „იმერთა, კახთა, მესხთა, მეგრელთა, აფხაზთა, კავკასთა, ლეკთა და სრულიად … ყოველსა მას ქვეყანასა ეწოდა „საქართველო“ – კასპიის ზღვიდან შავს ზღვადმდე“ (გვ.26).
ის წერს, რომ ერთ დროს საქართველოს ჩრდილოეთი საზღვარი იყო ქვეყანა „მცირე თათარია“. ის წერს: საქართველოს ჩრდილოეთი საზღვარი „რუსეთი და მცირე თათარია“ (გვ.27).
„მცირე თათარია“ იყო მე-18 საუკუნეში ცნობილი რეგიონი, რომლის რუკა დაამზადებინა იმპერატრიცა ეკატერინემ. მცირე თათარია მოიცავდა თანამედროვე სამხრეთ უკრაინას და მიმდებარე სამხრეთ რუსეთს დნესტრსა და დონს შორის. მისი საზღვარი აღწევდა შავ და აზოვის ზღვებამდე, თეიმურაზის აზრით, აზოვის ზღვასთან საქართველოს მცირე თათარია ესაზღვრებოდა. აქედან გამომდინარე, სააქართველოს ისტორიული საზღვარი, თეიმურაზის სიტყვით, აღწევდა მდ. დონამდე და აზოვის ზღვამდე.
მისი სიტყვით, ორ, კასპიისა და შავ ზღვას შუა მცხოვრები ხალხის ენა იყო ქართული, როგორც ჩრდილოეთ, ისე სამხრეთ კავკასიაში. ამ მოსაზრების დასასაბუთებლად მას უამრავი ფაქტი მოჰყავს.
კავკასიის „ყოველნი ერნი მომძრახ იყვნეს ივერიულად, ესე იგი ქართულად, ზრახვითვე ამ გვარითა, რომლითაცა ვმეტყველებთ აწ“ (გვ.34).
რით ამტკიცებს თეიმურაზ ბატონიშვილი, რომ ქართული ენა კავკასიის ხალხთა თავდაპირველი ენა იყო?
ამას ამტკიცებს სხვადასხვა მასალითა და პირადი დაკვირვებით, იმ ფაქტით, რომ თვით ამ ხალხთა წარმომადგენლები, მაღალი წოდება თუ დაბალი, ასაკის მიუხედავად, ამტკიცებდა, რომ მათი თავდაპირველი ენა იყო ქართული.
ის წერს:
„თუ სადმე ჰკითხო მდაბიოსაცა ვისსამე დღეს სხვითა ენითა მოლაპარაკესა, აფხაზთა, ოვსთა, ლეკთა და სხვათაცა კავკასიასა შინა მოსახლეთა (გინა სხვათა ადგილთა შინა ივერიისა ერთაგანსა), მყის მოგითხრობენ იგინი, რომელ წინაპარნი ჩვენნი მომზრახ იყვნეს ქართულისა ენისა და წინაპართა ჩვენთა ენა ქართული არს“ (გვ.35).
მისი აზრით, არა ყველა ტომი იყო ოდესღაც ქართულენოვანი, არამედ მხოლოდ „ივერიის ერთაგანი“, ანუ იბერიული წარმოშობის კავკასიური ტომები.
თეიმურაზის დროს ქართული ენა გარვეულწილად ჯერ კიდევ იყო გავრცელებული აფხაზთა, ოსთა, ლეკთა და სხვა კავკასიელთა შორის. ამიტომ ის სვამს კითხვას – თუ კი ჩრდილო კავკასიელთა წინაპრები არ იყო ქართველენოვანი ხალხი, როგორ მოხდა, რომ მრავალი კატაკლიზმებისა და შემოსევების მიუხედავად, მათმა ნაწილმა კიდევ იცის ქართული ენა? რატომ არ გაქრა ქართული ენის ცოდნა ომებისა და კატაკლიზმების მიუხედავად ჩრდილო და სამხრეთკავკასიელ ხალხთა შორის?
ის წერს:
„ვითარ შესაძლებელ იყო ესოდენ სიყვარული ნათესაობათა მიერ მისთა ენის მის, რომელ ესოდენთა ნათესავთა და პირთა მათ შორის შემოსეულთა და სხვათა ჟამთა ცვლილებაგან ვერა აღხოცეს ქართული?“ (გვ.35).
ბატონიშვილი წერს, რომ მიუხედავად უცხო ეთნოსთა შერევისა, თუ კითხავ აფხაზს, ოსს, ლეკს ან სხვა რომელიმე მეზობელი ტომის შვილს, ისინი სწრაფად გეტყვიან, რომ ჩვენი წინაპრები ქართულენოვანნი იყვნენ და ჩვენი წინაპრის ენა არის ქართული (გვ.31).
მას მიაჩნია, რომ ქართული ენის ასე თუ ისე ცოდნა კავკასიელთა მიერ დაღესტნიდან აფხაზეთამდე, ოსეთის ჩათვლით, კავკასიელი ხალხების თავდაპირველი ქართულენოვნების დასტურია.
თეიმურაზ ბაგრატიონი ამას წერდა მე-19 ს-ის. დასაწყისში.
ჩანს, იმ დროის აფხაზები, ოსები, ლეკები და სხვანი ფლობდნენ ინფორმაციას, რომ მათი წინაპრების თავდაპირველი ენა იყო ქართული. ეს ინფორმაციული ცოდნა მე-19, მე-20 სს-ში დავიწყებულ იქნა რუსთა ბატონობის დროს.
თეიმურაზის სიტყვით, ჩრდილოკავკასიელები სხვადასხვა ეპოქაში დაიპყრეს სხვადასხვა ხალხებმა.
მაგალითად, ის ეხება უძველეს ეპოქას, როდესაც ჩრდილოკავკასიელთა წინაპრები მთებში კი არა მთების წინა ვრცელ ველებზე (სტეპებში) ცხოვრობდნენ (ამასვე აღნიშნავდა ვ. მილერი).
ამ ეპოქაში, ველებზე ცხოვრებისას, ჩრდილოკავკასიელები ყოფილან ქართულენოვანები. შემდგომ კი, როდესაც მათ შემოესივნენ უცხოელი დამპყრობლები, ისინი ველებიდან შესულან კავკასიის მთებში და თანდათან დაუვიწყებიათ ცოდნა ქართული ენისა, მაგრამ მათ, თეიმურაზის დროს, როგორც ითქვა, ჯერ კიდევ ჰქონიათ ინფორმაცია თავიანთი წინაპრების ქართულენოვნების შესახებ.
თემურაზი წერს: თავდაპირველად სრულიად აფხაზების ენა იყო ქართული და ქართულ წიგნებს ხმარობდნენ, ხოლო შემდგომ ქართული დაივიწყეს. ახლა მცირედმა მათგანმა იცის ქართული მათში სხვადასხვა ენების შერევის გამო.
თეიმურაზი წერს: „პირველად სრულიად აფხაზნი მომზმახ იყვნეს ქართულისა, და მერმე, სხვათა და სხვათა ერთა მიერ, მათ შორის აღრეულთა … შერივნეს ენა მათნი. აფხაზნი ქართულისა ენისა მოლაპარაკე იყვნეს და წიგნსა ქართულსა ხმარობდეს, ხოლო შემდგომად დაივიწყეს ქართული და მცირედთაღა მათგანთა უწყიან ქართული და მათ შორის მყოფთა წარჩინებულთა და თავადთა სახლთა უწყიან, და ქართულადვე ლაპარაკობენ, და იციან აფხაზთაცა ენა“.
კავკასიელთა თავდაპირველ ერთობას და ქართულენოვნებას თეიმურაზი სხვაგანაც ეხება.
ჩრდილოეთ კავკასიაში მცხოვრებ ოსების წინაპრების ენა, თეიმურაზის სიტყვით, თავდაპირველად იყო ქართული, შემდგომ მათ შეერიათ სხვა ერები. ამის გამო „განირყვნა ენა მათი და შეირია და იცვალა“.
თეიმურაზი წერს: „კავკასოს იყო ძმა ქართლოსისა და ძე თარგამოსისა, ნათესავთ-მთავარი ოვსთა, არამედ უფლებასა ქვეშე ქართლოსისასა მყოფი, პირველად ოსნი ზრახვიდეს ენითა ქართულითა, ვითარცა სხვანი კავკასიის ერნი, არამედ ოდეს შემოერივნეს მათ შორის სხვანი და სხვანი ნათესაობანი, განირყვნა ენა მათი და შეირია და იცვალა, და აწ არიან ოსთა შორის ნათესაობითა მრავალნი, რომელნი ქართულსაცა ენასა ლაპარაკობენ და ოსურსაცა და სხვათა უფრო მცირედთა რიცხვთა აქვთ დავიწყებული ქართული ენა“ (გვ.11).
თეიმურაზი წერს, რომ ღილღვები (ანუ მდ. ასას მცხოვრები ინგუშებისა და ქისტების წინაპრები) არიან ქართველები: „ესე ორნი მდინარენი გამომდინარებენ ერთისა სათავისაგან მახლობელ ადგილთა სამზღვართა თუშთა, ფშავთა, ხევსურთა და ღილღვთა ქვეყანისა, რომლისაცა ერნი არიან ქართველნივე კავკასიისა მცხოვრებთაგანი“ (გვ.14), ანუ ღილღვები ქართველები არიან, როგორც თუშები, ფშავლები და ხევსურები. (აღსანიშნავია, რომ ამჟამად ინგუშებს უნერგავენ თვალსაზრისს, თითქოსდა ისინი წარმოშობით ალანები არიან).
თეიმურაზი განაგრძობს – სვანებმა, კავკასიის მთებში მოსახლებმა, იციან და ლაპარაკობენ ქართულს, მაგრამ მათ აქვთ საკუთარიც. ასევე ჯიქთა და ალანთა შორისაც იციან ქართული, მაგრამ მათ შორის უფრო ცოტანი არიან ქართულად მოლაპარაკენი.
ოსები არიან ქართლოსის ძმის კავკასოსის შთამომავალები. თავდაპირველად ისინიც ქართულად მოლაპარაკენი იყვნენ: „პირველად იგინიც ქართულისა ენისა იყვნეს მოლაპარაკენი, მერმე ამათცა უძველეს ჟამთა შინა შეერივათ ენა ხაზართგან, მერმე სპარსთაგან და იტყვიან მათ შორის გერმანიელთა გადმოსახლებასაცა. სხვათა და სხვათა ნათესავთა შეერიათ ენა“ (გვ. 36). კავკასიაში შემოსულ გუთებს თეიმურაზი გერმანელებად მოიხსენიებს.
თეიმურაზის მიერ მოყვანილი ფაქტები ეთანადება ვახუშტისას, რომელიც წერს, რომ მისი დროის ოსები შედგებოდნენ ორი ეთნიკური ფენისაგან. ოსეთის თავდაპირველი მოსახლენი დვალები დაიპყრეს ოსებმა და აქციეს დაბალ ფენად. ვახუშტის დროს დვალური ენა კიდევ არსებობდა. ეს ენა თეიმურაზის მიერ იწოდება ოსების თავდაპირველ ენად, რომელსაც უწოდებს ქართულ ენას. მაშასადამე, ვახუშტის მიერ ნახსენები დვალური ენა თეიმურაზის მიერ იწოდება ქართულ ენად.
თეიმურაზი და ვახუშტი XVIII და XIX ს. დასაწყისში უკეთ ფლობდნენ დვალების შესახებ ინფორმაციას, ვიდრე შემდგომი დროის მკვლევრები. ვახუშტის მიერ ნახსენები დვალური ენა თეიმურაზის მიერ იწოდება ქართულ ენად. ჩანს, დვალური იყო ერთ-ერთი მთის დიალექტი ქართული ენისა. ის ამჟამად სრულიად უკვალოდ გამქრალი მკვდარი ენაა, მაგრამ ოსური ენის ქართული დანაფენები, მართლაც, დვალების ქართულენოვნებას მიუთითებს.
კიდევ ერთხელ რომ გავიმეოროთ, თეიმურაზის სიტყვით, „ოსების“ (გულისხმობს ოსეთის ძველ, თავდაპირველ მოსახლეობას – დვალებს) თავდაპირველი ენა იყო ქართული ენა, შემდეგ დვალებს შეერივნენ სხვადასხვა ტომები – ხაზარები (გულისხმობს თურქულენოვან ტომებს), სპარსელები (გულისხმობს, ჩანს, ირანულენოვან ტომებს), „გერმანელები“ (გულისხმობს გუთების ტომს). ამ ტომების ენებისა და დვალების (თავდაპირველი ოსების წინაპრების) ენების შერევით ჩამოყალიბდა თანამედროვე ოსური ენა. თეიმურაზი წერს, რომ მიუხედავად ამისა, საქართველოში ერთმეფობის დროს, ანუ საქართველოს სახელმწიფოს მთლიანობის დროს, ოსები „მოზრახ იყვნეს იგინი ქართულისა ენისა და ქრისტიანობაცა სრულად ოსთა ეპყრათ“ (გვ.36), მაგრამ ახლა მხოლოდ ნაწილობრივ აქვთ ქრისტიანული სარწმუნოებაო, თუმცა კი ოსების ქვეყანაში მრავალია „ბერძენ-ქართველთა წესის“ მქონე ქრისტიანებიო. რას ნიშნავს „ბერძენ ქართველთა წესი?“, ამ ტერმინით აღინიშნება არა რომელიმე ეთნოსის ტრადიცია, არამედ რელიგიური აღმსარებლობა, ეს არის ქართული მართლმადიდებლობა („ბერძენი“ აქ ნიშნავს მართლმადიდებელს). ტერმინით „ბერძენ-ქართველი“ თეიმურაზის დროს აღინიშნებოდა ის, რასაც დღეს ეწოდება „ქართველი მართლმადიდებელი“.
ჩრდილოკავკასიელთა შორისო, წერს ის, მრავალია ქართული მართლმადიდებლური სარწმუნოების მიმდევარი და, ამასთანავე, მრავალმა კვლავ იცის ქართული ენაო. „უწყიან მრავალთა ქართული ენა“. ქართული ენა კავკასიის მრავალი ტომის ენააო. სხვა წყაროებითაც, რუსების კავკასიაში შემოსვლისას, მე-19ს-ის დასაწყისში, კავკასიის ზოგიერთ ხალხის განათლებულ ფენას გააჩნდა ცოდნა ქართული ენისა.
ის განაგრძობს: „კავკასიის მთათა შინა მცხოვრებელნი მრავალნი არიან, რომელთაცა აქვთ საკუთრად ენა ქართული და სარწმუნოებაცა ქართველთავე, ესე იგი მთიელთა, მოხევთა, არაგვის საერისთაოსთა, ფშაველ-ფხოვლთა, ხევსურთა და თუშთა. ხოლო ქისტნი და ღლიღვნი, რომელთაცა აწ უწოდებენ ანგუშტთა, ესენი არიან მესამზღვრენი ფშავთა, ხევსურთა და თუშთა.
მესამზღვრენი ქისტნი, ღლიღვნი და ძურძუკნი პირველ იყვნეს ქართულთა მომზრახნი, შემდგომად აღერივნეს მათ შორის ხაზარნი და სხვა და სხვა ნათესავნი, ენა მათი განირყვნა. ქისტნი, თუმცა პირველ იყვნეს ქრისტიანენი და მრავალნი ძველნი ნაშენნი ეკლესიანი არიან მათ შორის, მაგრამ შემდგომად გარდაიქცეს იგინი და იქმნეს, ვითარცა ოსნი. არა თუ იქმნეს სხვისა სარწმუნოებისა, არამედ შერიეს მათ და დაივიწყეს წესი ქრისტიანობისა, დაივიწყეს ენაცა ქართული, თუმცა მცირედღა უწყიან და აქვთ ენა აღრეული, ვითარცა სხვადასხვა აწინდელთა ერთა კავკასიურთა, ხოლო ძურძუკთა და ღლიღვთა უმეტესთა ნაწილთა მათთა აქვთ მიღებული სჯული მოჰმედისა ჩერქეზთა მახლობლობისა გამო.
ხოლო ქრისტეთი ღლიღვნი, ძურძუკნი არიან ნაწილსა შინა კახეთისასა“ (გვ.36). თეიმურაზის სიტყვით, დაღესტნელების წინაპრები (მათ ლეკებს უწოდებს) თავდაპირველად იყვნენ ქართველენოვანნი და ცხოვრობდნენ დაღესტნის ველებზე (დაბლობში), შემდეგ მათ შემოესივნენ სხვადასხვა ხალხები, ამიტომაც იძულებით ავიდნენ და დამკვიდრდნენ მთებში, მათ შორის იყვნენ ქრისტიანები „სარწმუნოებითა – ბერძენ ქართველთათა და წესით მათითა“ (გვ.36), ანუ მართლმადიდებლური ქართული საეკლესიო წესებით, ანუ ის იყო არა სომხური ანდა ალბანური ეკლესიის სამრევლო, არამედ ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიისა, ქართულ მართლმადიდებლურ წესს ის „ბერძნულ-ქართულს“ უწოდებს). დაღესტნელები ამ დროს ქართულ ენას ინარჩუნებდნენ და მას იცავდნენ. „სცვიდნენ ენასა ქართულსა, ვიდრე თემურ ლენგამდე, რომელმაც დაიპყრა იგინი, მიაქცივნა მრავალისა ტანჯვითა და სხვანი ლიქნითა და წყალობითა მრავლითა, დაუდგინნა არაბნი მოლანი (ესე იგი მოხმედისა სჯულისა მოძღვარნი და მასწავლებელნი), განუწესა მათ, რათა ასწავლებენ ყრმათა მათთა წერილს არაბულისა, მისცა მათ ბრძანება ფიცხნი არღარა კითხვად და არცაღა სწავლად ქართულისა წიგნისა და რათა არცაღა ენა ქართული იზრახვიდეს მათ შორის“ (გვ.37).
თეიმურაზის ეს ცნობა დასტურდება მოღწეული ფაქტებით, მაგალითად, დაღესტანში აღმოჩენილი ქართულენოვანი ჯვრების და სხვა საეკლესიო ნივთების ნამსხვრევებით, რომლებზეც მკვეთრად ჩანს როგორც ასომთავრული, ისე ნუსხური წარწერები. მოპოვებულია იქაურ ადგილობრივ მკვიდრთა სახელზე დამზადებული ქრისტიანული არტეფაქტები. ასეთი წარწერები ავარიის უამრავ სოფელს თუ ნასოფლარში მოიპოვება. აქ დასტურდება უამრავი ეკლესიისა და ქრისტიანული სასაფლაოს ნაშთები. დაღესტნის მუზეუმებში ინახება მაჰმადიანური წიგნები, რომელთა ყდები ქართული საეკლესიო წიგნებიდან ამოხეული ფურცლებითაა გამაგრებული. ახლახანს, დაახლოებით 2015 წელს, დაღესტნის ტელევიზიით გადმოიცა ინფორმაცია, რომ შემთხვევით ნახეს ქვიშაში ჩაფლული ათასამდე ხელნაწერი გაქვავებული გრაგნილი. ცხადია, თუ შეძლეს მათი გახსნა. უმრავლესობა იქნება ქართულენოვანი, რადგანაც ქართული ენა დაღესტნელების კულტურისა და განათლების ენა იყო.
თეიმურაზის სიტყვით, ქართული ენა ლეკების ბუნებითი ენა იყო და ისინი ქრისტიანები ყოფილან თემურ-ლენგის შემოსევამდე. ლეკთა ქვეშ ის გულისხმობს მთელი დაღესტნის მოსახლეობას.
თემურ-ლენგს სასტიკი ბრძოლები დასჭირდა ქრისტიან დაღესტნელელთა დასამარცხებლად. გამარჯვების შემდეგ კი მას გამოუცია სასტიკი ბრძანება, რომ დაღესტანში არავის ელაპარაკა ქართული ენით, უფრო მეტი, მას აუკრძალია ბავშვების განათლება ქართულ ენაზე (იქამდე კი მაღალაშვილისეული სახარების 1310 წლის მინაწერის მიხედვით, დაღესტნისა და ნახჩეთში 7 ქართული ქრისტიანული საეკლესიო სასწავლებელი ყოფილა).
თემურ-ლენგის ბრძანებით დაღესტანში არავის ჰქონდა უფლება ქართული წიგნების კითხვისა. მან არაბეთიდან და სხვა მუსლიმანური ქვეყნებიდან საგანგებოდ ჩაიყვანა იქ მოლები მუსლიმან მოძღვრებად და მასწავლებლებად. იქამდე კი ქრისტიანი მოძღვრები და სამღვდელოება დახოცა ან გააძევა.
ამის შედეგად დაღესტნელთა შორის მინელებულა ცოდნა ქართული ენისა. დაღესტანში მხოლოდ ანწუხის თემის მცხოვრებლებს შემოუნახავთ ქართული ენა.
„მხოლოდ დაშთა ენა ქართული ლეკთა შორის ანწუხელთა, რომელნიც დღევანდელ დღემდე ზრახვენ ქართულსა ენასა და უწყიან ენა“(გვ.37).
თეიმურაზ ბატონიშვილის დროსაც კი, ე.ი. მე-19 ს-ის დასაწყისში, ანწუხელები ჯერ კიდევ ლაპარაკობდნენ ქართულად, რისი მოწმეც თვითონ იყო. აქედანაც ჩანს, რომ ანწუხის საეპისკოპოსოს მრევლს ძალზე დიდხანს შეუნარჩუნებია ქართული ენის ცოდნა.
ანწუხელი ლეკების მიერ ქართული ენის ცოდნასთან ერთად თეიმურაზის დროს ჯერ კიდევ შემორჩენილი ყოფილა საეკლესიო შენობები და ნაეკლესიარი ნაგებობების ნაშთები მთელ დაღესტანში. „არიან მათ შორის ძველად ნაშენებნი ეკლესიანი და მონასტერნი, რომელნიმე სრულიად თლილითა ქვითა ნაშენნი, გარნა აწ რამდენიმე დარღვეულნი და სხვანი უქმად, რომელნიმე მიზგიდებად მათდა შეცვალებულნი“ (გვ.37). თემურ-ლენგის შემდეგ სრულიად საქართველოს მეფე ალექსანდრე I-ს განუდევნია დაღესტნიდან მოლები, მაგრამ შემდეგ ისინი კვლავ გამოჩენილან. ისინი ხალხს ასწავლიდნენ, რომ ქრისტიანთა მტრობით სამოთხეს დაიმკვიდრებდნენ. „ქურდობათა და ავაზაკობათა მადლად ეტყოდიან და ქრისტიანობათა მტერობასა სამოთხისა შემყვანებელად“ (გვ.37).
საქართველოს დაშლის შემდეგ დაღესტნის მთა შედიოდა კახეთის სამეფოში.
„იპყრობდნენ კახთ მეფენი ლეკთა სრულიად და კახთ მეფეთაგან ედვათ მათ ხარკი და ბეგარა“(გვ.37). ვითარება კვლავ შეიცვალა შაჰ აბაზ I-ის დროს. „შაჰაბაზ გაძვინებულ იყო კახეთსა ზედა“ (გვ.38).
იმისათვის, რათა ჩამოეშორებინა კახეთისთვის, შაჰ-აბაზს დაღესტანში ჩაუსახლებია ერთ-ერთი მაჰმადიანური ტომი „გულხადარი“ 150 000 სახლი. ასევე დაღესტანში შეუგზავნია მრავალი მოლა: „მისცა მოლათ მათ საფასე დიდძალი და მოიზიდეს მათ ლეკთაგანნი მრავალნი ფულისა მიცემითა, რომელნიმე სატანჯველითა მიაქცივნეს და მაჰმადიან ყვეს“ (გვ.37).
შაჰ-აბასის მოლები ლეკებს ასწავლიდნენ ქრისტიანთა მტრობას. ქურდ-ავაზაკობით ცნობილი გულხადარები შეერწყნენ ლეკებს. ამ დროს ორ ნაწილად გაყოფილან სპარსული და არაბული მაჰმადიანობის მომხრეებად (ალბათ, შიიტებად და სუნიტებად). საბოლოოდ, შაჰ-აბაზმა დაღესტანი ჩამოაშორა საქართველოს, „დაუკარგა ქვეყანა იგი საქართველოს სამეფოს“ (გვ.40).
კავკასიელთა ერთობა ქართველი იერარქების ტიტულატურასაც აუსახავს. თეიმურაზი წერს: სრულიად ივერიის პატრიარქების ტიტულატურა ასეთი იყო:
„ჩვენ კათოლიკოს-პატრიარხი აფხაზთა და ყოვლისა საქართველოისა“ (გვ.36).
თეიმურაზი გამოწვლილვით მიმოიხილავს კავკასიის მოსახლეობის წინაპართა ისტორიასა და გენეზისს. მიიჩნევს, რომ ძველი აღთქმის მამამთავრებმა – ნოეს ვაჟებმა სემმა, ქამმა და იაფეტმა საფუძველი ჩაუყარეს კაცობრიობას.
კავკასიის თავდაპირველი მოსახლეობა კი იაფეტის ძის თარგამოსის შთამომავლები იყვნენ.
მას მოჰყავს იოსებ ფლავიუსის ცნობა, რომლის მიხედვით, ქართველები იაფეტის შთამომავლებია, ხოლო სომხები – სემისა. ამის მიხედვით, ქართველები იაფეტელები, სომხები კი სემიტები არიან.
„იოასაფ ფლავიოს მწერალი იუდიანთა ისტორიისა (I,6) მოუთხრობს ესრეთ:
„სულ ძველად ქართველთა, ესე იგი ივერთა, თობელნი ეწოდებისო, ვინაითგან იგინი შთამომავალნი არიან იაფეთის ძის თობელისანი“ და სომეხთა ესე იგი ერმანთათვის იტყვის: „იგინი არიან შთამომავალნი იულისანი სემის შვილის შვილისაგან“ (გვ.16). თეიმურაზ ბატონიშვილი თავის სამეცნიერო ნაშრომს იწყებს კავკასიის რეგიონის გეოგრაფიული აღწერით. ის მიიჩნევს, რომ კავკასიის შვიდ უმაღლეს მწვერვალთა შორის „პირველ არს შიდა-ქართლისა მამულსა შინა ცხინვალისა, ანუ ქრცხინვალის ხეობისა თავსა …იწოდების ბრუტ-საბზლად… მეორე… საყორნე.. თავსა პანკისის ხეობისასა კახეთისა ქვეყანასა…სახლობენ თუშნი, რომელნიცა არიან კახთა ერისაგანვე“ (გვ.8). მათ გარდა თეიმურაზი ასახელებს სხვა მწვერვალებს. მისი სიტყვით, მდ. ალაზანი „შთამოვლის საშუალ შიგნით კახეთისა. იორი შთამოვლის საშუალი გარე კახეთისა“ (გვ.14), ანუ „შიგნით კახეთი“ ერქვა მდ. ალაზნის ორივე სანაპიროს ქვეყანას. შესაბამისად, ამჟამინდელი საინგილო „შიგნით კახეთის“ ქვეყანა იყო. ამიტომ მდ. ალაზანი „საშუალ შიგნით კახეთისა“ მიედინებოდა, ხოლო იორის ქვეყანას – „გარე კახეთი“ ერქვა.
მას მიაჩნია, რომ ამ ორი მდინარის, იორისა და ალაზნის, შეერთების ადგილი იყო ქართველთა ეთნარქის – პირველწინაპრის თავდაპირველი საცხოვრისი, იგულისხმება ის ტერიტორია იორ-ალაზნის შესართავის ადგილას, სადაც ამჟამად მინგეჩაურის წყალსაცავია. აქ აგებულა თავდაპირველი ქართული ქალაქები და ციხე-სიმაგრეები. ამ ორი მდინარის (იორისა და ალაზნის) შეერთების ადგილას, მისი სიტყვებით, იდგა ხორანთა, ანუ ხორნაბუჯი, „რომელიცა უძველეს დროთა შინა იყო ქალაქი დიდი, ციხითა დიდითვე, და ამის აღშენებასა იტყვიან უწინარეს ყოველთა შენობათა და მოსახლებათა სრულად ივერიისა ქვეყნისა, ქალაქთა და დაბათა“ (გვ.14), „კახოსმან აღაშენა ქალაქი ჩალეთი, რომელსა ბერ ქალაქსა კახეთისასა, შეეწეოდა კუხოსიცა“ (გვ.31). „ქართლის ცხოვრების“ სხვა ვარიანტის მიხედვით, ხორანთა ჰეროსმა ააშენა. ეს ქალაქი იორ-ალაზნის შესაკრებელთან ყოფილა. ამ არეალშივე უნდა ყოფილიყო ქალაქი ჩელეთი – კახოსის მიერ აშენებული. კუხოსი მას ეხმარებოდა მშენებლობის დროს. ჩანს, აქვე ყოფილა „დედა-ციხე“, რომელიც კახოსის „ხვედრი იყო“. მართალია, ამჟამად სხვაგვარად მიიჩნევა, მაგრამ, ჩვენი კვლევით, ჩელეთს ახლა ჩელიათი ეწოდება. ის ახლოა ვართაშენთან – ამჟამინდელ აზერბაიჯანში (ოგუზის რაიონი), იქვეა ახლოს თანამედროვე სოფელი ფილფილა (და ხალხალა), რომელიც უნდა იყოს გულგულა, ანუ ტყეტბა-გულგულა. აქვე გაედინება ალაზნის ის დიდი შენაკადი, რომელიც იწყება აღნიშნულ ფილფილას მთების სიახლოვეს და ერთვის ალაზანს. ალაზნის ეს დიდი შენაკადი ამჟამინდელ აზერბაიჯანშია. ის უნდა იყოს პლინიუს უფროსის მიერ ნახსენები ოკაზანი, რომელიც ერთმანეთისაგან ყოფდა ალბანეთსა და იბერიას, ანუ ამ შემთხვევაში, ჰერეთსა და კახეთს. ალაზანი და იორი, თეიმურაზ ბატონიშვილის თქმით, შეკრების შემდეგ ერთ მდინარედ იქცეოდა და ასეთი სახით უერთდებოდა მდ. მტკვარს ადგილზე, რომელსაც ერქვა „სამუხი“.
თეიმურაზის თვალსაზრისით, ჰერეთი კასპიის ზღვამდე აღწევდა და ის ივერიაში შედიოდა. ამიტომაც, მისი თქმით, ივერიის, ანუ გიორგიის საზღვრები იწყებოდა კასპიის ზღვიდან ვიდრე შავ ზღვამდე (გვ.15).
მისი კვლევით, საქართველო ორ გეოგრაფიულ ნაწილად, ქვემო და ზემო საქართველოდ განიყოფოდა, „ქვემო საქართველოა“ დასავლეთ საქართველო (გვ.15). კოლხიდა ქვემო ივერიის ნაწილია (გვ.21), აფხაზეთი ნაწილია „ქვემოს შინა ივერიისა“ (გვ.23). „სვანნი, ალანნი და ჯიქეთი ქვემოისა ივერისავე არიან ნაწილნი“ (გვ.24).
თეიმურაზს ზემო ივერიად მიაჩნია ქართლ-კახეთ-სამცხე, ასევე, კასპიისპირეთი და ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასია. ის წერს: „ალვანია – ივერიის ნაწილია, ხოლო შაქი – კახეთის ნაწილი“ (გვ. 20). მისი სიტყვით, „ბარდა და რანი (რომელსა აწ განჯა-ყარაბაღად უწოდებენ), ვიდრე არეზამდე, არის ქართლის ნაწილი, ვიდრე შეყრამდე მდინარეთა მტკვრისა და არეზისა, ეგრეთვე სრულიად ოსეთიცა არის ნაწილი ამისივე“ (გვ.24).
თეიმურაზის სიტყვით, „შაქი დარუბანდამდე (რომელიცა აღაშენა მაკედონელმან დიდმა ალექსანდრემ, უწოდა ალექსანდრია“, მუნამდე არს ალვანია) კახეთის ნაწილია. „მოვაკანი“ კახეთის ნაწილია“. „ეგრეთვე მთასაცა შინა კავკასიისასა აქვს კახეთისა სამეფოსა საერისთონი და სამთავრონი, ვითარცა ჰავარი (ავარია) და სხვანი და სხვანი ადგილნი. დურძუკნი, ღლიღვნი, ფშავ-ხევსურნი, დიდონი და სხვანი ამისივე (კახეთის) არიან ნაწილნი“ (გვ.24).
ენის საკითხის მიმოხილვის შემდეგ თეიმურაზი ეხება თავდაპირველ ქართველთა სარწმუნოებას, ის წერს:
„ბოჩი საკუთარი ღმერთი იყო უძველესთა ქართველთა.. ესხეს შვიდნი ხელნი..
შვიდნი ხელნი ბოჩისანი ნიშვნიდნენ შვიდთა ნათესაობათა თარგამოსიანთა:
- ქართლოსისა და სხვათა ექვსთა ძმათა მისთა, რომელნიცა იყვნეს ერთ საზოგადოება, ხელისა ქვეშე ქართლოსისა. 2. ეგროსის, 3. მოვაკოსისა, 4. ეროსისა, 5. ბარდოსისა, 6. ლეკოსისა, 7. კავკასოსისა. ესე შვიდნი ნათესავნი არიან ერნი გიორგიისა, ესე იგი საქართველოისა, ანუ ივერიისა, რომელნიცა პირველ ყოველნივე ერთ ერ და ერთ ენა იყვნეს და ყოველნივე ქართულისა მომზრახენი“ (გვ.51).
თეიმურაზი წერს, რომ ქართველთა უმთავრესი ღმერთის „ბოჩის“ ტაძარი იყო ბიჭვინთა (გვ.84). რას აღნიშნავს სიტყვა ბოჩი? ჩანს, ამ სიტყვით აღინიშნებოდა მრავალკიდურიანობა. სიტყვა „ბოჩი“ დღესაც ცოცხალია ოკრიბულ დიალექტში და ეწოდება მრავალკიდურიან მწერს. მაგალითად, როგორც აღინიშნა, ახალ ქართულში (იმერულ დიალექტში) არსებობს სიტყვა „ბოჩიალი“. „დაბოჩიალობს“ მრავალფეხიანი მწერი – მაგალითად ჭიანჭველა, ხოჭო და სხვა. „ბოჩიალი“ მრავალფეხება მწერს შეუძლია თავისი მრავალი ფეხის გამო. შესაბამისად, ჩანს, ამ კერპს „ბოჩი“ უწოდეს თავისი მრავალი კიდურის გამო. კერპ ბოჩისაც მრავალი კიდური ჰქონია. უნდა ვივარაუდოთ, რომ, რადგანაც ეტიმოლოგია ადასტურებს შესაძლებლობას მის მრავალკიდურიანობისა, ასეთი კერპი არსებობდა კიდეც. მას იდეოლოგიური დატვირთვაც ჰქონია – ივერიელთა ერთობის სიმბოლო იყო.
თეიმურაზის მიერ ნახსენები „ბოჩი“ (სახელი კერპისა, რომელიც ბიჭვინთაში მდგარა), ეტიმოლოგიურად მსგავსია სახელისა „ბიჭვინთა“ (ბოჩი-ბიჭვი). ცნობილია, რომ ამ სახელს აკავშირებენ სახელთან „ფიჭვი“. აღსანიშნავია, რომ ფიჭვის ხეს აქვს მრავალი წიწვი, ანუ აქაც სიმრავლესთან გვაქვს საქმე. ჩანს, ბოჩი ნამდვილად შეიძლებოდა წოდებოდა მრავალკიდურიან კერპს.
თეიმურაზი ბიჭვინთას არ აკავშირებდა ბერძნულ მწერლობაში ცნობილ პუნქტ პიტიუნტთან, როგორც დღესდღეობითაა აღიარებული, ერთი იმთავითვე ქართული სამყაროს ნაწილი ყოფილა, მეორე კი ბერძნულისა (პიტიუსა-პიტიუნტი ნ. ადონცისა და პ.ინგოროყვას კვლევით, ოფ-რიზეს რეგიონში მდებარეობდა, ხოლო ბიჭვინთა წარმართობის დროსაც ქართულ წარმართულ პანთეონთან ყოფილა დაკავშირებული).
თეიმურაზი განაგრძობს: „კოლხიდელნიცა იყვნეს მაშინ იგინივე ქართლოსიანნი; ესოდენ კოლხიდა უუძველესთა ჟამთა შინა იყო პირველ სამკვიდრებელ, სიმტკიცე და მტერთა გაძლიერებასა შინა სახიზარი და შესავედრებელი ქართლოსიანთა“ (გვ.83). თეიმურაზს მიაჩნია, რომ კოლხიდა იყო ქართველთა თავდაპირველი სამკვიდრებელი. იმავეს წერდა სომეხი ისტორიკოსი უხტანესი მე-10 საუკუნისათვის. უხტანესი ქართველთა კავკასიაში ცხოვრებას ასევე აღწერს: თავდაპირველად ქართველები ნაბუქოდონოსორმა გადმოასახლა და დაასახლა შავი ზღვის პირას, აქ ეს ტომიო, – როგორც წერს, ის აღორძინდა აავსო შავიზღვისპირეთი და გამრავლდა სომხეთამდე და ალბანეთამდეო. თეიმურაზი წერს: „… კოლხიდელნი არაოდეს ყოფილან საუკუნეთგან სხვანი ნათესაობანი, თვინიერ ქართლოსიანთა და ვიდრე ამა ჟამადმდე“ (გვ.84).
თეიმურაზი წერს: „ნუთუ აფხაზეთში ოდესმე აფხაზურ ენაზე ჰქონდათ წირვა ანდა ლოცვა? აფხაზებმა მათი ქრისტიანობის დროს იცოდნენ ქართული ენა, მათ პირველს საკათალიკოსო კათედრას, ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის სახელობისას ბიჭვინტაში, უწოდდნენ ასე „ცათა მობაძავი ეკლესია დედისა ღვთისა“, და ახლაც რამდენი ეკლესია-მონასტერი არიან იქ (აფხაზეთში), რომლებშიც მრავალი სასულიერო წიგნია დაცული. ასევე აფხაზეთის, ალანეთისა, ჯიქეთის და სვანეთის ეკლესიებში მრავალი ძვირფასად შემკობილი ხატები და ჯვრებია. ასევე მრავალი ქართული წიგნია დაცული დღევანდელ დღემდე. უმრავლესობა – სვანთა და აფხაზთა ქვეყნებში“. (გვ.36)
როგორც ითქვა, თეიმურაზის სიტყვით, ქართველ და კავკასიელ ხალხთა საერთო წინაპარი ქართლოსი თავდაპირველად დასახლებულა იორისა და ალაზნის შესართავის ადგილას – „ხორანთას“ (გვ.40). ხორანთაში აუშენებიათ ციხე, აქ გამრავლებულან, რადგანაც ქვეყანა იყო ძალზე ნაყოფიერი.
„ქართლოს, ძე თარგამოსისა, ფლობდა სხვათა ექვსთა ძმათა: ჰეროსს, ბარდოსს, კავკასოსს, ლეკოსს, მოვაკანოსს, ეგროსს – ნათესავთმთავართა სრულიად ივერიისათა“ (გვ.42).
თეიმურაზის სიტყვით, ეგროსი იყო ეთნარქი, ანუ ნათესავთმთავარი სრულიად ივერიისა, ასევე ივერიის ეთნარქები იყვნენ ჰეროსი, ბარდოსი, კავკასოსი, ლეკოსი და მოვაკანოსი.
ამით იმის თქმა სურს თეიმურაზს, რომ ის ტერმინი, რომლითაც ახლა აღინიშნება „იბერიულ-კავკასიური ერთობა“ ანდა, მათ ვისაც ეწოდებათ „იბერიულ-კავკასიურ ენათა ჯგუფში შემავალი ხალხები“, თავდაპირველად ერთიან ენობრივ და გენეტიკურ სივრცეს ქმნიდნენ, თავდაპირველი კავკასიელები ქართველებთან ერთად მთლიანობას წარმოადგენდნენ, რომელთაც შემდგომ მოგვცეს 7 ძირითადი განშტოება.
როგორც აღინიშნა, ამ საერთო ქართულ-კავკასიურ ერთობას გააჩნდა საერთო სარწმუნოება და „საკუთარი ღმერთი“, ერთ-ერთი ყოფილა „ბოჩი“. მას თურმე 7 ხელი ესხა, ამ შვიდი ხელიდან თითოეული ქართველთა ნათესაობას ეკუთვნოდა
„შვიდნი ხელნი ბოჩისანი ნიშვნიდნენ შვიდთა ნათესაობათა თარგამოსიანთა:
- ქართლოსისა; 2. ეგროსის; 3. მოვაკოსის; 4. ჰეროსის; 5. ბარდოსის; 6. ლეკოსის; 7.კავკასოსის. ესე შვიდნი ნათესავნი არიან ერნი გიორგიისა ესე იგი საქართველოისა, ანუ ივერიისა, პირველ ყოველნივე ერთ ერ და ერთ ენა იყვნეს და ყოველნივე ქართულისა მომზახენი“ (გვ.52).
მე-8 მოქცევის 227 წელს (ძვ.წ. 1653 წელს), თეიმურაზის სიტყვით, დონიდან დნესტრამდე და ჩრდილოეთ კავკასიის ველებზე „ხაზარნი გაძლიერებულან“, აქ სიტყვა „ხაზართა“ ქვეშ აღინიშნება ზოგადად თურქულენოვანი მომთაბარეები. თეიმურაზის მიერ აღნიშნულ დროს თურქულენოვანი მომთაბარე სტეპების ტომები გაძლიერებულან. მათ დაუწყიათ ბრძოლა ლეკთა და კავკასოსის ხალხებთან. მათ მედგრად შეებრძოლა კავკასოსის ტომის ეთნარქი ტინენის (ტირეთის) ძე ძურძუკი. მან დახმარება სთხოვა „ექვსთავე ნათესავთა მათ ივერიისა“. მართლაც, მცხეთელი მამასახლისის მეთაურობით ქართლოსის, ეგროსის, ჰეროსის, მოვაკანის და სხვათა შთამომავლები ებრძოდნენ ჩრდილოეთ კავკასიაში თურქულენოვან („ხაზარ“) მომთაბარეებს.
რამდენიმე ხნის შემდეგ თურქულენოვანმა ხალხმა („ხაზარებმა“) გაიჩინა მეფე. ისინი მისი მეთაურობით ჩრდილო კავკასიიდან შეესივნენ სპარსეთს, დარუბანდისა და ივერიის გავლით.
ამ დროს ჩრდილოეთ კავკასიის ივერიელები (ლეკები და კავკასიელები) შევიდნენ მთებში, გაამაგრეს ხუნძეთი – ძველი ხონძახეთი (ხოზონის ქვეყანა).
თურქულენოვანი ტომების (ხაზარების) ეთნარქს ერქვა „უობოსი“. თეიმურაზს ოსების წინაპრები მიაჩნია ქართულენოვანებად. ის გულისხმობს, რომ დვალები ქართულენოვანი ტომი იყო, რომელიც თანდათან ასიმილირდა შემოსულ ოსების ტომში. მისგან განსხვავებით, ვახუშტის უობოსი (ოსების წინაპარი) და მისი შთამომავლობა, მიაჩნდა თურქულენოვან ხალხად („ხაზარებად“), რომელთაც დაიპყრეს დვალები.
საბოლოოდ, ე.წ. „ხაზარები“ ივერიიდან (მათ შორის, ჩრდილოეთ კავკასიიდან) განუდევნია სპარსეთის მეფე ფრიდონის (გვ.74) ერისთავს არდამს. ეს მომხდარა ძვ.წ. 1607 წელს.
ქრონიკონის მე-8 მოქცევის 273-ე წელს არდამს აუშენებია დარუბანდი (მას თავიდან კასპი ერქვა) კასპიის ზღვის პირას. ასევე შემოუზღუდავს ქვითკირის გალავნით ქ. მცხეთა არმაზიდან მტკვარამდე. მას შემოუღია ქვითკირით მშენებლობა, მაგრამო, წერს თეიმურაზი, სხვა ცნობებით, „ქვემო და ზემო ივერიაში“ (ე.ი. დასავლეთ-აღმოსავლეთ საქართველოში) იქამდეც იცოდნენ ქვითკირით მშენებლობაო. იმჟამად ივერია და სპარსეთი ერთმანეთთან მეგობრობდნენ „ხაზართა“ გამოო.
ძვ.წ. 1515 წელს (ქართული ქრონიკონის მე-8 მოქცევის 365 წელს) სპარსეთის მეფე ქექაოსი თავს დასხმია ივერიას და ლაშქრით შესულა ლეკეთში, მაგრამ იქაურ გრძნეულ ზანიხიზს ის და მისი ჯარი დაუმარცხებია ჯადოქრობით. ჯარი უკან დაბრუნებულა. შემდეგ ივერიას თავს დასხმია სპარსეთის მეფე ქექაოსის შთამომავალი ქაიხოსრო. ივერიელებს თავი შეუფარებიათ მთებისთვის.
ქართული ქრონიკონის მე-8 მოქცევის 395 წელს (ძვ. წ. 1485 წ.) „მოუვიდათ ქართლოსიანთა ამბავი, რომელ ისრაელთა განვლო ზღვა მეწამულისა მოსეს მიერ. ამის შემდეგ ეგვიპტის მეფეს სეზოსტრის ულაშქრია სკვითიისაკენ. ამის გამო დაბანაკებულა კოლხეთში (მას თეიმურაზი ქვემო ივერიის ნაწილად მიიჩნევს, ხოლო კოლხებს – ქართლოსიანების ერთ ნაწილად). თავისი ჯარის ნაწილი, ოთხი ათასი ჯარისკაცი, დაუტოვებია სანაპიროზე, კოლხიდაში დარჩენილებს შეურთავთ იქაური ქალები, „აღიროვნეს იგინი მაშინ შორის ქართლოსიანთა კოლხიდელთა“ (გვ.83).
„ქართლოსიან კოლხიდელებში“ აღრეული 4000 ეგვიპტელი ჯარისკაცის შთამომავლებს დაუვიწყებიათ ეგვიპტური ზნე-ჩვეულებანი „და მიიღეს ჩვეულება ქართლოსიანთა“ (გვ.83)
თეიმურაზი კვლავ უბრუნდება ძველქართულ პანთეონს და წერს: „სრულიად ივერიელთა ჰყავთ უძველესთა შინა დროთა უპირატეს ღმერთად ბოჩი და ტაძარი მისი იყო ფრიადით სიმდიდრითა შემკობილი სამზღავრსა ზედა კოლხიდისა და აფხაზიისასა ბიჭვინტას“ (გვ.84).
ბიჭვინთა ყოფილა ივერიელთა ერთ-ერთი ღმერთის, ბოჩის, ტაძარი. ის, თეიმურაზის სიტყვით, იდგა „კოლხიდის და აფხაზის“ საზღვარზე. ეს იმას ნიშნავს, რომ აფხაზეთის სამხრეთ სასაზღვრო პუნქტად ითვლებოდა ბიჭვინთა.
თავდაპირველად „აფხაზეთი“ – ბიჭვინთის ჩრდილოეთით მდებარე მიწა-წყალს ერქვა ძველი ქართული მატიანეების მიხედვითაც, აფხაზეთი მოქცეული იყო მდ. ყუბანსა (ხაზარეთისწყალს) და ბზიფის წყალს (ბიჭვინთას) შუა, ხოლო ეგრისი იწყებოდა მის სამხრეთით.
გაქრისტიანების შემდეგო, – წერს თეიმურაზი, – „ბიჭვინტა“ (შემდგომად მცხეთისა) იყო კათედრა კათალიკოზთა, ვინაითგან ანდრია პირველწოდებულს მოციქულსა ქრისტესა მუნ ექადაგა პირველ და სვიმონ კანანელსა“(გვ.84).
თეიმურაზის სიტყვით, აფხაზეთში კათალიკოსობის დაწესებამდე, ანუ მე-4-დან მე-8 საუკუნემდე, საქართველოს ეკლესია იმართებოდა ერთი მცხეთელი მწყემსის მიერ. ამ პერიოდს თეიმურაზი უწოდებს „სრულიად ერთ მწემს-მთავრისა ჟამს“ (გვ.84). ამასვე წერს ვახუშტი. სამწუხაროდ, ვახუშტის ეს ცნობა ქართულმა ისტორიოგრაფიამ ვერ შეამჩნია. კერძოდ ის, რომ აფხაზეთში კათალიკოსობის დაწესებამდე, საქართველოს ეკლესია იმართებოდა მცხეთელი მწემსმთავრის მიერ და მის იურისდიქციაში შედიოდა როგორც დასავლეთი, ისე აღმოსავლეთი საქართველო.
ბოჩისთან დაკავშირებით თეიმურაზი განაგრძობს „ბოჩი ღმერთი ძველი ივერიელთა, პირველ არმაზისა“ (გვ.84). მისი თაყვანისცემა შეუცვლია ფარნავაზ მეფეს არმაზის უპირატესობით, მაგრამ ბოჩს „პატივსა უყოფდნენ მას ზოგადად ზემოისა და ქვემოისა ივერელნი“ (გვ.84).
ამასთან დაკავშირებით, კერძოდ, სიტყვა „ბოჩი“ მახსენდება ჩემი პირადი ცხოვრებიდან, რომ ჩემი ბავშობის წლებში (XX ს. 50-იანი) ოკრიბაში, ტყიბულის რაიონში, გურნა-ძმუისელები და სხვები „ბოჩს“ უწოდებდნენ მრავალფეხიან ნებისმიერ მწერს. ჩანს, როგორც აღინიშნა, მრავალფეხიან თუ ხელიან, მრავალკიდურიან არსებას, „ბოჩი“ ერქვა. ამ სიტყვის ეტიმოლოგიიდან გამომდინარე, შეიძლება ვიგულისხმოთ, რომ მრავალხელიანი კერპი ამიტომაც იწოდა ბოჩად. თეიმურაზი ამტკიცებს, რომ კოლხიდელები ეგვიპტელების შთამომავლები კი არ იყვნენ, როგორც მიიჩნევდა ჰეროდოტე, არამედ იყვნენ ქართველები. ამიტომ წერს: „კოლხიდელნი არა ოდეს ყოფილან საუკუნითგან სხვანი ნათესაობანი, თვინიერ ქართლოსიანთა, ვიდრე ამა ჟამამდე“ (გვ.84).
არგონავტებიც, მისი სიტყვით, „ძველ ივერიაში“ შემოსულან (კოლხიდაში). ისინი ივერიაში მოსულან ქართული ქრონიკონით მეცხრე მოქცევის 153 წელს (ძვ.წ 1195 წელს). იაზონი იყო თესალიელთა (თესალონიკელთა) მეფის ეზონის ძე, ჩვილი დაობლდა, აღზარდა ბიძამ (პელემ), რომელიც ავიდა სამეფო ტახტზე იმ პირობით, რომ იაზონს აღზრდის შემდეგ ტახტს გადასცემდა. ბიძამ რთული საქმეების აღსასრულებლად გააგზავნა კოლხიდაში, საიდანაც სამშობლოში ჩაიყვანა კოლხიდის „მამასახლისის“ (მეფის) „ოტიას“ (აიეტის) ქალიშვილი მედეა. ეს მეფე ემორჩილებოდა ზემო ივერიის მამასახლისს. მედეა შემდგომ მეორედ გათხოვდა და შეირთო „ეღეიმ“. მისგან მედეას შეეძინა ვაჟი „მიდი“, ამის შემდეგ მედეამ დატოვა საბერძნეთი, მივიდა ფინიკიაში და იქიდან კოლხიდაში. იმჟამად კოლხიდა დაპყრობილი იყო პერსეის მიერ. ამის გამო მედეა შევიდა ზემო ივერიაში (აღმოსავლეთ საქართველოში). ის მიიღო მცხეთელმა მამასახლისმა დიდი პატივისცემით და „განიზრახეს მედეამ და მცხეთელ მამასახლისმან… რათა დაიმორჩილონ კოლხიდა კვალად ერთის-მმართველობასა ვითარცა პირველ (გვ.85). მედეას ვაჟს მისცეს ლაშქარი და გაათავისუფლეს კოლხიდა. „დაამორჩილა კოლხიდა ივერიისა ერისა მმართველობასა, ვითარცა პირველ“ (გვ.85).
კოლხიდის მამასახლისი გახდა აიეტის (კოლხიდის მამასახლისის) ძე – ერასტი. მადლიერმა ივერიელებმა მედეას ვაჟს მიდს მისცეს „მოლაშქრენი“, ცხენოსნები და ფეხოსნები. მიდმა დაიმორჩილა პონტო, ივერიის სამეზობლო და ასევე გილანი და მაზანდარანის ქვეყნები და უწოდა ამ ადგილებს „მიდია“. ის მიდიის მეფედ იქცა.
შემდგომში მიდიელებმა დაარღვიეს ივერიელებთან მშვიდობა, მიდიელთა ლაშქარი დამარცხდა. „მიერითგან იქმნა მშვიდობა სრულად ივერიასა ვიდრე გამოსვლადმდე სკვითთა“ (გვ.85).
არტივანი იყო მიდიელთა მეფე, რომელსაც ასევე ერქვა „ციასკარ“. მისი მეფობისას, ძვ. წ. 635 წელს (ქართული მეათე მოქცევის 181-ე წელი) „გამოვიდეს სკვითნი მეოტის გზით“ (გვ.102). ისინი ზემო და ქვემო ივერიის გამოვლის შემდეგ თავს დაესხნენ მიდიას, არმენიას, კაპადოკიას და პონტოსა და მიაღწიეს ეგვიპტემდე (ჩანს, იგულისხმება კიმერიელთა შემოსევები). ამ ქვეყნების მოსახლეობა აჯანყდა და გააძევეს დამპყრობლები.
ძვ.წ. 606 წელს (მეათე მოქცევის 210-ე წელი) გამეფდა ნაბუქოდონოსორი.
„ბაბილოვანის მეფე“. მის დროს ივერიაში შემოსულან ლტოლვილი ებრაელები. ამას ამჟამადაცო, წერს ის, ადასტურებენ მცხეთელი ებრაელებიო.
ძვ. წ. 505 წელს (მე-10 მოქცევის 311) გამეფდა კვიროსი (კვიროზი), დაიპყრო სპარსეთი, მიდია, ბაბილონი, სომხეთი, ალვანია („ალვანია არარაი სხვა არს, თვინიერ ზემოისა ივერიისა ერთი ჩინებული სამეფო“ გვ.106).
მან შემახიაში (ალბანეთში) დაასახლა სპარსელები. დარიოსის წარუმატებელი ლაშქრობის შემდეგ (სკვითეთში), ივერიელნი სრულიად თავისუფალნი იყვნენ ალექსანდრე მაკედონელამდე. დარიოსის დამარცხების შემდეგ ალექსანდრე მაკედონელი მოვიდა საქართველოში დარუბანდის გზით ალვანიის გავლით, სადაც კისრის არეში დაიჭრა ქვით. „განადიდა ალექსანდრემან ზღვისკარი, ესე იგი დარუბანდი და აღაშენა უძველესად და უწოდა მას ალექსანდრია“. თეიმურაზი წერს, რომ ამ დროს დარუბანდის მცხოვრებნი ქართველები ყოფილან. „იდგნეს ქალაქსა მას შინა მცხოვრებნი ქართველნი, კახოსის ნათესავთაგანი, ამ ადგილამდე არის საზღვარი კახოსისა“, მცხოვრებნი შეიყვარა ალექსანდრემ, „უჩვენეს მას საყორნის მთა, აქედან ჩავიდა კახეთში, გაამაგრა ქალაქი რუსთავი, შევიდა მცხეთაში, აიღო და მოკლა მამასახლისი სამარა და მისი ძმა. „დაიმონნა სრულიად ივერიელნი, დაუტოვა მუნ აზონ მთავართა თვისთაგანი, ძე არიანე მთავრისა მაკედონელისა“, ასი ათასი მხედრით, რომელნიც იყვნენ იტალიელები“ (გვ.110).
ალექსანდრემ საქართველოდან გააძევა უცხოელები. „განჰყარა და მოსპო ყოველნი უცხო-ნათესავნი, რომელნიც შერეული იყვნეს ნათესავთა შორის ქართველთასა“ (გვ.111).
საქართველოდან წასვლის შემდეგ ალექსანდრემ „გარდავლო მთა იალბუზისა (ესე არს მთა კავკასიისა). წარემართა სკვითთა ზედა“ (გვ.111).
მცხეთელი მამასახლისის სამარას ძმას შერთული ჰყავდა დარიოს მეფის ასული. მათი ვაჟი იყო ფარნავაზი. „დედა ფარნავაზისი ივლტოდა ოსეთად“, რადგან ეშინოდა ოჯახის ამოწყვეტისა. ოსეთის შემდეგ წავიდა სპარსეთში. იქ აღზარდა ფარნავაზი. მან იპოვნა დიდძალი განძი. ამ დროს „კერძოთა მეგრელიისათა იყო კაცი ვინმე ერისმთავართაგანი… ქუჯი და წავიდა ფარნავაზ მის თანა… მისცა ფარნავაზმან ქუჯის უმრწემესი და თვისი ცოლად. შეკრიბა ქუჯიმ მებრძოლნი მრავალნი კავკასიით საფასითა ფარნავაზისათა. და მოუხდეს აზონს ძლიერით ლაშქრითა“ (გვ.114).
ფარნავაზმა „დაიპყრა სრულიად საქართველო აფხაზეთიდან ვიდრე ზღვის კარამდე (რომელ არს დარუბანდი)“. ფარნავაზის მეფობის მე-19 წელი ქრისტეშობამდე 302 წელი იყო.
ფარნავაზს შეურთავს დურძუკი ქალი. „მოიყვანა ფარნავაზმან ცოლი დურძუკელთაგან ნათესავით კავკასოსისა“ (გვ.114).
„ამან ფარნავაზ მეფემან შეაწყო სინარნარეიცა ენისა ქართულისა, გაამშვენა, განავრცო და შექმნა ანბანი მხედრული ქართულისა წერილისა და რომელნიმე მეისტორიენი ჩვენი გულის-მსიტყველობენ, რომელ ხუცური იყო პირველ ფარნავაზისაცა“.
თეიმურაზ ბატონიშვილი ჩრდილოკავკასიელებთან დაკავშირებით იძლევა უფრო საინტერესო ცნობებს, რადგანაც მათი საფუძველი პირადად მისი დაკვირვებაა.
ის წერს, რომ ჩრდილოკავკასიის მთის მცხოვრები ქართველები თავიანთ ადგილებში ცხოვრობენ შეუცვლელად. ამიტომ მათ ბარის მცხოვრებლებზე უკეთ იციან ძველი საქართველოს ამბები, რომელნიც მათ გადაეცათ წინაპრებისაგან შთამომავლობით. კერძოდ, ისინი ამბობენ, რომ ქართული ანბანი ფარნავაზის მიერაა შექმნილი. „ყოველნი მომთხრობელნი ჩვენნი, დაამტკიცებენ, რომელ ფარნავაზ პირველისა მიერ არის შექმნილი, და ესე მდაბიოთაცა მცხოვრებთა შორის საქართველოისათა ზეპირ მოთხრობით მრავალთა მიერ საცნაურ არს, უმეტეს კავკასიისა მთათა შინა მცხოვრებელთა ქართველთა უძველესთა ჟამითგან ადგილით თვისით შეუცვალებელთა და განურყვნელთა, რომელთაც მოთხრობანი მრავალნი საქართველოსანი შთამომავლობითი შთამომავლობად ზეპირად უწყიან“ (გვ.114).
ფარნავაზის ძეს საურმაგს აუჯანყდა სამეფო. ამიტომაც „ივლტოდა კავკასიად და შევიდა ძურძუკეთს, ნათესავთა შორის დედეულთა თვისთა“ (გვ.118). შეკრიბა მხედრობა, მას შეეწია მამის დისწული, ქუჯის ძე ქართამი და უკან დაიბრუნა სამეფო. შემდეგ მან გადმოასახლა სამეფოს მთიანეთში დურძუკები. „მაშინ დურძუკნი ფრიად გამრავლებულ იყვნეს ესრეთ, რომელ ვერღარ იტევდა ადგილი მათი. ამისთვის წარმოიყვანა მრავალი ერი მუნით კავკასიის ნათესაობათგან, რომელნიმე წარჩინებულ ჰყვნა მათგანნი და სხვანი დასხნა კავკასიასა შინა მთიულეთს დიდოეთითგან ვიდრე ეგრისამდე, რომელ არს სვანეთი. მიერითგან დარჩა ჩვეულება ესე-თუ სადმე გაუჭირდებოდათ მტერთაგან, შეიხიზნოდიან მეფენი კავკასიად. დამცველნი გვამისა მეფეთა ივერიისანი იყვნეს მარადის კავკასიისა ერთაგან და საუნჯეთა მრავალთა სცვიდეს მუნ მეფენი“ (გვ. 119). საურმაგს ალბანეთში ჰყოლია თავისი ერისთავი დარუბანდამდე – არტაბაზანი. საურმაგის შემდგომ მირვან მეფეს აუჯანყდნენ მთიელები. მათ სურდათ ივერიის ტახტზე ქუჯის შთამომავლის აყვანა (გვ.119).
„მირვან შემოიკრიბა ყოველნი კავკასიელნი და მოუხდა ჭართალთა, შეკრბეს დურძუკნი. მირვანს ვერ ჰკვეთდა მახვილი დურძუკთა. შეუხდა ძურძუკეთს და დაიმორჩილნა იგინი და დასაჯა მიზეზნი შფოთისანი“ (გვ.120). „მოაოხრა დურძუკი და ჭართალი და შეაბნა შესავალსა დურძუკეთისათა კარნი და მოქმნა იგი მტკიცედ ქვიტკირთა და უწოდა სახელად დარუბანდ“ (გვ.120).
(აღსანიშნავია, რომ თეიმურაზს დურძუკეთი და ჭართალი ერთ ოლქად მიაჩნია. ეს იმითაა საინტერესო, რომ ინგუშეთის ძველი ნაგებობებისა და კოშკების მშენებლობას მიაწერენ ინგუშეთის ძველ მცხოვრებთ – „ჯელთებს“. სიტყვა „ჯელთის“ ქვეშ უნდა იგულისხმებოდეს სიტყვა „ჭართალი“, ჩანს, ერთ დროს ჭართალი ერქვა ამ რეგიონსაც).
თეიმურაზი განაგრძობს: ივერიის მეფე ბარტომ პირველს არ ჰყავდა ძე, „ამისთვის მოიყვანა კავკასიით ქუჯის ძმისწულისაგანი ქართამ… ხოლო ქართველნიც სათნოეყვნენ მას, ვინაიდან დედეული შთამომავლობა მისი იყო ფარნავაზ პირველისა მეფისაგან“ (გვ. 123). თეიმურაზის სიტყვით, ალბანეთში ლაშქრობის შემდეგ პომპეუსი შევიდა კახეთში და ერწოს გზით – კავკასიის მთებში. „მოეგებნეს მას არაგველნი, ფშაველნი და ხევსურნი, ფხოველნი, შეკრებულნი ერთად და იბრძოდეს იგინი ფიცხელად რომაელთა მხედრობასა, ხოლო არაგველთა ფხოველთა ემოსათ მოკლე ჩოხანი წითელნი, პომპეუსს მოეწონა მათი ბრძოლის წესი, დაუზავდა მათ, მთიელებმა პომპეუსს აჩვენეს ხმლით ბრძოლის ვარჯიშები („კეჭნობა“). პომპეუსმა მათ უძღვნა რომაული სამოსლები, მათ უპასუხეს: „ჩვენ ვართო ერთგულნი ყმანი ხელმწიფისა ჩვენისანი (საქართველოისა) და სანდონი და მარადის განუშორებელად ვართ მეფისათა, რამეთუ გვამის მცველად მეფისა საწოლთა შინა მისთა შინა და გარეთ ვართო დადგენილნი“. ამ დროს შიშიანობის გამო ქართლის მცხოვრებნი „ყოველნივე მთათა კავკასიისათა და სიმაგრეთა შინა იყვნეს“ (გვ.128).
ქრისტეს ჯვარცმის შემდეგ „წარმოვიდეს ეს მოციქულნი ქრისტესნი ანდრია და სიმონ კანანელი მოვიდეს პონტოის გზით ქვემოსა შინა საქართველოსა – კოლხიდად, ადგილსა მენგრელთა და აფხაზთასა ქალაქად ნიკოფსიად, სადაც იყო პალატი და სადგური დიდი საქართველოს მეფეთა“ (გვ.142).
„შესრულმან მოციქულმან ანდრია კავკასიისა მთათა შინა მცხოვრებთა, მოვლო რომელნიმე ადგილნი, გამოვლო ქართლი, მოიწია მცხეთად, არავის განეცხადა მუნ მრავალთა და არცა შევიდა ქალაქსა შინა მცხეთისასა, არამედ პირისპირ მცხეთისა, გაღმიდ მდინარისა არაგვსა აღვიდა მთასა მას ზედა არს მონასტერი ჯვარისა ცხოველს მყოფელისა, და მწვერვალსა მას გორისასა აღმართა ჯვარი, დაუტევა და წარვიდა კახეთისა კერძოთა… მივიდა გრემს და აღმართა მუნცა ჯვარი… იქედან გაღმამხრის გზით კავკასიურით გზით – განვლო დიდოეთი და მრავალნი ადგილნი ლეკთანი მოვლო… ანდრიად წოდებულსა ქალაქსა ჰქადაგა სიტყვა ღვთისა …
იქედან ქისტეთის გზით მოიქცა და მოვიდა ხევსა მთიელეთისასა, აღვიდა ძირსა მის კავკასიურისა მთისა, რომელსა ეწოდების მყინვარი, მაღალს მთასა ზედა აღმართა მუან ჯვარი (აწ არს მასზედა ეკლესია პირველმოწამისა სტეფანესი), მუნით კვალად შევიდა კავკასიად. შთავიდა კვალადად მეგრელიად და აფხაზეთად. ამა წმიდათა მოციქულთა ანდრიამ და სიმონათა აღაშენესცა ეკლესიანი ნიკოფსიას და სხვათა, რომელთამე ადგილთა საქართველოსათა“ (გვ.143).
ახალი წელთაღრიცხვის 87-ე წელს აზორკისა და არმაზელის დროს მას შემდეგ, რაც სომეხთა მეფეებმა მოიტაცეს ერთი ნაწილი ივერიისა, სომეხთა დასასჯელად ჩრდილოეთ კავკასიიდან გადმოიყვანეს „ოსნი, ლეკნი, და სხვანი ნათესავნი კავკასიელთა, რომელნიც იყვნეს ხელსა ქვეშე ივერიის მეფისა“ (გვ.164). ოსთა მხედრები შეიჭრნენ სომხეთში და დაბრუნდნენ გამარჯვებულნი ივერიაში. თავის მხრივ, სომხებმა მიიმხრეს მიდიელები და შემოიჭრნენ საქართველოში. ბრძოლა იორზე გაიმართა და ზავით დამთავრდა.
ქრისტეშობის შემდეგ 191 წელს („ქრისტესით“ 191) მეფე ამაზასპის დროს, რომელიც იყო ფარსმან ქველის შვილიშვილი, დვალეთის გზით ჩრდილოეთ კავკასიიდან საქართველოს შემოესივნენ ჰუნები, ალანები და ოსები. იბრძოდნენ მუხრანთან, შემდეგ ბრძოლა გაგრძელდა ღამით, მოკლეს „მთავარი ალანთა“, მტერი უკუიქცა. ქართველთა მხედრობა დარიალის გზით შევიდა ჩრდილოეთ კავკასიაში.
„განვლო კარი დარიელასი, მდინარე ლომეკისა, რომელ არს თერგი, მდინარე ვარდანისა და ყუბანისა და შევიდა ალანთა შორის“ (გვ.165).
თეიმურაზს ალანია ეგულება მდ. ყუბანის იქით, ანუ დონზე. „სძლო მათ, დაიპყრა. აღიხვნა მძევალნი მათნი, მოიქცა კავკასიად“, ურჩები „დაიმონნა“, ზოგიერთები კი გადმოასახლა „შინგან ივერიისა“. ამაზასპი მკაცრი მეფე იყო. ამიტომაც მას განუდგა „ქვემო ივერიის “ ერისთავების ნაწილი, მათ ოსეთიდან მოიკრიბეს ძალა და შეებრძოლნენ მეფეს (გვ185). ეგრისის და ჰერეთის ერისთავები, მეფის ანდერძით, გაემგზავრნენ სომხეთში, საიდანაც ჩამოიყვანეს მეფის ნათესავი რევი და დასვეს ივერიის ტახტზე – ქრისტესით 200 წელს. ესაა რევ მართალი, რომელსაც „სმენოდა სახარება“.
ქრისტესით 233 წელს გამეფდა ბაკური. მან ქართულ ენაზე შექმნა თხზულებანი, მათგან ერთ-ერთი გადარჩა. ამ წიგნს ეწოდა „ბუკურა“. ექვთიმე მთაწმინდელმა ის ბერძნულ ენაზე თარგმნა (გვ. 200). ქრისტესით 259 წელს ასფაგური გამეფდა. სპარსთა მეფემ ხოსრო შაფურმა გადაწყვიტა ივერიაში ლაშქრობა. ასფაგური გაემართა ჩრდილოეთ კავკასიაში მხედრობის შესაგროვებლად. „წარვიდა თვით ოსეთად, რათა მოუწოდოს მუნით მხედრობათაცა ხაზართასა და შემოიკრიბოს ყოველნი კავკასიასა პირ-იქითნი ლაშქარი, გარდავლინა რა მთა კავკასია და მივიდა ადგილთა ყუბანისა მდინარესთა, ყოველნი მცხოვრებნი ადგილთა მათ დიდითა სიხარულითა მოისწრაფდეს მეფისა მიმართ ასფაგურისა და შემოიკრდებოდა მისთანა ურიცხვი ლაშქარი“ (გვ.209), მაგრამ, საუბედუროდ, მეფე ასფაგური იქ უეცრად გარდაიცვალა, იგლოვა მთელმა მისმა სამეფომ, „ზემო და ქვემო ივერიამ“, ანუ აღმოსავლეთ-დასავლეთ საქართველომ.
მეფეს ერთი ასული დარჩა – აბეშურა. გადაწყვიტეს, ის შეერთოთ სპარსთა მეფის ძის – მირიანისათვის. ამის გამო განდგნენ ჩრდილოკავკასიელები. ივერიელმა მხედართმთავარმა ისინი კვლავ დაიმორჩილა. სპარსეთის შაჰმა დაავალდებულა მეფე მირიანი ებრძოლა „ხაზარებთან,“ ანუ თურქულენოვან ტომებთან ჩრდილოეთ კავკასიაში.
„მეფობდა ესე მირიან მცხეთითგან ქართლს, სომხეთს, ჰერეთს, მოვაკანს და ეგრისს“ (გვ.230). მან პირველი ცოლის გარდაცვალების შემდეგ შეირთო პონტოელი მხედართმთავრის ასული ნანა. მირიანი ძალზე ხშირად იბრძოდა ჩრდილოეთ კავკასიაში. „იწყო ბრძოლად ხაზართა. უფროსი ლაშქრობა მისი იყო დარუბანდს, რამეთუ მოვიდიან ხაზარნი და მუნითგან იწყეს გასვლა სპარსთა ზედა“ (გვ. 231). მალე ქვეყანას შემოესივნენ ოსები. მირიანი გადავიდა ჩრდილოეთ კავკასიაში, „გარდავიდა ოვსეთს, მოსწვა ხაზართამდე“, შემდეგ კი იბრძოდა დარუბანდში ხაზარების წინააღმდეგ. იგულისხმება თურქულენოვან და ირანულენოვან ტომებთან ბრძოლა.
ქართლის გაქრისტიანების შემდეგ „ნათელ იღეს ყოველმან ერმან და სიმრავლემან ქართლისამან, ხოლო არა ნათელ იღეს მთიულთა კავკასიანთა მიფენასა მას ნათლისასა, არამედ დაადგრეს, ბნელსა შინა ჟამ რაოდენმე. მაშინ მეფემან ჰრქუა წმიდასა ნინოს და ეპისკოპოსსა: „მნებავს ესრეთ, რათა იძულებით მახვილითა მოვაქცინეთ მთიულნი. მაშინ ჰრქუეს მას: „არა ბრძანებულ არს უფლისაგან მახვილისა აღება, არამედ სახარებითა და პატიოსნითა ჯვარითა ვუჩვენოთ გზა ჭეშმარიტი. და წარვიდეს წმიდა ნინო და ეპისკოპოსი იოანე და მათ თანა წარიყვანა მეფემან ერისთავი ერთი, რომელნი მოვიდეს და დადგეს ჩორბანსა და მოუწოდეს მთიულთა პირუტყვის სახეთა მათ კაცთა: ჭართლელთა, ფხოველთა, გუდამაყრელთა და უქადაგეს ჯვარი ქრისტიანეთა. ხოლო მათ არა ინებეს ნათლისღება, მაშინ ერისთავმან მეფისამან მცირედ წარმართა მახვილი მათ ზედა და ძლევით შემუსრნა კერპნი მათნი. გარდამოვლეს მუნით და დადგეს ჭალეთს და უქადაგეს ერწო-თიანელთა, ხოლო მათ შეიწყნარეს და ნათელ იღეს, ხოლო ფხოელთა დაუტევეს ქვეყანა მათი და გარდავიდეს თუშეთს და სხვანიცა მთიელნი უმრავლესნი არა მოიქცეს. უკანასკნელ მოაქცივნა აბიბოს ნეკრესელ ეპისკოპოსისგან და რომელნიმე დარჩეს წარმართობასა შინა ვიდრე დღესამომდე“ (გვ. 270) გოლგოთასთან დაკავშირებით თეიმურაზი წერს: „მეფეთა მათ საქართველოისათა სისხლითა თვისითა და ბრძოლითა დაუხსნიათ ქრისტეს საფლავი და გოლგოთა და თვით დაუპყრიესთ“ (გვ. 274).
„მეფე მირიან იერუსალიმად მისრულ არს და პირველად ჯვრის მონასტრის ადგილი მას უპოვნია დიდისა კონსტანტინეს მიერ“ (ეს ცნობა მიტროპოლიტ ტიმოთე გაბაშვილს მოუპოვებია იერუსალიმის ბერძნულ ხელნაწერში). თავდაპირველად აქ მცირე ეკლესია აუგიათ, რომელიც შემდგომ განახლდა და გაფართოვდა. შემდგომ ვახტანგ გორგასალი შესულა იერუსალიმში, „დაიპყრა თვით საფლავი და გოლგოთა. აღაშენა ჯვრის მონასტერი“ (გვ. 277).
აქ ვახტანგს ჩაუსახლებია ქართველი მხედრები იერუსალიმის ქალაქის მცველად. ისინი ასიმილებულან არაბებში. „მათ ენა შეუცვლიათ და ენა არაბული უსწავლიათ და გარემო იერუსალიმისა არაბნი მცხოვრებნი არიან საქართველოისა ერთაგან“.
თეიმურაზის ცნობით, ქართული წარმოშობისანი, ანუ გაარაბებული ქართველები ყოფილან არა მხოლოდ იერუსალიმის, არამედ ევფრათის არაბებიც. ის წერს: „ეგრეთვე ევფრათისა არაბნიცა ესე სახედვე ქართველნი ყოფილან და არაბად შესცვალებულან“. ამის შესახებ თვით ეს არაბები საუბრობენ ახლაცო, – წერს თეიმურაზი (გვ. 278).
თეიმურაზის სიტყვით, საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია დაამტკიცეს მსოფლიო კრებებმა: „მწყემსი ყოვლისა საქართველოისა ეკლესიათა იწოდების უწმიდეს მეუფედ, ხოლო თავისუფლება ესე კათალიკოსისა დამტკიცებულ არს წმიდათა და მსოფლიოთა კრებათაგან: მეხუთისა, მეექვსისა და მეშვიდისაგან“ (გვ. 279). თეიმურაზის სიტყვით, XI ს-ში მეფე ბაგრატ III-მ განაახლა იერუსალიმის ჯვრის მონასტერი და ფრიად განაშვენა პროხორე შავთელის ხელით. მის ძეს მეფე გიორგი I-ს გაუმშვენებია იერუსალიმის მოციქულ იაკობ ალესის მონასტერი.
მეფე ბაგრატ IV-ს გაუმშვენებია ქრისტეს საფლავი იერუსალიმში და გოლგოთა
მისმა დედამ, მარიამ დედოფალმა წმ. გიორგი მთაწმიდელი დიდი საფასით წარგზავნა იერუსალიმში, რათა შეემკო ქრისტეს საფლავი, გოლგოთა და ჯვრის მონასტერი.
დავით აღმაშენებელს აუშენებია ტრაპეზუნტთან სუმელას მონასტერი: „დავით აღმაშენებლისგან არს აშენებული ტრაპეზუნტის პირისპირ ქალაქისა მას მაღალსა მთასა ზედა მონასტერი დიდი ლავრა სახელსა ზედა ყოვლად წმიდისა ღვთის მშობლის მიცვალებისასა და სახელ სძევს სუმელას მონასტერი. ამა მონასტერსაც შინა ქართველთა მონაზონნი ყოფილან. აწ ბერძენთა უპყრიეს და არიან მონასტერსა მას შინა მრავალნი ძველნი წიგნნი ქართულნი, მამულნი და შემოსავალნი მონასტრისა მას დავით მეფისა – აღმაშენებლისა მიერ აქვს შეძინებულნი“ (გვ.279) თამარ მეფის მატიანეში წერია: „განაშვენა ქრისტეს საფლავი, გოლგოთა და სხვანი წმინდანი ადგილნი, ჯვრის მონასტერი“ (გვ.284).
XV საუკუნეში საქართველოს მეფე ალექსანდრე დიდს „უშოვნია გოლგოთა სადაცა ჯვარს ეცვა უფალი. დიდითა საფასითა არაბთაგან“(გვ.285).
XVI ს-ში სულთნის მოწვევით დაშლილი საქართველოს მეფეები კვლავ გაერთიანდნენ და მხედრობა გაუგზავნიათ იერუსალიმის ქართული სიწმიდეების გამოსახსნელად. ამ დროს ეგვიპტის მამლუქებს „ქრთამის“, ანუ თანხის სანაცვლოდ ევროპელი კათოლიკოსებისათვის გადაუციათ „ქრისტეს საფლავი, გოლგოთა, ბეთლემი და ყოველნი მონასტერნი იერუსალიმისანი“. ქართველებმა გაათავისუფლეს იერუსალიმი. სულთანმა „დაუმტკიცა, რათა იყოს ქრისტეს საფლავი, გოლგოთა და მონასტერნი ქართველთაგან აღშენებულნი – ჯვრის მონასტერი, წმიდის იაკობ ალფესი და სხვანი ყოველნივე, ეგრეთვე ბეთლემი და გარემო იერუსალიმისა წმინდათა მათ ადგილთა, სადაცა ჰქონებოდათ ადრითგანვე ქართველთა, ყოველივე მოიპოვეს და 48 წელიწადს ეპყრათ ქართველთა“ (გვ.287).
კახთა მეფე ლეონს გაუგზავნია არქიმანდრიტი იოაკიმე, „იერუსალიმს შეურჩევია მრავალნი ჩინებულნი ხელოვანნი და აღუშენებია ახლად ქრისტეს საფლავი მარმარილოითა და გოლგოთა“, – წერს ტიმოთე ეპისკოპოსი. ეს ცნობა იერუსალიმის პატრიარქის ქვის კათედრის ფეხზე ყოფილა დაწერილი ქართული ასოებით, ხოლო საეკლესიო სვინაქსარში ენკენის 13 რიცხვში მოიხსენებოდა ლეონ კახთა მეფე. ლეონ მეფეს და მის მეუღლეს თინათინს ფრესკებზე ხატავდნენ ფეხზე მდგომთ, რომელთაც თავიანთ მიერვე აშენებული იერუსალიმის მოდელი ეჭირათ (გვ.289).
გოლგოთა დიდხანს იყო ქართველთა ხელში. როგორც აღინიშნა, თეიმურაზის სიტყვით, ტიმოთე გაბაშვილი მოგვითხრობს, რომ ჯვრის მონასტრის ადგილი მოიპოვა IVს-ში მეფე მირიანმა. ვახტანგ გორგასალმა აღაშენა ჯვრის მონასტერი და სხვა მონასტრები პალესტინაში. ბაგრატ III-ს ხელახლა აუგია ჯვრის მონასტერი. გიორგი I-ს საფუძვლიანად აუშენებია იერუსალიმის იაკობ ალფესის მონას-
ტერი, აქვე ყოფილა ქართველ მეფეთა ზარაფხანა. შემდგომ კი ამ მონასტერს ვალი დადებია. ამ მიზეზით თურქებს ის სომხებისთვის გადაუციათ: „თურქთა წაართვეს ქართველთა და მისცეს სომეხთა“. ხელისუფალთ მათგან ქრთამი აუღიათ (გვ.2). ლევან კახთა მეფეს დაუქირავებია იერუსალიმის საუკეთესო ხელოსნები და აუგია მარმარილოს ქვით ქრისტეს საფლავი და გოლგოთას ეკლესია აღდგომის ტაძარში. კახთა დედოფალს ელენეს აუშენებია იერუსალიმს წმიდა ნიკოლოზის მონასტერი. XVIII ს-ში გიორგი აბაშიძეს აუშენებია წმიდა აბრამ მამათმთავრის მონასტერი. ათაბაგებს აუშენებიათ წმ. იოანე მახარებლის დედათა მონასტერი იერუსალიმში, თავად ამირანდო ამილახვარს აუშენებია წმ. ბასილი დიდის დედათა მონასტერი. პაატა წულუკიძესა და ქაიხოსროს აუშენებიათ მეორე წმიდა ნიკოლოზის მონასტერი ჯვრის მონასტერთან ახლოს. ბაადურ ჩოლოყაშვილს – წმ. თეოდორეს მონასტერი, ჯვრისმამას არქიმანდრიტ ქრისტეფორე ზედგინისძეს აუშენებია წმ. თეკლას მონასტერი და ასე შემდეგ. მრავალი მონასტერი ააშენეს საქართველოს სხვადასხვა კუთხის შვილებმა (გვ.292).
იერუსალიმის ეკლესია-მონასტრებშია გამოხატული მირიან მეფე, ვახტანგ გორგასალი, ბაგრატ III, შოთა რუსთაველი. ჯვრის მონასტერში დახატულია აფხაზეთის კათალიკოსი მაქსიმე, მანგლელი არქიეპისკოპოსი თეოდორე, ტფილელი ელისე, ბედიელი თეოდორე და სხვა. გამოხატულია ლევან დადიანის და მარიამი, თვით ლევან დადიანი მეუღლით და სხვა.
იერუსალიმში უწამებიათ მრავალი ქართველი: 20 ივლისს აწამეს სალომე ქართველი, 19 ოქტომბერს – მღვდელმოწამე ნიკოლოზ დვალი. მას მშობელნი მორწმუნენი ჰყოლია და სიყრმითგანვე შეუწირავთ ღვთისთვის, ის კლარჯეთის მონასტერში კურთხეულა მღვდელმონაზვნად, მისულა იერუსალიმად და ცხოვრებულა ჯვრის მონასტერში, დაიცვა თურქთა წინაშე ქრისტეს სარწმუნოება და აწამეს.
23 ივლისს უწამებიათ წმიდა მღვდელმოწამე ლუკა ჯვრის მამა აბაშიძე. ისინი ჯვრის მონასტერში მოიხსენებოდნენ. აქვეა მრავალი ქართული წიგნი.
საქართველოს მეფეთა მოსახსენებლად კანდელებია ჩამოკიდებული „ზოგი ქრისტეს საფლავზედ, ზოგნი გოლგოთას და ჯვრის მონასტერში.
იერუსალიმში მრავალი ქართველი წმინდა მამა ცხოვრობდა: „ნიკოლოზ – ყოფილი ნიკიფორე ჩოლოყაშვილი, სახელოვანი კაცი ქალაქში, მეტეხის წინამძღვარი და კახეთის მოძღვართ-მოძღვარი, ოდიშის სოფელ კორცხელის წინამძღვარი, ასევე იერუსალიმში ჯვრის მონასტრისა და გოლგოთას არქიმანდრიტი. მასთან ერთად იერუსალიმში ყოფილან თეოდოსი მანგალელი რევისშვილი. მათი ხელით ლეონ დადიანს განუახლებია იერუსალიმში ჯვრის მონასტრის საკურთხეველი.
ქართლ-კახეთის მეფეს თეიმურაზ II-ს მთავარეპისკოპოსი ტიმოთე გაბაშვილი გაუგზავნია იერუსალიმში ქრისტეს საფლავისა და გოლგოთისათვის შესაწირავის მისაძღვნელად (გვ.298). თეიმურაზი ასე ამთავრებს თავის წიგნს: „სრულ იქმნა ძალთა ღვთისათა წელს 1843 მაისის 22-სა, პეტერბურგს“.
თეიმურაზ ბატონიშვილი იყო პეტერბურგის საიმპერატორო მეცნიერებათა აკადემიის საპატიო წევრი, პარიზის სააზიო საზოგადოების წევრი, კოპენჰაგენის სამეფო ანტიკვარიანტთა საზოგადოების წევრი. დაიბადა 1782 წელს, გარდაიცვალა 1846 წელს, დაკრძალეს პეტერბურგის ალექსანდრე ნეველის ლავრაში.