ქუთათისი, უქიმერიონი, არქეოპოლისი, ნოქალაქევი, როდოპოლისი და სხვა ქალაქები

ქუთათისი

საქართველოში ერთიდაიგივე სახელის მქონე ტოპონიმები მრავალია. ს. ყაუხჩიშვილმა აღნიშნა რომ “კუტ”, “ქუთ” ფუძის მქონე ტოპონიმები მცირე აზიაშიც მრავალია. “ქუთაჰია” – ამჟამადაც ქალაქის სახელია თურქეთში ყოფილ ქართველურ სამყაროში, გალატეას მიწაზე მდ. საქარიასთან ახლოს.

ჭოროხის ხეობაშიც არის ასეთი სახელის მქონე რამდენიმე პუნქტი. მაგალითად მარადიდთან მდებარეობდა სოფელი “ქუთურეთი”, რომლის სახელიც ახლოა “ქუთათისთან”.

იმავე რეგიონში აღმოჩნდა მეორე ასეთი სახელის მქონე პუნქტი – “ქიფაისი”. ის მდებარეობს ჭოროხის ზემოწელში ქ. ისპირთან ახლოს 1923 წელს გამოცემული რუკის მიხედვით (შემდგენელი ევ. ბარამიძე, რედაქტორი ივ. ჯავახიშვილი). ქიფაისი იგივე “ქითაისი” უნდა იყოს, რომლის სახელიც ახლოა სიტყვა “ქუთაისთან”, ხოლო ჭოროხის ხეობაში “კუტ” ფუძის მქონე ტოპონიმები-კვაშტა, კვატია და სხვა-მრავალია.

ქუთაისს ზოგჯერ აიგივებენ ძველ წყაროთა აიასთან, კუტაიასთან ან პროკოფის ქუთათისთან: –

1) პლინიუსის მიხედვით (ახ.წ. I ს.) აია მდებარეობდა ფასისის შესართავიდან 15.000 ნაბიჯზე, დაახლოებით 12-24 კმ.

2) სტრაბონის მიხედვით, “აიას მდებარეობას მიუთითებენ ქალაქ ფასისთან” – თუ გავითვალისწინებთ, რომ ქალაქ ფასისის მდებარეობას მიუთითებენ მდ. ფასისის შესართავთან, აქედან გამომდინარე ქ. აიაც ზღვის სანაპიროსთან ახლოს ყოფილა.

ე.ი. პლინიუსისა და სტრაბონის მიხედვით, “აია” – თუ ის იყო კუტაია – მდებარეობდა არა კოლხეთის სიღრმეში, არამედ ზღვის სანაპიროსთან ახლოს.

3) აპოლონიოს როდოსელის არგონავტიკის მიხედვით, აიეტის სამეფოს სატახტო ქალაქი იყო “აია”, სხვა თარგმანით “კუტაია”, ხოლო ქვეყანას ერქვა “აია”, სხვა თარგმანით – კუტაია.

თუ სად მდებარეობდა ის – აპ. როდოსელს გარკვეული არა აქვს.

აღსანიშნავია, რომ აპოლონიოს როდოსელი თავის პოემაში მოიხსენიებს იმ უძველეს ქალაქებს, რომელნიც არსებობდნენ არა მის დროს, არამედ წარსულში, წინა საუკუნეებში ძვ.წ. II ათასწლეულიდან, მაგრამ “ეს ქალაქები აღარ იყო მის დროს, ავტორი არგონავტიკის ძველ ისტორიას გადმოგვცემს” (ვ. ჯაოშვილი, ქუთაისი, 1989, გვ. 64).

4) პროკოფი კესარიელის ცნობით, კოტიაიონი, ანუ ქუთათისი მდებარეობდა მდ. რეონის ნაპირას. კვიტაიელი (კოტაიონელი) იყო აიეტი.

ანტიკური ეპოქის მრავალი წყაროს ცნობით კუტაია-ქუთაისი მდებარეობდა მდ.ფაზისზე, ზღვასთან ახლოს. დღევანდელი ქუთაისი კი მდებარეობს ზღვიდან დაშორებით, მდ.რიონის სანაპიროზე, ყვირილას შესართავის მაღლა.

ამჟამად მდ.რიონი იწოდება ფაზისად, მაგრამ ამ მტკიცებას ეწინააღმდეგება ს.ყაუხჩიშვილისა და სხვათა გამოკვლევა, რომ მდ.ძირულაა სათავე ფაზისისა (რადგანაც მასზეა შორაპანი), მისი აზრით ძირულას შერთვის შემდეგ უკვე ყვირილა იწოდებოდა “ფაზისად”, ყვირილას შერთვის შემდეგ კი რიონი.

არცერთ ამ მონაკვეთზე თანამედროვე ქუთაისი არ მდებარეობს, ის უფრო მაღლაა. ე.ი. ქუთაისი რადგანაც არც ძირულასა და არც ყვირილაზე არ მდებარეობს და ყვირილა-რიონის შესართავის მაღლაცაა, ამიტომ, აქედან გამომდინარე, დღევანდელი ქუთაისის მდებარეობა არ ეთანადბა ანტიკური წყაროების კუტაიას მდებარეობას, მითუმეტეს ,რომ კუტაიას ციხე-სიმაგრე “უქიმერიონი” ვაკეზე იდგა წყაროთა ცნობით, ბაგრატის (ტაძრის) ციხე კი მაღალ გორაზეა და ის არ შეიძლება უქიმერიონად ჩაითვალოს. ამიტომაც ს. ყაუხჩიშვილი უქიმერიონს პუნქტ დაბლაგომთან ეძებდა.

ანტიკური ქუთაისის ადგილმდებარეობის განსაზღვრისათვის გამოდგება თანამედროვე უქიმერიონისა და ქუთაისის არქეოლოგიური შესწავლა.

 

უქიმერიონის არქეოლოგია

არქეოლოგმა ო. ლანჩავამ უქიმერიონის ადგილმდებარეობის გამოსაკვლევად ჩაატარა საგანგებო საველე-არქეოლოგიური კვლევა-ძიება, რის შედეგადაც არ დაეთანხმა დიუბუა დე მონპერეს მიერ ჯერ კიდევ XIX ს. 40-იან წლებში გამოთქმულ აზრს, რომ უქიმერიონი იყო ქუთაისის ციხე.

ო. ლანჩავამდე ს. ყაუხჩიშვილმა XX ს. 30-იან წლებში დაბეჯითებით დაასკვნა, რომ უქიმერიონი ნამდვილად არ იყო დღევანდელი ქუთაისის ციხე.

მაშასადამე თითქმის ორსაუკუნოვანი თვალსაზრისი რომელიც გაზიარებული იყო სამეცნიერო წრეების მიერ უქიმერიონის ქუთაისის ციხესთან იგივეობის შესახებ უარყოფილი იქნა.

მაშ სად მდებარეობდა უქიმერიონი?

“სხვადასხვა მეცნიერი უქიმერიონს სხვადასხვა მიმართულებით ვარაუდობდა. მაგალითად ი. სიხარულიძე მას დიდღვაბუნას (გორდის) ციხესთან აიგივებდა ცხენისწყლის მიდამოებში. ეს მოსაზრება მისაღებად მიაჩნდა სხვა მკვლევარებსაც (დ. მუსხელიშვილი), აკად. ნ. ბერძენიშვილი უქიმერიონს ცუცხვათის ციხესთან აიგივებდა. არის სხვა მოსაზრებანიც, უკანასკნელ წლებში ქუთაისსა და მის მიდამოებში ჩატარებული საველე-არქეოლოგიური კვლევა-ძიების საფუძველზე ჩვენ შეგვექმნა აზრი უქიმერიონის წყალწითელას ხეობაში მდებარეობის შესახებ” (ო. ლანჩავა, უქიმერიონის საკითხი, ქუთაისის მუზეუმის მასალები, კრებული VIII, 1996, გვ. 39).

მაშასადამე ო. ლანჩავა არ ეთანხმება ნ. ბერძენიშვილს, დ. მუსხელიშვილს და სხვა მეცნიერებს უქიმერიონის ადგილმდებარეობის განსაზღვრისას და მიაჩნია, რომ ეს ციხე წყალწითელას ხეობაში, კერძოდ მოწამეთაში უნდა ყოფილიყო.

აქედან კარგად ჩანს, რომ არქეოლოგიური ძიება არ იძლევა საშუალებას უქიმერიონის თანამედროვე ქუთაისთან განსაზღვრისა, მიზეზი ჩვენი აზრით ისაა, რომ უქიმერიონი უნდა ვეძიოთ ჭოროხისა და არა რიონის ხეობაში.

უქიმერიონი იყო ქუთათისის მახლობლად, მაგრამ სად იყო ქუთათისი? ბერძნული წყაროებით კოტაია – ქუთათისი არაა თანამედროვე ქუთაისი, რადგანაც კოტაია ფაზისის ზღვასთან შესართავის ახლოს მდებარეობდა და ამასთანავე კოტაიასთან გაედინებოდა მდინარე რეონი.

მიიჩნევა, რომ თანამედროვე რიონი არის ძველი წყაროების რეონი (სიტყვების გარეგნული მსგავსების გამო), ამავე დროს ის თითქოს ფაზისადაც იწოდება. მაგრამ ფაზისი და რეონი სხვადასხვა მდინარეები იყო.

რონა, რეინი, რიონი, რეონი, რუა და სხვა ერთმანეთის მსგავსი სახელები მრავალ მდინარეს ერქვა უვრცელეს ტერიტორიაზე ბალტიის ზღვიდან კავკასიამდე, შეიძლება ვიფიქროთ, რომ მდინარე რეონი ჭოროხის ხეობაშიც იყო, ისევე როგორც იყო მრავალი პუნქტი “კუტ” ძირის მქონე, რის შესახებ ს. ყაუხჩიშვილიც წერდა. მაშასადამე ჩვენი აზრით უქიმერიონიც ჭოროხის ხეობაშია საძებნი, კერძოდ კი იმ რეგიონში, სადაც ჭოროხს აჭარისწყალი ანუ მდ. დოკონისი უერთდება.

 

მდ. დოკონისი, პუნქტი ნესოსი და უქიმერიონი

აჭარისწყლის სათავეში ამჟამადაც არსებობს სოფელი დიოკნისი, რომლის სახელის მიხედვითაც, ჩანს VI ს-ში აჭარისწყალს დოკონისს უწოდებდნენ.

აგათიას ცნობით პუნქტი ნესოსი მდებარეობდა დოკონისისა და ფაზისის შეერთების ადგილას, მაშასადამე ის ყოფილა ჭოროხისა და აჭარისწყლის შესართავში. აქ იდგა რომაელთა რაზმი.

აღსანიშნავია, რომ XIX ს. მოგზაურების ცნობით აქ XIX ს-ში რუსთა რაზმებიც იდგა. რატომ?

იმის გამო, რომ აქ გადიოდა (ამჟამადაც გადის) ორი მნიშვნელოვანი გზა. ამ გზაჯვარედინიდან ერთი გზა მიემართება ზემო აჭარაში, რომლის საშუალებითაც ზღვისპირეთი უერთდება სამცხე-ჯავახეთს( ე.ი. ლაზიკიდან იბერიისაკენ), ხოლო მეორე გზა მიუყვება მდ. ჭოროხს – ართვინისა, არტანუჯისა და არდაგანისაკენ ( ასევე ლაზიკიდან ძველი იბერიისაკენ).

მაშასადამე, ნესოსი იბერიაში შესასვლელ ორ გზას აკონტროლებდა. აქ მახლობლად უნდა ყოფილიყო უქიმერიონის ციხე.

 

ქუთაისის არქეოლოგია

ქუთაისის ბაგრატის ტაძარი, როგორც ცნობილია დგას გორაზე, რომელსაც სამეცნიერო წრეებში “უქიმერიონს” უწოდებენ, ჩვენში დადასტურებულ ფაქტად მიიჩნევა თვალსაზრისი, რომ ამ გორაზე მდებარე IV-VIII საუკუნეთა ეკლესიები (რომელთა ნაშთებსაც ახლახან მიაკვლიეს არქეოლოგებმა) შედიოდნენ კონსტანტინოპოლის ბერძნული საპატრიარქოს იურისდიქციაში.

ეს თვალსაზრისი იმდენად გამჯდარი დოგმაა არქეოლოგთა შორის, რომ არქეოლოგიური ნაშთების ანალიზს ახდენენ მის მიხედვით.

2003-09 წლებში ბაგრატის ტაძრის არქეოლოგიური კვლევისას IV-VIII საუკუნეთა საეკლესიო არქიტექტურის რამდენიმე ფენა გამოიყო.

არქეოლოგთა დასკვნით ბაგრატის ტაძრის ადგილას IV საუკუნეში ბიზანტიელებს აუშენებიათ სამნავიანი ბაზილიკა, ის V საუკუნეში დანგრეულა, V-VI საუკუნეთა მიჯნაზე ამ ნანგრევებში აღუმართავთ რაღაც ორსათავსოიანი ნაგებობა, მალევე, VI საუკუნის 20-30-იან წლებში ბაზილიკა კვლავ აღუდგენიათ, მაგრამ ის VI ს. შუაში დანგრეულა, VII ს-ში მის ადგილას ახალი ეკლესია აღუმართავთ, რომელიც მურვან ყრუს დროს დანგრეულა და აღუდგენიათ VIII ს. ბოლოს.

არქეოლოგი რ. ისაკაძე IV ს-ის სამნავიანი ბაზილიკის პირველ ნგრევას უკავშირებს ლაზიკაში სპარსეთ-ბიზანტიის ომს, რომლის ეპიცენტრში პროკოფი კესარიელისა და აგათიას მიერ ნახსენები “ქუთათისიც” მდებარეობდა.

მისი აზრით, რადგანაც 523 წლამდე ლაზთა მეფე წათე “გადავიდა წარმართთა სარწმუნოებაზე და აღასრულებდა ყოველგვარ სპარსულ წესს” სამნავიანი ბაზილიკის ნგრევაც შეიძლება წარმართობას დაუკავშირდეს.

ამ პერიოდში აღუმართავთ ამ დანგრეულ ტაძრის ადგილას “ორ-სათავსოიანი ნაგებობა, რომელშიც ხანგრძლივი ცეცხლის ნაკვალევი აღმოჩნდა, რაც იმას მიუთითებს, რომ აქ ცეცხლთაყვანისმცემელთა სალოცავი კერა იყო აღმართული.

შემდეგ წათე კვლავ გაქრისტიანდა (526) წელს, შესაბამისად ბაზილიკა კვლავ აღუდგენიათ.

“ბაზილიკის მეორე და საბოლოო ნგრევა VI ს-ის შუახანებში “დიდ ომიანობას”, კონკრეტულად კი ქუთაისში დაბანაკებულ ირანელთა (მერმეროეს) გარნიზონს უნდა დავუკავშიროთ”. (რ. ისაკაძე, ქუთაისის ადრექრისტიანული ეკლესიები, ქართველური მემკვიდრეობა, XIII, 2009, გვ. 140).

როგორც ვხედავთ არქეოლოგიურ მონაპოვარს ხსნიან, შეიძლება ითქვას, ხელოვნური, დოგმად მიღებული თვალსაზრისით, რომ დასავლეთ საქართველოს ლაზიკა ერქვა, ხოლო ლაზთა მეფეების ქალაქი იყო თანამედროვე ქუთაისი. Lლაზიკის დედაქალაქად მიიჩნევა ასევე ნოქალაქევი და ფოთიც (ვითარცა ფაზისის სამიტროპოლიტო ცენტრი, “მეტრო-პოლის” კი დედაქალაქს ერქვა).

როგორც ვიცით, ბიზანტიამ შეძლო სპარსეთის დამარცხება და მისი განდევნა არა თუ ლაზიკიდან, არამედ მთელი კავკასიიდან, უფრო მეტიც ჰერაკლე კეისარმა საერთოდ ბოლო მოუღო სპარსულ სახელმწიფოს თავის ლაშქრობის შედეგად. ლაზიკაში ბიზანტია სრულიად გაბატონდა.

თუ კი დასავლეთ საქართველო იყო ლაზიკა, მაშინ დასავლეთ საქართველოს IV-VIII-IX საუკუნეების ეკლესიების არქეოლოგიური მასალაში უნდა აღმოჩენილიყო უამრავი ბერძნული წარწერა, ასეთი კი არ აღმოჩნდა, უფრო მეტიც, ქუთაისში, ბაგრატის გორაზე აღმოჩნდა არა ბერძნული,არამედ შესანიშნავი ქართული ასომთავრული წარწერა -”ამ ფენას ეკუთვნის წარწერა (ასომთავრული ასოებით დაქარაგმებული წარწერა – “გ – ბ”) ანტეფიქსზე” (იქვე, გვ. 141).

შეიძლება დავსვათ კითხვა – რატომ არ შეეჭვდნენ არქეოლოგები, როცა ბერძნულის ნაცვლად ქართული წარწერები აღმოაჩინეს, როგორ ჯდება ეს წარწერა იმ თვალსაზრისში რომ დასავლეთ საქართველო IV-IX საუკუნეებში კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში იყო, ფაქტები ხომ არ ეწინააღმდეგებიან მათ მიერ გათავისებულ “ქართიზაციის” დოგმებს?

შესაძლოა, არქეოლოგი რ. ისაკაძე მართალია, როცა მიიჩნევს, რომ V საუკუნეში სამნავიანი ბაზილიკა გადააკეთეს ცაცხლთაყვანისმცემელთა საგზებელად, მით უმეტეს, რომ არქეოლოგიური მასალა იძლევა ამის თქმის საშუალებას, მაგრამ ეს მოვლენა დაკავშირებული უნდა ყოფილიყო არა ლაზთა მეფე გუბაზის გაწარმართებასთან არამედ ზოგადად, ქართლის სამეფოში მომხდარ მოვლენასთან, – V ს. დასაწყისში (ვახტანგ გორგასლამდე), მემატიანეს თქმით, “დაიპყრეს ქართლი სპარსთა და განრყუნეს ეკლესიანი და დამალეს ჯვრები ქართველთა და ყოველთა შინა ეკლესიათა ქართლისათა ცეცხლის მსახურთა სპარსთა აღაგზნეს ცეცხლი”.

ქუთაისი, ყველა ძველი ქართული წყაროს მიხედვით, არგვეთთან ერთად ყოველთვის შედიოდა ქართლის სამეფოში:

მოქცევაი ქარლისაის მიხედვით, აზოს სამეფოს საზღვარი იდო მდ. ეგრისწყალზე.

ქართლის ცხოვრების მიხედვით, ფარნავაზის სამეფოშიც ეგრისი და არგვეთი საერისთაოები იყვნენ. ისინი შედიოდნენ ე.წ. “დასავლეთის ერისთავთა” ჯგუფში ქრისტეშობამდე.

I საუკუნეში მეფე ადერკის სამეფოშიც შედიოდა ეგრისი, ისევე, როგორც ყველა შემდგომ საუკუნეში, რის შესახებაც სხვა თვეებში გვაქვს მითითება.

ერთი სიტყვით ყველა ქართული წყაროს ცნობით ეგრისი და მით უმეტეს არგვეთი – არა ლაზთა სამეფოში, არამედ ქართლის სამეფოში შედიოდა.

ლაზთა სამეფოში ქუთაის-არგვეთის ყოფნის შესახებ თეორია შეითხზა XX ს. სამეცნიერო წრეებში.

ასე, რომ სხვაა წყაროთა მითითება და სხვაა შემდეგ შექმნილი სამეცნიერო- ლიტერატურული თვალსაზრისი.

არქეოლოგ რ. ისაკაძის დაკვირვება მნიშვნელოვანია იმით, რომ მისი მონაპოვარი სრულიად ეთანადება წყაროს, რომ ქართლის ეკლესიებში V ს-ის I ნახევარში “ცეცხლის მსახურთა სპარსთა აღაგზნეს ცეცხლი”. ქუთაისის სამნავიანი ბაზილიკაც მაშასადამე საგზებელად გადაუკეთებიათ, ვახტანგ გორგასლის დროს ვითარება გამოსწორდა და ეს ბაზილიკაც აღდგენილა.

ლაზთა სამეფოში, ანუ ბიზანტიელთა საეკლესიო იურისდიქციაში რომ ყოფილიყო ქუთაისის ძველი ტაძრები, როგორც ითქვა იქ უსათუოდ აღმოჩნდებოდა ბერძნული წარწერები, მაგრამ როგორც ითქვა აღმოჩნდა არა ბერძნული, არამედ ქართული წარწერა, შესანიშნავი ასომთავრული ასოებით ამოკვეთილი ტაძრის ანტეფიქსზე. რ. ისაკაძემ გამოაქვეყნა მისი ფოტოც (რ. ისაკაძე, ქუთაისის ადრექრისტიანული ეკლესიები, ქართვულრი მემკვიდრეობა, 2009, გვ. 148).

ეგრისი ეკლესიურად ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში რომ შედიოდა VI საუკუნეშიც, ამის შესახებ წერს იოანე დრასხანაკერტეცი, სომეხთა X საუკუნის პატრიარქი. მისი სიტყვით – კირიონი ეგრისის არქიეპისკოპოსიც იყო “წინანდელი წესის” თანახმად.

კირიონი VI ს. ბოლოსა და VII ს. დასაწყისში მოღვაწეობდა, მისი “წინანდელი დრო” კი VI ან V-VI საუკუნეები იქნებოდნენ.

ქართულ წყაროებში ეგრისი ქართლის ეკლესიის ნაწილი იყო, მაგალითად, ნიქოზელის სამწყსოში შედიოდა დასავლეთ საქართველოს მთიანეთი გლოლა-ღებითურთ., ხოლო ვახუშტის ცნობით კათალიკოსობის დაწესებამდე ( V ს-მდე) “სამოქალაქო” სამთავროელი ეპისკოპოსის სამწყსოში შედიოდა.

 

ნუმიზმატიკა

ძალზე მნიშვნელოვანია ნ. უგრეხელიძის, როგორც ნუმიზმატიკოსის დაკვირვება, რომ III-VI საუკუნეებში მთელ საქართველოში, როგორც აღმოსავლეთში, ისე დასავლეთში ერთიანი ფულადი სისტემა მოქმედებდა. “ეს იმას ნიშნავს, რომ აღნიშნულ საუკუნეებში აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველო ერთ პოლიტიკურ სივრცეში მოიაზრებოდა” (ნ. უგრეხელიძე, საქართველო ნუმიზმატიკული მასალის მიხედვით, ქართველური მემკვიდრეობა, XIII, გვ. 238).

ეს დაკვირვება იმითაა მნიშვნელოვანი, რომ აქამდე ითვლებოდა თითქოსდა დასავლეთ საქართველოში III-VI სს-ში მხოლოდ ბიზანტიური, ხოლო აღმოსავლეთში სპარსული მონეტები იყო გავრცელებული და თითქოსდა ისინი მეტოქეობდნენ ერთმანეთთან. ნ. უგრეხელიძემ ფაქტებით დაადასტურა, რომ ეს ასე არ იყო და საქართველოს ყოველ კუთხეში ერთნაირი ფულადი სისტემა მოქმედებდა, ანუ დასავლეთ საქართველო არ იყო მაინცდამაინც ბიზანტიის ხელდებული. რაც ეკლესიურ იურისდიქციასაც გამორიცხავს.

 

ეტიმოლოგია (მერია-უქიმერიონი, ქუთურეთი-ქუთათისი)

პროკოფი, როგორც ითქვა, წერს, რომ უქიმერიონის ციხე იდგა არა გორაზე, არამედ “ქუთათისის ვაკეზე”.

საერთოდ დასავლეთ საქართველოს ვაკეზე ტოპონიმი უქიმერიონი არ გვხვდება.

პროკოფის აზრით, ქუთათისიც და უქიმერიონიც ლაზიკაში მდებარეობდნენ, ჩვენი აზრით ლაზიკა ერქვა არა რიონის ვაკეს, არამედ ჭოროხის აუზს, ამიტომაც არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ჩვენს მიერ ლაზიკად მიჩნეულ ჭოროხის ხეობაში ვეძებთ შესაბამის ტოპონიმებს.

პირველ რიგში ვფიქრობთ, რომ სიტყვა “უქიმერიონის” ფუძის ერთი ნაწილი უნდა იყოს “მერი” – ან “მერე” (უქი-მერი-ონი).

გვაქვს თუ არა ჭოროხის აუზში მსგავსი ფუძის მქონე ტოპონიმები, ასეთებია უამრავი –

ტ. ფუტკარაძის განმარტებით აჭარასა და მიმდებარე რეგიონებში “მერია”, “მერე” ეწოდება მდინარის პირა გავაკებულ ადგილს.

ვეიდენბაუმის წიგნის განმარტებით “მერია – ვაკე ადგილია”. ე. ვეიდენბაუმის წიგნი საერთოდ განმარტავს თუ რას აღნიშნავს სიტყვა “მერი” – “სოფ. ხება მდებარეობს ჭოროხის მარჯვენა ნაპირზე… სოფელი ღებიმერი, რომელიც ნაჩვენებია რუკაზე კატაფხიის პირდაპირ, აღარ არსებობს, ეს ალბათ, ხებაა ან ხები-მერი (მერი-ვაკე), რადგანაც სოფელი ნამდვილად კატაფხიის პირდაპირ მდებარეობს. ხების ქვემოთ, მარადიდთან მისვლამდე არის სოფ. ოლგაური” (ე. ვეიდენბაუმი, ბათუმიდან ართვინამდე, 2005, გვ. 77).

მაშასადამე მერია-მერე-მერი – ესაა ვაკე ადგილი წყლის პირას (ე. ვეიდენბაუმისა და ფუტკარიძის განმარტებათა შეჯამებით).

სოფელს ხებიმერი ეწოდება გავაკების ანუ ვაკე ადგილზე მდებარეობის გამო.

ე. ვეიდენბაუმის წიგნის გამომცემლებიც “გეოგრაფიულ სახელთა საძიებელში” განმარტავენ “ხები-მერი (მერი-ვაკე)” ანუ ხები-მერი ნიშნავს “ხების ვაკეს” (იხ. იქვე, გვ. 93).

აჭარაში “მერეთისხევი” დასახლებული რეგიონია სხალთასთან, შავშეთში კი არის “იმერხევი” (გ. ყაზბეგი, სამი თვე, გვ. 47, 71).

იმერხევისწყლის შენაკადია მდ. “ყვირილა” შავშეთში ( გ. ყაზბეგი, სამი თვე, გვ. 75). შავშეთში მდ. ყვირილას ახლოს გაედინება მდ. სხლობანისწყალი, რომელიც გაივლის სოფელ მერიასთან (იქვე, გვ. 81).

ჩვენი აზრით ასეთივე წარმოებისაა სიტყვა “უქიმერიონი” (მისი ფუძე უნდა იყოს “უქიმერი”, ხოლო “ონი” – სუფიქსი), რადგანაც უქიმერიონის ციხე ვაკე ადგილზე მდებარეობდა პროკოფის თქმით. ეს სიტყვა ისევეა ნაწარმოები,როგორც ვთქვათ სიტყვა “ხები-მერი”.

“უქიმერი”(უკი-მერი) კი ზემოთმოყვანილი განმარტების (“მერ”-ვაკე) თანახმად უნდა ნიშნავდეს “უკი-ვაკე”. ანუ ვაკე ადგილზე (მერეზე) მდებარე რაღაც ადგილს “უქის”(უკის) სახელის მქონეს.

გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში ნახსენები “მერეს მონასტერი” ალბათ შედარებით ვაკე ანუ “მერე” ადგილზე მდებარეობდა. ამჟამადაც შავშეთ-არტანუჯ-ლიგანში ისევე, როგორც გურია აჭარაში უამრავი ტოპონიმია “მერე” ფუძით, მაშინ, როცა რიონის დაბლობზე, თუ არ ვცდები, ასეთი სახელები არ გვხვდება.

მსგავსადვე, ალბათ შეიძლება ითქვას სიტყვა “კუტაიას” შესახებაც. ს. ყაუხჩიშვილის განმარტებით “კუტ” ძირით მცირე აზიაშიც მრავალი ტოპონიმი არსებობდა. მართლაც ასეთი ფუძის მქონე სახელები ჩვენ მრავლად გვხვდება ართვინ-ლიგან-არტანუჯ-ლაზისტანის რეგიონში. მათ შორისაა აჭარაშიც ერთერთი ადგილის სახელი, ესაა სოფელი “კვატია”. გ. ყაზბეგი აღნიშნავს შავშეთისაკენ მიმავალ გზაზე მდებარე სოფელ კვატიასთან “გიგანტური წყაროს” შესახებ (გ. ყაზბეგი, დასახ. ნაშრ. გვ. 48). ჩვენი აზრით იმავე ძირის სახელთა რიგში უნდა იყოს ე. ვეიდენბაუმის მიერ აღწერილი სოფელი “კატაფხია”, რომელიც ღებიმერის ახლოს მდებარეობდა (ე. ვეიდენბაუმი, გვ. 77). აღსანიშნავია, რომ გურიაშიც სოფელ მერიასთან ახლოს მდებარეობს ერთერთი ბორცვი (მთა), რომელსაც ადგილობრივი მოსახლეობა უწოდებს “კატის ციხეს”. ასე, რომ ფუძეები “მერია” და “კატ” (კუტ) საქართველოს რამდენიმე რეგიონში გვერდიგვერდ მოიხსენიება (ღები-მერი, კატაფხია, მერია – კატისციხე, უქიმერიონი – კუტაია) ასე, რომ პროკოფის მიერ ნახსენები ამ ძირების მქონე ადგილები დასავლეთ საქართველოს ვაკის გარდა, სხვა რეგიონებშიც შეიძლება მოვიძიოთ. როგორც ითქვა, თურქეთშიც არის ქალაქი – კუტაჰია.

პროკოფი კესარიელის მიერ ნახსენები ლაზიკის პუნქტის სახელი – “უქიმერიონი”, როგორც აღინიშნა, ეტიმოლოგიურად წააგავს “დაბამერი”-სს. მათი საერთო ფუძეა “მერი”, მერე.

აღსანიშნავია, რომ ქართულ წყაროებში ეს სახელი სხვადასხვა ფორმით გვხვდება – მაგალითად, ანასეულ და ჭილაშვილისეულ “ქართლის ცხოვრებაში” დაბამერისას ნაცვლად გვხვდება “ბაბამერისა”, ხოლო მარიამისეულ ერთერთ ადრეულ ნუსხაშია – “შაბასა მერისა”.

პუნქტი “დაბა” მდებარეობს მდ. იმერხევის ხეობაში, თუმცა “დაბამერი” შეიძლება სხვა იყოს.

როგორც ითქვა, “მერე” – “მერი” აჭარულ-შავშური დიალექტით ერქვა მდინარისპირა მოვაკებულ ადგილს, ე.ი. “მერი” არის ვაკე, იგივე უნდა იყოს სიტყვაც- “უკი” (უ=ვა), ე.ი. უკი – ვაკე ადგილი.

კლარჯეთის “მერე” მდებარეობს მდ. კარჩხალის ხეობაში, კლდეთა შორის მონასტრის ეკლესიის ასაშენებლად საგანგებოდ მოვაკებულ ადგილზე. დედა ფებრონიამ აქ დააარსა მონასტერი IX ს-ში.

უქიმერიონი ანუ “უკიმერიონი” უნდა იყოს უკი-მერი-ონი ანუ მდინარისპირა სწორი (ვაკე) ადგილის ციხე-სიმაგრე

აჭარისწყლის ხეობის გზათა მაგისტრალების უმოკლესი განტოტება სოფ. აჭარისწყალთან იწყებოდა, სადაც აჭარისწყალი ერთვის მდ. ჭოროხს. აჭარისწყლის მარცხენა სანაპიროს საშუალებით სოფ. მერისისა და უჩხითის გადასასვლელებთან ხეობა დაკავშირებული ჩანს მაჭახლის ხეობასთან.

სოფლის სახელი “მერისი” ჩვენთვის იმითაა საინტერესო, რომ მასში გამოიყოფა ფუძე “მერი”, ისევე, როგორც პროკოფი კესარიელის მიერ ნახსენებ სიტყვაში “უკიმერიონი”.

რადგანაც, აჭარულ დიალექტში სიტყვა “მერი” ჰქვია მდინარისპირა ვაკე ადგილს და პროკოფის სიტყვით, სწორედ ასეთ ვაკე ადგილზე ყოფილა აგებული “უქემერიონის” ციხე, მატი დაკავშირება შესაძლებელია.

სოფელი მერისი აჭარისწყლისა და ჭოროხის შესართავთან მდებარეობს, მისგან არც თუ დაშორებულია სოფელი მარადიდი, რომლის სახელიც ზოგიერთი მკვლევარის აზრით იმავე ფუძე “მერს” შეიცავს. ამ სოფლის ერთერთი უბანია “ქუთურეთი”, რომელიც ჩვენ პროკოფისეულ ქუთათისთან დავაკავშირეთ, თუმცა შესაძლოა ქუთათისი – ფორჩხაც(ბორჩხა) ყოფილიყო, ამავე ჭოროხის ხეობაში. ასე, რომ ტოპონიმები “მერი” (აქედან უქიმერიონი) ჭოროხის ხეობაში მრავალია. ასევე “ქუთ-კუტ”-ის მქონე ტოპონიმებიც (მათ უნდა დაუკავშირდეთ “ქუთათისი”). ამ ხეობებში მრავალი საერთაშორისო მნიშვნელობის გზა გადიოდა.

მაშასადამე, პროკოფის ეპოქაში უქიმერიონი და ქუთათისი (შესაძლოა თანამედროვე მერისი და ქუთურეთი) აჭარისწყლისა და ჭოროხის ხეობათა გზათაშესაყარზე მდებარეობდნენ, ეს გზები კი ზღვისპირეთს იბერიასთან აკავშირებდა. ლაზიკის ომების შემდეგ კი უკვე თანამედროვე ქუთაისს დაერქვა, იქამდე ის მატიანეებში თითქოსდა არც გვხვდება.

 

გზები

ი. მანანდიანის კვლევით აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთი სომხეთსა და სპარსეთს უკავშირდებოდა იმ შემაერთებელი გზით, რომელიც არტანუჯისა და ყარსის გავლით მიემართებოდა ანისისა და დვინის მიმართულებით (ი. მანანდიანი, სომხეთის ვაჭრობის და ქალაქების შესახებ, ერევანი, 1954, გვ. 150-154, რუს. ენაზე).

არტანუჯი – დიდი სავაჭრო ცენტრი – ტრაპიზონს აკავშირებდა დასავლეთ საქართველოსთან, ასევე იბერიასა და სომეხთან.

საგზაო მაგისტრალები აჭარისწყლის ხეობასაც მოიცავდა (ჭოროხის აუზი). აქ ხიდებისა და საგზაო ნაგებობების სიმრავლე აჩვენებს, რომ აჭარისწყლის ხეობა დასერილი იყო სავაჭრო-სატრანზიტო გზებით, რომლითაც შავიზღვისპირეთი უკავშირდებოდა საქართველოს სხვადასხვა მხარეებს, თავის დროს აჭარისწყლის ხეობა მძლავრი ეკონომიკური რეგიონი ყოფილა (შ. მამულაძე, აჭარისწყლის ხეობის არქეოლოგიური ძეგლები, 1993, გვ. 181).

 

კლიმატი “ქვეყანა ქუთათისისა”

რიონის ვაკე და იქ მდებარე “ქვეყანა ქუთათისისა” იყო დაავადებათა ბუდე, უფრო სწორად, იქაური კლიმატი ხელს უწყობდა დაავადებათა გამძაფრებას, მით უმეტეს I ათასწლეულში შავი ზღვის ტრანსგრესიის დროს, ამიტომაც იმ პერიოდში დასავლეთ საქართველოს ბარი საცხოვრებლად უვარგისი იყო და შედარებით დაუსახლებელი. უკეთესი საცხოვრებელი პირობები იქ VIII-X სს-ში შეიქმნა, თუმცა XII ს-შიც კი იქაურები კლიმატს უჩიოდნენ.

მაგალითად, დავით აღმაშენებელი ხშირად გვიხილავსო, წერს მემატიანე, ცრემლიანი, როდესაც მოინახულებდა ხოლმე ავადმყოფებს, დაავადებათა კერები კი უფრო მეტად ქუთაისის ქვეყანაში აღმოცენდება ხოლმე, ავადმყოფობანი უფრო მეტად ქუთაისის ქვეყანაში გამძაფრდება ხოლმეო – “რომელთა ზრდის სხვათა უმეტეს ქვეყანა ქუთათისისა” (ქ.ც. I, გვ. 354).

ე.ი. ქუთაისის სანახებში, ჩანს, იმ ეპოქაში იყო უფრო მეტი ჭაობები, მაშასადამე, მალარიის კერები, ვიდრე ამჟამად არის.

უნდა ვიფიქროთ, რომ დავით აღმაშენებლის ეპოქაში დაიწყო რიონის გათავისუფლება დაჭაობებული მიწა-წყლიდან, რიონის გამოყოფა ჯებირებით, ანუ ე.წ. “სამანებით”, რაც, ალბათ, შემდგომ საუკუნეებშიც გაგრძელდა. ამით ჭაობი შემცირდა და საცხოვრებელი პირობებიც ალბათ გაუმჯობესდა. შესაძლოა, ამ ეპოქის მეფეთა ეპიტაფიაში ნათქვამი – “ზღვაში სამანი ჩაყარა” გულისხმობს ჭაობის წყლისგან მიწების გათავისუფლებას, ანუ რიონის ჭაობებში გაწეულ სამუშაოებს, არხებისა და ჯებირების მშენებლობას.

აღნიშნულის გამო ვფიქრობთ,რომ ფაზისის სამიტროპოლიტოს საეპისკოპოსო ქალაქები არა მალარიით დააავადებულ რიონის დაბლობზე, არამედ სხვა, ჯანსაღ კლიმატურ რეგიონში მდებარეობდნენ, ასევე ლაზიკის სამეფოს ქალაქებიც ჯანსაღ კლიმატურ გარემოში – ჭოროხის ხეობაში მდებარეობდნენ.

 

ისტორია (უქიმერიონი)

პროკოფის მიხედვით – ქუთათისის მახლობლად იყო ერთი მეტად მაგარი ციხე, სახელად უქიმერიონი. აქ ჰყავდათ ლაზებს კარგი მცველი რაზმი. ამ ციხის დაცვაში მონაწილეობას იღებდნენ რომაელი ჯარისკაცებიც. ამ ციხესთან დაბანაკდა სპარსელი მთავარსარდალი მერმეროე მთელი თავისი ჯარით. მის ხელში იყო კოლხიდის საუკეთესო ნაწილი, ანუ მოხირისი. ამის გამო ლაზებს საშუალება აღარ ჰქონდათ უქიმერიონის მეციხოვნეთათვის სურსათი მიეწოდებინათ ანდა ევლოთ აღნიშნული გზით “სვანიასა და სკვიმნიაში” (პროკოფი, ბრძოლა გოთებთან, VIII, 14)

ჩვენი აზრით აჭარისწყალ-ჭოროხის შესართავთან ახლოს მდებარე უქიმერიონის ციხესთან დაბანაკებული სპარსელი მთავარსარდალი მერმეროე აკონტროლებდა – იბერია-არტაანის გზას. უქიმერიონის გარშემორტყმის შემდეგ კი მას საშუალება მიეცა თითქმის მთლიანად გაეკონტროლებინა მეორე გზა აჭარისწყლის შესართა¬ვიდან შიგა საქართველოსაკენ ანუ თანამედროვე ხულო-ადიგენის გზა. აღნიშნულ აჭარისწყალ – ჭოროხის (ე.ი. დოკონის-ფასისის) შესართავთან უშუალოდ მდებარე პუნქტ ნესოსზე გამავალი ეს გზა ზემო აჭარასა და მიმდებარე რეგიონებს უკავშირდებოდა. პროკოფის ეპოქაში, ჩანს, ზემო აჭარასა და მიმდებარე რეგიონებს სვანიასა და სკვიმნიას უწოდებდნენ. ლინგვისტები მთელ დასავლეთ საქართ ველოში, მათ შორის გურიაში მრავალ სვანურ ტოპონომს პოულობენ. ერთ ასეთად მაგალითად-ლანჩხუთი მიიჩნევა.

“სვანიას” ქვეშ ჩვენი მეცნიერები თანამედროვე სვანეთს განიხილავენ, მაშინ, როცა “სვანია”, VI ს-ში, ჩანს ერქვა დასავლეთ საქართველოს ვრცელ მიწა-წყალს ჭოროხის აღმოსავლეთ სანაპიროდან კავკასიის მთებამდე.

სვანებს სპარსული ორიენტაცია ჰქონიათ, ამიტომაც ისინი სასტიკად ისჯებოდნენ ბიზანტიური ჯარების მიერ, შემცირდა მათი ტერიტორიებიც, ეს ტოპონიმი (სვანია, სვანეთი) ხშირად გვხვდება თანამედროვე შავშეთშიც.

როგორც ზემოთ აღინიშნა, უქიმერიონი ერგე-ლიგანში მდებარე კუტაიას მახლობლადაა, კუტაია მოხირისთან ერთად ერთ სექტორში, ანუ ჭოროხ-აჭარისწყლის შესართავის ქვეყანაშია. მისი ფუნქცია პირდაპირაა მინიშნებული ესაა ზემო აჭარისა და მიმდებარე რეგიონების ანუ სვანია-სკვიმნიასაკენ მიმავალი გზის ჩაკეტვა, თუმცა მოხირისში (ერგეში) როცა ზის მტერი, ეს გზა ისედაც ჩაკეტილია, იგულისხმება აჭარისწყალზე გამავალი გზა, რომელიც სწორედ ერგეში უერთდება ჭოროხისპირა გზას

მაშასადამე უქიმერიონი ციხე – ერთგვარი საგზაო ჩამკეტია.

უქიმერიონის დაპატრონება ნიშნავდა მთელი ჩრდილო ანუ მთიანი ლაზიკის, ჭოროხისპირა ქვეყნის ხელში ჩაგდებას, მასშია ერგე-ლიგანი (მოხირისის მხარე), ართვინი (როდოპოლისი), სკანდა-სარაპანას ციხეები ანუ არტაან-იბერიისაკენ მიმდებარე ლაზეთი. ამიტომაც სპარსელები ყოველწლიურად ცდილობდნენ უქიმერიონის დაკავებას.

ბოლოს გამცემლის წყალობით “ჩაიგდეს ხელში სპარსელებმა უქიმერიონის ციხე და მტკიცედ დაეპატრონენ ლაზეთს, მაგრამ მარტო ეს ლაზიკე კი არ ჩაიგდეს ხელში სპარსელებმა, არამედ სკვიმნიაც და სვანიაც, და ამრიგად მოხირისიდან იბერიამდე მთელი მიწა-წყალი გამოეცალათ ხელიდან რომაელებსა და ლაზთა მეფეს” (პროკოფი, ომი გოთებთან, VIII, 16).

“მოხირისიდან – იბერიამდე” ნიშნავს იმას, რომ ლიგანიდან არტაანამდე მდებარე ქვეყანა ანუ ლაზიკეს მთიან ნაწილს დაეპარტრონენ სპარსელები, მათ ხელში მოექცა სკვიმნიაცა და სვანიაც, ანუ ზემო აჭარის მხარე, უქიმერიონი აჭარისწყლისპირს აკონტროლებდა, ანუ გზაჯვარედინს. როგორც ითქვა მასზე გადიოდა ორი მთავარი გზა, ერთი ამჟამადაც ართვინისკენ მიმავალი, მეორე კი ხულოსაკენ. ართვინის გზა გადადიოდა იბერიაში (არტაანში), ხოლო როგორც ითქვა ხულოს გზა იმჟამად სკვიმნია-სვანიად სახელდებულ ქვეყანაში, ანუ ზემო აჭარას გავლით შიგა საქართველოში – ანუ ასევე იბერიაში.

მაგრამ უქიმერიონის ციხე აკონტროლებდა კიდევ ერთ გზას, ამჟამინდელი ქობულეთისკენ მიმართულს. უნდა ვიფიქროთ, რომ უქიმერიონის ზურგიდან დაცვის მიზნით სპარსთა სარდალმა სწორედ ქობულეთის მხარეს ააგო კიდევ ერთი ციხე – სარაპანისი. ჩვენ ვიცით, რომ სარაპანას ციხე სტრაბონის დროსაც არსებობდა, მის შემდეგ სარაპანის ციხე დაერქვა კიდევ ერთ ციხეს იბერიისაკენ მიმართულს, ის უნდა ყოფილიყო არტაან-არტანუჯს შორის არსიანის ქედზე. მაგრამ ახლა მერმეროეს აუგია კვლავ სარაპანისის სახელის მქონე ციხე სულ სხვა მიმართულებით – კერძოდ ამჟამინდელ აჭარა-გურიის საზღვართან ახლოს. მართლაც XV საუკუნეშიც კი შორაპანი ერქვა ამჟამინდელ ოზურგეთს, აქვეა სოფელი მერია და აქვეა კატის ციხეც, ანუ სახელთა თანხვედრა აქაცაა. როგორც ითქვა,უქიმერიონი ჩვენი აზრით ერგეში – აჭარისწყლის შესართავთან იყო. პროკოფი წერს – “უქიმერიონშიც დატოვა საკმაო ხალხი, თვითონ კი ააშენა ლაზთა მეორე ციხე, რომელსაც სარაპანისს ეძახიან და ზედ ლაზიკის საზღვართან მდებარეობს და იქ დარჩა” (ომი გოთებთან, VIII, 16).

შეიძლება სარაპანისი ვაშნარის ციხესაც ერქვა, რომელიც ახლოა ოზურგეთთან. აქეთაც იყო იბერია. ანუ ლაზიკას ყოველ მხრიდან ერტყა იბერია, კერძოდ კი იბერიისაკენ ლაზიკიდან მიემართებოდა სამი მთავარი გზა:

პირველი გზა, როგორც ითქვა ერთმანეთს აერთებდა პეტრა-როდოპოლის – ძველ სარაპანის – იბერიას, ანუ ის მიუყვებოდა ჭოროხის (ფაზისის) სანაპიროს და ერთმანეთთან აერთებდა თანამედროვე ბათუმ-ართვინ-არტანუჯ-არდაგანს. არტაანი იბერიის ნაწილი იყო.

მეორე გზა ერთმანეთს აერთებდა პეტრა-ნესოს-სვანია-სკვიმნია-იბერიას ანუ მიუყვებოდა ჯერ ჭოროხის სანაპიროს, შემდეგ კი აჭარისწყალს მაღლა შიდა საქართველოსაკენ და ერთმანეთთან აერთებდა თანამედროვე ბათუმ-ხულო-ადიგენს, ჩანს სვანია-სკვიმნია იმჟამად ამ გზის მომცველ ქვეყნებს ერქვა.

მესამე გზა კი აერთებდა პეტრას მერმეროეს მიერ აგებულ ახალ სარაპანისთან ე.ი. თანამედროვე ბათუმს აერთებდა ვაშნართან, ვაშნარის ჩრდილოეთით აფსილეთი და იბერია იყო.

პეტრა ახლოს ყოფილა თანამედროვე ბათუმთან. მაშასადამე ლაზიკეს იბერიასთან გრძელი სასაზღვრო ხაზი ჰქონდა არტაანიდან – გურია – არგვეთამდე.

უქიმერიონი გარკვეულწილად ამ გზათა შესაყართან იდგა აჭარისწყლისპირთან ახლოს მდ. ჭოროხის შესართავთან, აქედან იწყებოდა ერგეს ქვეყანა, რომელიც ართვინისკენ ლიგანის ქვეყანას უერთდებოდა.

ივ. ჯავახიშვილი ვარაუდობს, რომ უქიმერიონი ოხვამერს ანუ სალოცავს ნიშნავს (იქვე, გვ. 42). წყალწითელასთან ყოფილა ტოპონიმი ოხომორა. წყალტუბოს რაიონშია “ხომული” (იქვე, გვ. 25). ცნობილია ხომლის მთა. ნ. ბერძენიშვილის აზრით, “ხვამ ძირი ზანური ჩანს” (იქვე, გვ. 25). საფიქრებელია, რომ ეს ძირი ზოგად ქართულია (ფუძე ქართულია) და უნდა ნიშნავდეს ქვაბულს, გამოქვაბულს ანუ მღვიმეს (ღვიმ), ხომ ანუ ღვიმ ძირით “ხვიმირა” ანუ გამოთხრილ-გამოქვაბული ადგილი იწოდებოდა. იგივეა რაც ღვიმე (მღვიმე), როგორც აღინიშნა. სოფელი ხომული, წყალტუბოს რაიონში შეიძლება ითქვას, რომ დგას კირქვის მღვიმეთა მაღლა, იქ უამრავი მღვიმეა, ამიტომაც ის ხომული ანუ მღვიმეთა ადგილია (ხომ-ული), მის ქვეშ ხომ-ები ანუ მღვიმეებია. ასევე მღვიმე აქვს ხომლის მთას. ამიტომაც უნდა ვიფიქროთ, რომ უქიმერიონის ფუძე არაა “ხომ-ღვიმ” – და ის სხვა წარმოშობის სიტყვაა. კერძოდ – “უკი-მერი-ონი”. როგორც ზემოთ განვიხილეთ, მერე ამჟამადაც აჭარულ დიალექტში ვაკე, გავაკებულ,მოვაკებულ ადგილს ნიშნავს-პროკოფის სიტყვითაც უქიმერიონი ვაკეზე იდგა. მასაშადამე უკი-მერი ვაკის ციხეს ნიშნავს,ხოლო ონი არის სუფიქსი.

 

არქეოპოლისი. ნოქალაქევის არქეოლოგია

პროკოფი კესარიელის თქმით არქეოპოლისი იყო “მთავარი და უდიდესი ქალაქი ლაზების ქვეყანაში” (პროკოფი, გეორგიკა II, 1965, გვ. 182) ამასთანავე “ძალიან გამაგრებული” (იქვე, გვ. 101) მდებარეობდა ფაზისის მარჯვენა სანაპიროს ქვეყანაში, “მეტად ქუშ სერზე და მას ჩამოუდის მდინარე, ქალაქის ზემოთ აღმართული მთებიდან” (იქვე, გვ. 188), ერთი დღის სავალი გზით იგი დაშორებული მოხირისიდან. XIX-XX სს. მკვლევართა უმეტესობის აზრით არქეოპოლისი იყო ამჟამინდელი პუნქტი ნოქალაქევი, სენაკთან (ყოფილ ცხაკაიას რაიონში). საბჭოთა ეპოქაში ნოქალაქევს უკვე უწოდებდნენ “ლაზიკის ანუ მთელი დასავლეთ საქართველოს დედაქალაქს”.

არის თუ არა არქეოპოლისი იგივე ნოქალაქევი ყველაზე მეტად უნდა გაარკვიოს არქეოლოგიურმა შესწავლამ.

მართლაც ნოქალაქევში პირველი გათხრები ჩატარდა 1930-31 წლებში.

1973 წელს დაიწყო ე.წ. “სტაციონარული გათხრები”.

1987 წელს შეჯამდა 10 წლის გათხრების შედეგები. ნოქალაქევის არქეოლოგიური ექსპედიციის ხელმძღვანელობამ გამოაქვეყნა კრებული “ნოქალაქევი – არქეოპოლისი” (თბ. 1987) მიძღვნილი “ეგრისის (ლაზიკის) სამეფოს (დასავლეთ საქართველო) დედაქალაქის ციხე-გოჯი – ნოქალაქევი – არქეოპოლისის შესწავლისადმი” (იხ. აღნიშნული წიგნის ანოტაცია).

ნოქალაქევის არქეოლოგიურმა შესწავლამ შეიძლება ითქვას დიდ საგონებელში ჩააგდო პატიოსანი მკვლევარი არქეოლოგები.

აღმოჩენილმა ძალზე მწირმა მასალამ მართლაც გააოგნა ჯერ კიდევ პირველი არქეოლოგიური ექსპედიციის წევრი 1930-31 წლისა, ცნობილი არქეოლოგი ლ. მუსხელიშვილი. ის წერდა: “ნოქალაქევის საკითხი ლამის ისეთივე ბნელითაა მოცული დღესაც, როგორც გათხრების დაწყებამდე… საერთოდ ისეთი შთაბეჭდილებაა, თითქოს მოსახლეობის კვალი ამ ძველს ქალაქში ან მთლად წარხოცილა დროთა განმავლობაში, ან არაა და სულაც არაფერი კვალი არ ყოფილა. ეს მეტად საკვირველი მოვლენაა. სხვა არა იყოს რა, მეექვსე საუკუნის ნაშთები მაინც მრავლად უნდა აღმოჩენილიყო – ჩვენ კი შედარებით მცირეოდენი თიხის ნატეხების გარდა არა გვიპოვია რა. პროკოფი არქეოპოლისს მრავლადდასახლებულს და კოლხეთის უდიდეს და უპირველეს ქალაქს უწოდებს. პროკოფის კი უნდა სცოდნოდა რა არის ქალაქი. ქალაქი ხის სახლებით იყო გაშენებული, ხე დალპა, რაც გასაკვირი არ არის სამეგრელოს ნესტიანი ჰავისათვის, მაგრამ, ნუთუ, იმდროინდელ მოსახლეობას, გარდა ქოთნებისა, სხვა რამ ნივთები არა ჰქონია, სამკაული, იარაღი, ლითონის ჭურჭელი და სხვა? – სად დაიკარგა ყველა ეს? ამ კითხვას პასუხის გაცემა უნდა”. (ნოქალაქევი-არქეპოლისი, 1987, გვ. 304).

ლ. მუსხელიშვილი წერს: ფაზისზე გემები სარაპანამდე დადიოდა, გემებს კი ადგილობრივი მოსახლეობა აშენებდა, ამასთანავე ფაზისზე სტრაბონის მოწმობით 120 ხიდი ყოფილა გაშენებული,ამასთანავე “მდინარეს სისტემატურად სწმინდავდნენ, ამიტომ პირველ საუკუნეშივე “კოლხეთს გაცხოველებული აღებ-მიცემობა ჰქონია უცხოეთთან”, IV ს-ში თემისტე კოლხეთს “ელინური კულტურისა და მუზათა სადგურს უწოდებდა”, ხოლო VI ს-ში პროკოფისა და აგათიას ცნობებით “კოლხეთი მდიდარი, დაწინაურებული, მჭიდროდ დასახლებული და დაბა-ქალაქებით სავსე ქვეყანა” იყო, ამიტომაც ეს “ელინური კულტურის” სიმდიდრის, გაცხოველებული აღებ-მიცემობის კვალი უთუოდ უნდა აღმოეჩინათ არქეოლოგებს “არქეოპოლისში”, მაგრამ არა არქეოლოგიამ სულ სხვა სურათი აჩვენა, – ნოქალაქევის მოსახლეობას “მწირი კერამიკის გარდა არა მოეპოვებოდა რა” (იქვე, გვ. 304).

ამ ფაქტმა, როგორც ითქვა გააოგნა პატიოსანი მკვლევარ-არქეოლოგი ლ. მუსხელიშვილი. აქედან გამომდინარე, მას რომ დასცლოდა ალბათ მივიდოდა დასკვნამდე, რომ არქეოპოლისი ეძია სხვა რეგიონში.

[ჩვენი აზრით არქეოპოლისი ჭოროხის ანუ ფაზისის მარჯვენა სანაპიროზე მდებარეობდა, ალბათ სადღაც თანამედროვე ბათუმისა და ციხისძირის მახლობლად].

ლ. მუსხელიშვილის ექსპედიციას, უცხოელი მეცნიერის ა. შნაიდერის ხელმძღვანელობით არ დაუკლია ცდა, როგორმე ნოქალაქევში აღმოეჩინათ საქალაქო ცხოვრების შესაბამისი მონაპოვარი, მაგალითად, წერს, რომ ექსპედიციამ “ზღუდის შიგნით, ვაკეზე, მთის ფერდობზე და ზევით აკროპოლისში, 40-მდე საცდელი ორმო გავთხარეთ, ზოგიერთი საკმაოდ ღრმად (2-3 მეტრამდი), მაგრამ ყველა უშედეგოდ” (იქვე, გვ. 304). ე.ი. ამ ორმოებში საქალაქო ცხოვრების შესაბამისი კულტურული ფენა არ აღმოჩნდა.

ექსპედიციას ამ კრახის შემდეგ იმედი დაესახა, რომ ზღუდის გარეთ ეძებნათ ძველი ქალაქის ნაშთები. “თვითეულ ეზოს ზღუდის გარეთ თავისი ჭა აქვს. ზოგან სიღრმით 3 საჟენამდე. და, ადგილობრივთა თქმით, არასოდეს არაფერი აღმოჩენილა” (იქვე, გვ. 304).

ექსპედიციის დასკვნა ასეთი იყო – “ქალაქი ვერ ვნახეთ”.

მათ იმედი ჰქონდათ, რომ გააგრძელებდნენ კვლევას და რაიმეს იპოვნიდნან ნოქალაქევის დედაქალაქობის დასადგენად.

საბოლოოდ იმჟამად 1930-31 წლის ექსპედიციამ დაასკვნა – “არსად არ აღმოჩნდა ძველი სასაფლაო და არც ძველი სამოსახლოს ფენები. ამიტომ ექსპედიციის ხელმძღვანელს შნაიდერს საერთოდ შეეპარა ეჭვი, რომ ნოქალაქევი იყო ცნობილი არქეოპოლისი.

დასკვნაში “ნოქალაქევის გათხრების შედეგები დოქტორ შნაიდერისა 1929-1930 წლები” კერძოდ ნათქვამია – “ძველი გეოგრაფების ცნობებით ქალაქები იხსენიება მხოლოდ ზღვისპირას და ფაზისის გასწვრივ. ამ ქალაქთაგან უკვე პლინიუსის დროს (I საუკუნე) უმრავლესობა აღარ არსებობდა, აქედან ცხადია: საკუთრივ შიდა – ქვეყანა ბერძენ-რომაელთათვის უცნობი იყო და არც მათი გავლენის ქვეშ იმყოფებოდა. აქედან უნდა დავასკვნათ, რომ მაინც და მაინც ძველი ქალაქის ძებნა ნოქალაქევში ამაო იქნება” (იქვე, გვ. 297).

დოქტორ შნაიდერის, ნოქალაქევის პატიოსანი მკვლევარ-არქეოლოგის, ეს განცხადება ძალზე მნიშვნელოვანია.

დასავლეთ საქართველოს “შიდა ქვეყანა ბერძენ-რომაელთათვის უცნობი იყო და არც მათი გავლენის ქვეშ იმყოფებოდა”. ეს დასკვნა მთლიანად ეთანადება “ქართლის ცხოვრებისა” და “მოქცევაი ქართლისაის” დაბეჯითებულ ცნობებს, რომ მეფე ფარნავაზის დროიდან დასავლეთ საქართველო მდინარე ეგრისწყლამდე იმყოფებოდა არა ბერძენ-რომაულ, არამედ ქართლის სახელმწიფოს შემადგენლობაში, რომ არა მხოლოდ ქუჯის დროს, არამედ უწყვეტად შემდეგ მეფე ადერკამდე (I ს.) და მეფე მირიანამდე (IV ს.) ეგრისი ქართლის სამეფოს ნაწილი იყო.

შნაიდერისა და ქართული წყაროების დასკვნები თანმხვედრია და მთლიანად განსხვავდება XX ს. საბჭოთა ისტორიკოსების დასკვნებისაგან.

ნოქალაქევის გათხრები გაგრძელდა, როგორც ითქვა XX ს. 70-იან წლებში. ასე ვთქვათ, აქ იმუშავა არქეოლოგთა ორმა ჯგუფმა: პირველს შეიძლება ვუწოდოთ მკვლევარ-არქეოლოგები, ანუ ისინი, რომელნიც იმას აღწერენ რასაც ფაქტიურად პოულობენ, და მეორე, ასე ვთქვათ ე.წ. “ქართიზაციის თეორიის” მომხრე – იდეოლოგ-არქეოლოგები, რომელთაც წინასწარ ჰქონდათ მომზადებული დასკვნა, რომლის მიხედვითაც არ არსებულს – რეალურ ფაქტებად აცნობენ საზოგადოებას.

70-იანი წლების მკვლევარ-არქეოლოგები მსგავსად ლ. მუსხელიშვილისა და დოქტორ შნაიდერისა ნოქალაქევის არქეოლოგიური კვლევის შედეგად მივიდნენ იმავე დასკვნამდე, რომ ნოქალაქევში ძალზე მწირია კულტურული ფენა, კერძოდ ისინი სხვადასხვა ადგილს მიუთითებენ “ნოქალაქევის კულტურული ფენა განსაკუთრებით ღარიბია” (ნოქალაქევი-არქეპოლისი, 1987, გვ. 29), “მნიშვნელოვნად ღარიბია” (იქვე, გვ. 28), ანდა “ძალზე ღარიბია” (იქვე, გვ. 28) და სხვა, აღმოჩენილი მასალების მიხედვით ნოქალაქევი მცირედ იყო დასახლებული (იქვე, გვ. 30), “სამარხები მცირეა IV-VII საუკუნეებისა” (გვ. 30) და სხვა.

მაშასადამე, ნოქალაქევის 1970-80 წლების არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩნდა:

• ნოქალაქევი და მისი მიდამოები იყო მცირედ დასახლებული (ნოქალაქევი-არქეოპოლისი, გვ. 30);
• აქ IV-VII სს. სამარხები მცირეა – (იქვე, გვ. 30);
• აქ კულტურული ფენა ღარიბია – (იქვე, გვ. 30);
• არქეოლოგიური მონაპოვარი უჩვენებს, რომ ქალაქს არ ჰქონდა საკუთარი ეკონომიკა – (იქვე, გვ. 31, 30);
• “გრანდიოზული თავდაცვითი ნაგებობები” არ შეესაბამება ქალაქის ცხოვრების ინტენსივობას” (ე.ი. იყო არა ქალაქი (მით უმეტეს დედაქალაქი) არამედ ციხე-სიმაგრე, რომელშიც ხანდახან ერისთავ-დიდებულები ცხოვრობდნენ და აქ სასახლეები ჰქონდათ, როგორც ეს მიღებული წესი იყო შუა საუკუნეებში) – (იქვე, გვ. 27);
• ნოქალაქევიდან ადრეფეოდალური ხანის საივულირო ნაწარმი პრაქტიკულად ძალზე ცოტაა, დედაქალაქში მეტი უნდა ყოფილიყო (იქვე, გვ. 27).
• აკროპოლისის (ქვედა ქალაქის) ცენტრალურ ნაწილში არქეოლოგიური მასალა (მონაპოვარი) “თითქმის სულ არაა” (იქვე, გვ. 29)
• “უსახური და უფორმო ფრაგმენტები” არქეოლოგიურ მასალისა აღმოჩნდა სამხრეთ გალავანთან (იქვე,გვ. 29). ესაა კერამიკული ჭურჭლის (დოქების) ნატეხები! – (იქვე, გვ. 30).

ამ დასკვნისათვის პატიოსან არქეოლოგებს ნ. ლომოური სასტიკად აკრიტიკებს, ფაქტების მიუხედავად ნ. ლომოურმა დაასკვნა რომ ნოქალაქევი იყო არქეოპოლისი და ეს აზრი დანერგა მეცნიერებაში.

ნ. ლომოური იძულებული გახდა და მან დაიწუო კრიტიკა პირველხარისხოვანი წყაროებისა და მათი ავტორებისა, კერძოდ ნ. ლომოური აკრიტიკებს პროკოფი კესარიელს!

ნ. ლომოური პროკოფის მიიჩნევს “არასანდო” ავტორად, წერს – “ყოველთვის როდი შეიძლება მისი ნდობა” (ნოქალაქევი-არქეპოლისი, 1987, გვ. 30), ამასთანავე წერს “ცნობილია, რომ პროკოფის ლაზიკის დახასიათებისას ხშირად მოსდის უზუსტობანი” (იქვე,გვ. 31). ასევე წერს – “სამეცნიერო ლიტერატურაში აღნიშნულია, რომ ლაზიკის ე. ი. დასავლეთ საქართველოს პროკოფისმიერი დახასიათება არ შეეფერება რეალურ სინამდვილეს. პროკოფის მთელ ლაზეთზე გავრცელებულია ის ცნობა, რომელიც მას ერთერთი ჩამორჩენილი კუთხის შესახებ ჰქონდა” (გვ. 31), აქ იგულისხმება პროკოფის ცნობა – “ლაზიკაში არსად არის მარილი, არც ხორბლეული მოდის, არც ღვინო, არც სხვა რამ სიკეთე” (პროკოფი, ომი სპარსელებთან, II, 28).

ჩემი აზრით კი პროკოფის ცნობები საოცრად ზუსტი აღმოჩნდება, თუ მის ლაზიკას ჭოროხის ხეობაში მოვათავსებთ.

ნ. ლომოურს არ მოსწონს პროკოფის ცნობა, ამიტომ აკრიტიკებს და წერს – ნოქალაქევი “მჭიდროდასახლებული უნდა ყოფილიყო, ამას მოწმობს აქ ორი აბანოს, სხვა საზოგადოებრივი დანიშნულების შენობათა და მრავალრიცხოვანი არქეოლოგიური მასალის – საოჯახო და სამზარეულო ჭურჭლის აღმოჩენა”. (გვ. 31). თუმცა ნოქალაქევის (ე.წ. დედაქალაქის) არქეოლოგიურ მასალის სიმწირე, კულტურული ფენის სიღარიბე, მონეტების სიმცირე და ფაქტი, რომ ქალაქს არ ჰქონდა საკუთარი ეკონომიკა, მას არაფერს ეუბნება (იქვე, გვ. 31, 32).

საფიქრებელია,რომ აღმოჩენილი “ორი აბანო და ჭურჭელი” ეკუთვნოდა ნოქალაქევში, საკურორტო მოსასვენებელში დროებით 1-2 თვის მანძილზე მაცხოვრებელ სამეგრელოს მთავრებსა და დიდებულებს. უფრო ადრე აქ, ასევე დროებით, უცხოვრიათ ქართლის მეფე-ერისთავებსაც, მათაც ცხადია აბანოები და ჭურჭელი ესაჭიროებოდათ.

XX ს. ქართულმა ისტორიოგრაფიამ დასავლეთ საქართველოს ისტორიის ორი განსხვავებული თეორია ჩამოაყალიბა:

პირველის მიხედვით შავი ზღვისპირეთი და დასავლეთ საქართველო თავდაპირველად დასახლებული იყო აფხაზურ-ადიღეური ტომებით, რომელთაც აქ შემდგომ “აფხაზთა სამეფო” ჩამოაყალიბეს VIII ს-ში, შემდეგ კი მცხეთის ეკლესიამ დაიწყო ამ მხარის “ქართიზაციის” პროცესი, რის შედეგადაც დასავლეთ საქართველოში თითქოსდა X ს-დან გავრცელდა ქართული ენა და კულტურა, აფხაზთა სამეფო კი ერთიანი ქართული სახელმწიფოს ნაწილი გახდა. ეს თეორია მიიჩნეოდა უეჭველ ჭეშმარიტებად, ამიტომაც ის ასახულია როგორც სამეცნიერო ლიტერატურაში, ისე საენციკლოპედიო ცნობარებში. ამ თეორიას ეჭვის თვალით შეხედეს აფხაზეთში სეპარატისტული მოძრაობის დაწყების შემდეგ XX ს. 70-80-იანი წლებიდან.

ამის შემდეგ უკვე ოფიციალურ თეორიად გადაიქცა თვალსაზრისი იმის შესახებ, რომ ბერძნულ-ბიზანტიური წყაროების “ლაზიკის სამეფო” მოიცავდა მთელ დასავლეთ საქართველოს და მისი დედაქალაქი იყო არქეოპოლისი, რომელიც თითქოსდა ნოქალაქევის ძველი სახელი ყოფილა. დაიწყო ნოქალაქევის თხრა, გამოქვეყნდა ამ თეორიის შესაბამისი არქეოლოგიური დასკვნები.

ამ თეორიის მიხედვით დასავლეთ საქართველოშივე მდებარეობდნენ ფასისის სამიტროპოლიტოს საეპისკოპოსოები: როდოპოლისისა (როგორც ითქვა,მიიჩნევა რომ ეს სახელი ვარციხეს ერქვა), საისინისა (ცაიშად მიიჩნევა), ზიგანასა (მას რატომღაც “ზიგინევისას” უწოდებენ და მის ადგილ-სამყოფელად გუდაყვას მიიჩნევენ აფხაზეთში) და პეტრასი (ციხისძირად მიიჩნევა).

ქართიზაციის თეორიის მიხედვით ეს ბერძნული საეპისკოპოსოები გაუქმდა “ქართიზაციის” პროცესის შედეგად.

ისმის კითხვა, თუ კი სამიტროპოლიტო ცენტრი იყო ფაზისი (თითქოსდა ფოთი), რატომ მდებარეობდა ამ რეგიონის დედაქალაქი არქეოპოლისში? საქმე ისაა, რომ სიტყვა “მეტროპოლისი” აღნიშნავს “დედაქალაქს”, ხოლო საეკლესიო კანონების მიხედვით “სამიტროპოლიტო ოლქის” მეთაური მეტროპოლისში ანუ დედაქალაქში უნდა მჯდარიყო. ასე, რომ თუ ფოთი იყო ფაზისის სამიტროპოლიტოს ცენტრი, მაშინ პოლიტიკური დედაქალაქიც ფოთი უნდა ყოფილიყო და არა არქეოპოლისი. მაგრამ პროკოფი კესარიელის ცნობით ლაზიკის დედაქალაქი არქეოპოლისი იყო. თუ ეს ასეა, მაშინ ფაზისის მეტროპოლიის ცენტრი სხვაგან უნდა ვეძიოთ.

როდის აშენდა ნოქალაქევი? თუ ის ციხე-გოჯია, ქართლის ცხოვრების მიხედვით, მას საფუძველი დაუდო ქართლის სამეფოს ეგრისის საერისთვოს მეთაურმა ქუჯიმ.

ნოქალაქევი მეორედ აშენდა დასავლეთ საქართველოდან არაბების განდევნის შემდეგ – აფხაზეთში გადასულმა ქართლის მეფე მირმა ბრძანა:

“უწყიეს შენებად ადგილთა ჩვენთა კლისურითგან აღმართ,წარვალ და დავეშენები ციხე-გოჯისა და ქუთათისს”(ქართლის ცხოვრება, I, 1955, გვ. 242).

ე.ი. ნოქალაქევი მეორედ აშენდა VIII საუკუნეში (ისევე, როგორც ქუთაისი), არაბთა თავდასხმების II ტალღის შესაჩერებლად.

ამ დროს ნოქალაქევში კარგი ციხე-ციტადელი აშენებულა, იმდენად, რომ ქართლის მეფის ერთერთი გვირგვინი აქ დაიდო შესანახად, მეორე კი ქუთაისში – ამ წყაროს მიხედვით, ანუ ციხეგოჯი ქუთაისთან ერთად ქართლის სამეფოს ცენტრად იქცა, არაბების მიერ თბილისის საამიროს დაარსების შემდეგ.

შემდგომ საუკუნეებში ნოქალაქევი ანუ ციხეგოჯი იყო საზაფხულო რეზიდენცია ეგრისის ერისთავებისა და სამეგრელოს მთავრებისა.

ასე, რომ ნოქალაქევს ნაკლები შეხება ჰქონდა ბიზანტიურ სამყაროსთან, ამიტომ ვერც აღმოაჩინეს არქეოლოგებმა აქ შესაბამისი რაოდენობის ბიზანტური მონეტები, აღმოჩნდა სულ რამდენიმე (ექვსი მონეტა, მათგან მხოლოდ ორია სახელწარწერილი). ნოქალაქევი რომ ყოფილიყო ლაზიკის დედაქალაქი არქეოპოლისი, აქ მონეტების სიუხვე უნდა ყოფილიყო, ვითარცა სავაჭრო ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ცენტრში.

არქეოლოგების ვ. ლექვინაძისა და ლ. ხვედელიძის თვალსაზრისით, ფაქტი იმისა, რომ ნოქალაქევში მონეტები “ძალზე მცირე რაოდენობისა აღმოჩნდა, და ასევე ფაქტი იმისა, რომ ვარდციხეში მონეტები ჯერჯერობით საერთოდ არაა მიკვლეული, მეტყველებს იმის შესახებ, რომ “ლაზიკაში ფულადი მიმოქცევა სუსტად იყო განვითარებული” (ნოქალაქევი-არქეპოლისი, 1987, გვ. 32).

ჩემი აზრით, რადგანაც პროკოფის ეპოქაში ლაზიკა ერქვა ძირითადად ჭოროხის ხეობასა და ერგე-ლიგანს, არქეოლოგებმა აქ უნდა ჩაატარონ შესაბამისი კვლევა, ხოლო ვარციხეში და ნოქალაქევში არქეოლოგიური მასალების (მათ შორის მონეტების არარსებობა და სიმცირე) მიუთითებს რომ ვარციხე არ იყო როდოპოლისი და ნოქალაქევი არ იყო არქეოპოლისი – ე.ი. ცნობილი ბიზანტიური პუნქტები.

ერთი სიტყვით ციხე-გოჯში მოპოვებული არქეოლოგიური მასალა არაა საკმარისი მის არქეოპოლისად გამოსაცხადებლად. ამავე თვალსაზრისისა უნდა იყვნენ არქეოლოგები ვ. ლექვინაძე და ლ. ხვედელიძე, რომელთაც აკრიტიკებს ნ. ლომოური. არქეოლოგიური მონაპოვრის უკმარისობის მიუხედავად ის მტკიცედ დგას თვალსაზრისზე, რომ ნოქალაქევი არის არქეოპოლისი და მას უწოდებს – “ეგრისის ანუ ლაზიკის – მთელი დასავლეთ საქართველოს მომცველი სახელმწიფოს დედაქალაქს”. მას, ისევე, როგორც მრავალ სხვას არ აოცებს თუნდაც ფაქტი იმისა, რომ ვარციხეში (ე.ი. მათი თვალსაზრისით როდოპოლისში) არ აღმოჩნდა ბერძნულ-ბიზანტიური მონეტები, და საერთოდ ვარციხეში ბიზანტიური მონეტა არ აღმოჩნდა!

პროკოფის ეპოქის წყაროებით-არქეოპოლისში იდგა ბიზანტიური სამხედრო ნაწილი, მრავალი ათასი მხედრისაგან შემდგარი.

როგორც წესი, ყველგან, სამხედრო ნაწილის სადგომ პუნქტში მრავლად იპოვება მონეტები, რადგანაც მხედრებს ანაზღაურებას მონეტებით უხდიდნენ. გარდა ამისა, ყველგან სადაც კი ასეთი ჯარი მუდმივად ბანაკდებოდა მკვიდრი მოსახლეობა კარგად დაცულობის გამო, აწყობდა ბაზრობებს, შენდებოდა შესაბამისი შენობები, აღებ-მიცემობა ყვავოდა, ფული ტრიალებდა, როგორც წესი, არა ერთი და ორი თვით, არამედ წლობით და ზოგჯერ ათეულწლობით და საუკუნეობით, ამის გამო სამხედრო ნაწილების სადგომ პუნქტებში მრავლად პოულობენ მონეტებს. აღნიშნულის გარდა, ასეთი პუნქტები, როგორც წესი თანდათანობით ქალაქებად იქცეოდა ხოლმე, რასაც ხელს უწყობდა ინტენსიური დაცული ვაჭრობა. თუ ასეთივე ქალაქი იყო როდოპოლისი, თანაც საეპისკოპოსო ცენტრით, თავისი კათედრით. ნუთუ ასეთ ქალაქში მონეტები არ უნდა აღმოჩენილიყო? ნუთუ ეს ფაქტი არ აეჭვებთ მეცნიერთ, – ბიზანტიურ სახელმწიფოში ხომ საეპისკოპოსო კათედრებს, არა უბრალო ქალაქებში არამედ მნიშვნელოვან ცენტრალურ ქალაქებში აარსებდნენ! ასეთი იყო საეკლესიო წესი ბიზანტიურ სამყაროში.

მსგავსადვე, შეუძლებელია ლაზიკის “დედაქალაქში” – არქეოპოლისში ასეთი მწირი არქეოლოგიური ნაშთები აღმოჩენილიყო, ჩივილი იმისა, რომ კულტურული ფენები წყალმა გადარეცხა, დასტურია მხოლოდ იმისა, რომ ნამდვილად ნოქალაქევში არ აღმოჩნდა შესაბამისი არქეოლოგიური მასალა.

ასვე, ძალზე ნიშნეულია, რომ არ აღმოჩნდა ბერძნული წარწერები ნოქალაქევსა და ვარციხეში – “ბიზანტიის იმპერიაში შემავალი ლაზიკის სამეფოს დედაქალაქსა და ბერძნული საეპისკოპოსო ცენტრში”, შეუძლებელია ასეთი სტატუსის მქონე ქალაქებში არ აღმოჩენილიყო ბერძნული წარწერები, თუ კი ვინმე იტყვის, რომ დროთა მსვლელობამ ისინი გააქრო, შეიძლება მას შევეკითხოთ, მაშ რატომ აღმოჩნდა ნოქალაქევთან ძალზე ახლოს (ნოჯიხევში) იმავე ეპოქის ქართული წარწერები?

ნ. ლომოურის აზრით კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში შემავალი ბერძნული საეპისკოპოსო კათედრა IV საუკუნიდანვე იდგა ნოქალაქევ-არქეოპოლისში (ნოქალაქევი-არქეოპოლისი,1987, გვ. 40).

ცხადია, მისი ეს განცხადება სრულიად უსაფუძვლოა. ემყარება მხოლოდ იმ ფაქტს, რომ ნოქალაქევში აღმოჩნდა ერთი ძველი ეკლესიის ნაშთი, რომელიც მან IV საუკუნით დაათარიღა, შემდეგ კი მიღებული შტამპის შესაბამისად ჩათვალა, რომ მისი ეპისკოპოსი კონსტანტინეპოლის იურისდიქციას ექვემდებარებოდა.

ის წერს – “ჩვენ შესაძლებლად მიგვაჩნია დავუშვათ, რომ ბიზანტიურ წყაროებში დამოწმებულია ეგრისის საეკლესიო წყობილება, რომლის მიხედვით დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მეთაურია კონსტანტინოპოლის პატრიარქის სამწყსოში შემავალი ფასისის მიტროპოლიტი, მისდამი დაქვემდებარებული ოთხი ეპისკოპოსით (ზიგანევის, პეტრას, როდოპოლისის და ცაიშის), შედარებით გვიან შექმნილი სისტემაა. თავდაპირველად ერთ-ერთი საეკლესიო კათედრა სწორედ ნოქალაქევში იმყოფებოდა” (ნ. ლომოური, ნოქალაქევის გათხრების მნიშვნელობა საქართველოს ისტორიის შესწავლისას ნოქალაქევი – არქეოპოლისი, 1987, გვ. 40).

ნ. ლომოური რიხით წერს “ბიზანტიურ წყაროებში დამოწმებული ეგრისის საეკლესიო წყრობილების” შესახებ, მაშინ, როცა არცერთ ბიზანტიურ წყაროში არავითარი მოწმობა არ არსებობს “ეგრისის ეკლესიის” მით უმეტეს “მისი წყობილების” შესახებ.

საერთოდ ბიზანტიურ წყაროებში სიტყვა “ეგრისის ეკლესია” არ ფიქსირდება. ბიზანტიურ წყაროებში ნახსენები “ლაზიკის ეპარქია”, რომლის საეპისკოპოსოებიც მდებარეობდა ქართველთა უძველეს ქვეყანაში ტრაპეზუნტის რეგიონში, ისტორიულ კოლხეთ-ლაზიკაში (უღელტეხილ ზიგანასთან ახლოს) ქართველმა ისტორიკოსებმა ჩათვალეს დასავლეთ საქართველოს (ეგრისის) კათედრებად.

მათ ეს თავიანთი შეცდომა – ოფიციალურ საისტორიო დოგმად გადააქციეს.

ნ. ლომოურის აზრით, ნოქალაქევ-არქეოპოლისში უფრო ადრე იჯდა (IV ს-დანვე) ბერძენი ეპისკოპოსი, ვიდრე ბიზანტიელები ეპარქიებს დააარსებდნენ ფოთ-ვარციხე-ცაიშში.

ეს მოსაზრება უნდა დაადასტუროს არქეოლოგიურმა მონაპოვარმა. კერძოდ, უნდა აღმოჩენილიყო, ბერძნული საეკლესიო წარწერები. როგორც ითქვა, ბიზანტიურ სამყაროში ეპისკოპოსი იჯდა დიდ ქალაქში. კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსი არქეოპოლისში, ცხადია ბერძნულენოვანი იქნებოდა, ბერძნული წირვა-ლოცვით, შესაბამისად რაიმე ბერძნული წარწერა მაინც უნდა აღმოჩენილიყო ნოქალაქევში, მაგრამ ასეთი არ აღმოჩნდა. მსგავსადვე რატომ არ აღმოჩნდა ბერძნული საეკლესიო წარწერები ვარციხეში, რომელიც როდოპოლისის საეპისკოპოსო კათედრად მიიჩნევა?

როგორც ითქვა, ქართიზაციის თეორიის მომხრე არქეოლოგები ნოქალაქევში ეძებდნენ ბერძნულ საეკლესიო წარწერებს და აღმოაჩინეს-ქართული წარწერები ნოქალაქევთან ათიოდ კილომეტრში.

ნოჯიხევში, სადაც გაითხარა უძველესი ეკლესია აღმოჩნდა ქართული ასომთავრული წარწერები.

თუ ნოქალაქევის, როგორც ითქვა, ბერძნული საეკლესიო წარწერები დრომ გააქრო, რატომ არ გააქრო დრომ თითქმის იმავე ეპოქის, იქვე მდებარე ნოჯიხევის ტეტრაკონქის ქართული წარწერები?

ნ. ლომოური წერს – “ნოქალაქევ-გეგეჭკორის მონაკვეთზე ექსპედიციამ სხვა ხასიათის სამუშაოებიც ჩაატარა, აქ უპირველეს ყოვლისა აღსანიშნავია გეგეჭკორის რაიონის სოფელ ნოჯიხევში, აბაშისპირა ჭალაში ნაგებობათა კომპლექსის აღმოჩენა – V-VI საუკუნეების აბანო და მისგან ოციოდე მეტრის დაშორებით აღმოჩენილი ამავე ეპოქის ოთხაფსიდიანი ეკლესია, ე.წ. ტეტრაკონქის ტიპისა… აღნიშნული აბანოსა და ტეტრაკონქის გვერდით შენახულია გვიანდელი ხანის პატარა დარბაზული ეკლესიის ნანგრევები… გვიანდელი ეკლესიის ქვეშ ექსპედიციამ აღმოაჩინა საერთოდ საქართველოსთვის იშვიათი ტიპის ეკლესია – რვააფსიდიანი საყდარი… კარგად გათლილი ქვით ნაგები ეკლესიის გარშემო აღმოჩნდა არაერთი არქიტექტურული დეტალი და რაც მთავრია შესანიშნავად ამოკვეთილი დიდი ზომის (15X22) ასომთავრული ასოები. მართალია წარწერის წაკითვა ვერ ხერხდება, რადგან ასოები ცალკე ქვებზეა ამოკვეთილი და გაფანტული იყო ირგვლივ, მაგრამ უდავოა, რომ ამ ეკლესიის გუმბათს ამკობდა ასომთავრული წარწერა. პ. ზაქარაია წინასწარულად ეკლესიას X საუკუნით ათარიღებს და ამდენად ეს წარწერა ერთერთი ადრეულია დასავლეთ საქართველოს ქართულ წარწერათა შორის. ვფიქრობ, ძნელია ამ აღმოჩენის მნიშვნელობის გადაფასება” (იქვე, გვ. 42).

ნოჯიხევის რვააფსიდიანი ტეტრაკონქის ქართული წარწერები თვით ქართიზაციის თეორიით ხელფეშხეკრულმა მეცნიერებმა X საუკუნით დაათარიღეს. ეს იმ საუკუნედ ითვლება, რაც თითქოსდა დაიწყო დასავლეთ საქართველოს “ქართიზაცია”. მაგრამ ვინც ენდობა ძველქართულ წყაროებს მისთვის ეს ტეტრაკონქი და მისი წარწერები გაცილებით ადრინდელია, ალბათ VI-VII საუკუნეებისა, რადგანაც ჩვენში სწორედ ამ საუკუნეებში აგებდნენ ტეტრაქონქის ტიპის სატაძრო ნაგებობებს.

ვფიქრობ საეკლესიო მკვლევარებისათვის უფრო მყარი საფუძველი უნდა იყოს ძველი ქართული წყაროები, მათ შორის რუის-ურბნისის ძეგლისწერის ცნობები, ვიდრე შემდეგ შემუშავებული ე.წ. “ქართიზაციის თეორია”.

ჩვენი მემატიანეებისა და მამებისათვის XI საუკუნეებიც კი (თუ უფრო ადრე არა) საერთოდ უცნობი იყო დასავლეთ საქართველოში ბერძნული საეკლესიო იურისდიქცია, ამის არქეოლოგიურ დასტურად უნდა ჩაითვალოს ნოჯიხევის ტეტრაკონქის ქართული წარწერები, რომლის შესახებაც სამწუხაროდ დუმილია სამეცნიერო წრეებში, თუმცა კი მადლობელი უნდა ვიყოთ ნოქალაქევის არქეოლოგიური ექსპედიციისა და ნ. ლომოურისა, რომელთაც აღმოაჩინეს და გამოამზეურეს ნოჯიხევის ქართული წარწერა.

 

ბრძოლები არქეოპოლისთან (ისტორია და ნუმიზმატიკური მასალა)

არქეოპოლისი მიიჩნეოდა ბიზანტიური ჯარების დიდ სიმაგრედ, აქ სპარსეთთან ომის დროს მრავალათასიანი სამხედრო კორპუსი იდგა. მაგალითად ერერთი ბრძოლის დროს სპარსელთა სარდალმა მერმეროემ მიიყვანა ჯარი იმდენად დიდი რიცხვისა რომ, არქეოპოლისთან მას ბიზანტიელებმა 4.000 მეომარი მოუკლეს. ბიზანტიელთა ჯარი კი ამ დროს არქეოპოლისის ციხეში იდგა და თავს იცავდა. სპარსელების ჯარში სხვებთან ერთად იყვნენ დაქირავებული მეომრები სხვადასხვა ეროვნების, მაგალითად, პროკოფი აღწერს, რომ არქეოპოლისთან ბრძოლისას სპარსელთა მიერ დაქირავებულმა საბირთა ტომის ჯარისკაცებმა მოამზადეს საომარი ე. წ. კრიოს მანქანები, რათა ციხის კედლები დაელეწათ, იქვე იყვნენ დოლომიტთა ტომის ჯარისკაცები, რომლებიც ისრებსა და შუბებს უშენდნენ მეომრებს. პროკოფი არქეოპოლისის ბრძოლის აღწერისას ამბობს – “თითოეული მათგანი ატარებს მახვილსა და ფარს, ხელში სამი ხელშუბი უჭირავს… მერმეროე მთელი ჯარით წაუძღვა კრიოს მანქანებსა და სპილოებს”, სპილოებით ჩანს ათი ათასი კაცი მაინც იბრძოდა, რადგანაც 4.000 როგორც ითქვა კედლებთან დაიღუპა, შემდეგ მერმეროემ სამი ათასი კაცი ქუთათისის ციხეში დატოვა და ასევე ჯარები სხვა სამ ციხეში განალაგა.

ამ ამბის აღწერით იმის თქმა გვსურს, რომ ყველა ეს მეომარი დაქირავებული იყო და მათ მონეტები თან უნდა ეტარებინათ უცხო ქვეყანაში სახლებიდან ათასობით კილომეტრით დაშორებულთ, მონეტები ცხადია თვით უქემერიონის ციხის ბიზანტიულ მცველებსაც ჰქონოდათ. ამიტომაცაა, რომ არქეოლოგები ასეთ ადგილებში მონეტებს მრავლად პოულობენ.

ბიზანტია-სპარსეთის ომი ამ მხარეში მთელი საუკუნე გრძელდებოდა, არქეოპოლისი ყოველთვის მთავარი სამიზნე იყო. ამიტომაცაა გასაკვირი, და ეს აოცებდათ თვით მკვლევარ-სპეციალისტებს ნოქალაქევში აღმოჩენილი არტეფაქტებისა და ბიზანტიური მონეტების სიმცირე.

მაგალითად თ. აბრამიშვილი, რომელმაც სპეციალურად შეისწავლა ნოქალაქევის ექსპედიციის მიერ მოპოვებული მონეტები ასკვნის – “ნოქალაქევის გათხრების შედეგად გამოვლენილი მცირე ნუმიზმატიკური მასალა აძნელებს რაიმე კატეგორიული დასკვნების გამოტანის საშუალებას” (თ. აბრამიშვილი, ნოქალაქევის მონეტები, იქვე, გვ. 279).

ის წერს – “როგორც ვხედავთ, ნოქალაქევის არქეოლოგიური გათხრების შედეგად მოპოვებული ნუმიზმატიკური მასალა ერთობ მცირე და მოკრძალებულია” (იქვე, გვ. 275).

კერძოდ აღმოჩნდა სულ 6 სპილენძის ბიზანტიური მონეტა, თუმცა უფრო ადრე აღმოჩნდა იუსტინე I (518-527) ერთი სპილენძის მონეტა და მავრიკ ტიბერიოსის (582-602) ოქროს მონეტების განძი. ეს რაოდენობაც “მცირედ და მოკრძალებულად” ითვლება. რუსულ დასკვნაშიც თ. აბრამიშვილი იგივეს აღნიშნავს, რომ “ნოქალაქევის ნუმიზმატიკური მასალა ძალზე მცირერიცხოვანია” (იქვე, გვ. 286).

საქმე ისაა, რომ ნოქალაქევის ირგლივ – სამეგრელო გურიის რეგიონის სოფლებშიც (საფლავებსა და ეკლესიის გარშემო) არქეოლოგები იმავე სიხშირისა და ოდენობის ნუმიზმატიკურ მასალას პოულობენ (ნუმიზმატიკური განძებსა თუ ერთეულ მონეტებს) – არქეოპოლისად მიჩნეულ ნოქალაქევში მათი რიცხვი ძალზე სოლიდური უნდა ყოფილიყო. როგორც ითქვა, ვარციხეში მონეტა საერთოდ არ აღმოჩნდა (და მერე სად – ბიზანტიური სამყაროს ქალაქ როდოპოლისში სადაც რომაული ჯარი იდგა და ეპისკოპოსის კათედრაც იყო). ეს რეალურად არსებული ფაქტი როგორც ითქვა მეტყველებს იმის შესახებ, რომ არა ვარციხესა და ნოქალაქევში, არამედ სხვაგან უნდა ვეძიოთ როდოპოლისი და არქეოპოლისი.

ერთი სიტყვით, ნოქალაქევსა და მის ახლო-მახლო ადგილებში არქეოლოგებმა ბერძნულ წარწერათა ნაცვლად ქართული აღმოაჩინეს.

იგივეს თქმა შეიძლება ფოთის შესახებაც.

ჩვენში ტენდენციაა ფოთი გამოაცხადონ ცნობილ ფაზისად, შესაბამისად აქ გაფაციცებით ეძებდნენ ბერძნულ წარწერებს, მაგრამ აღმოაჩინეს რა? – ქართული წარწერები, კერძოდ გამოუწვავ აგურსა და მსგავს მასალაზე დასადები სატვიფრავი, რომელზეც არის ქართული ასომთავრული ასო-ნიშნები, და ასევე უკვე მზა აგურები ქართულივე ასო-ნიშნებით. რატომღაც ეს ფაქტი დავიწყების ბურუსს გადაეცა, რადგანაც საერთოდ არ ჯდება შემუშავებულ სტერეოტიპში და უცნაურად გამოიყურება ქართიზაციის თეორეტიკოსებისათვის.

აღსანიშნავია, რომ XX ს. 70-80-იანი წლების არქეოლოგიურმა ექსპედიციამ (30-იანი წლების ექსპედიციის მსგავსად) ნოქალაქევში აღმოჩენილი არქეოლოგიური (IV-XI საუკუნეების) მასალიდან მასიურად მოიპოვა მხოლოდ კერამიკა. ესენია ძირითადად ქვევრები, ჯამები და დოქები, თანაც ადგილობრივი წარმოებისა, აღსანიშნავია რომ მოპოვებული საცეცხლურებიც კი (ე.ი. საეკლესიო ნივთი) ადგილობრივაა დამზადებული თიხისაგან.

ვ. ლექვანაძე წერს – “ნახევრად სფეროსებრი ფორმის ადგილობრივი სასაკმევლე საცეცხლურები ორი ნახვრეტით – ზემოთკენ და ძირზე” (ნოქალაქევი-არქეოპოლისი, გვ. 238).

ეს იმითაა საინტერესო, რომ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში შემავალი არქეოპოლისის – მნიშვნელოვანი ცენტრისა და დედაქალაქის ეკლესიაში არა ოქრო-ვერცხლისა და ძვირფასი თვლებით შემკული სასაკმევლით მსახურებოდნენ ბერძენი ღვთისმსახურები, როგორც მიღებულია დედაქალაქების ეკლესიებში, არამედ თიხის ადგილობრივი სასაკმევლით – რაც ძნელი წარმოსადგენია. როგორმე ბერძენი ღვთისმსახურები შესაფერისი ბიზანტიური ნივთებით შეამკობდნენ ეკლესიებს, როგორც მიღებული იყო იმჟამად, ნოქალაქევი არქეოპოლისი რომ ყოფილიყო.

ნოქალაქევში თითქმის ყველაფერი ადგილობრივი წარმოებისაა. განსაკუთრებითაა აღსანიშნავი ასევე, ერთი ფაქტი:

აქამდე ჩვენი არქეოლოგები ფიქრობნენ, რომ მათ მიერ მრავლად მოპოვებული ჭურჭელი იყო იმპორტული ამფორების ნაშთები, მაგრამ აღმოჩნდა, რომ სინამდვილეში ისინი ადგილობრივი ჭურჭელი იყო. ამასთან დაკავშირებით ვ. ლექვინაძე წერს – “დასავლეთ საქართველოში არქეოპოლისის თანადროული ძეგლის ვარდციხის (როდოპოლისის) მასალის გაცნობის შედეგად გაირკვა, რომ ეს ფრაგმენტები სინამდვილეში მიეკუთვნება დიდი ზომის ადგილობრივ ფართოყელიან დოქებს, რომელთა ფორმაზე გავლენა იქონია ამფორათა გარეგნულმა ფორმამ (იქვე, გვ. 239). ე.ი. ეძებდნენ ბერძნულ-რომაულს და აღმოუჩენიათ კი, ასე ვთქვათ, იმერული ჩაფებისა და დოქების ფრაგმენტები.

ვასკვნით – არქეოლოგიური მასალა თვალნათლივ აჩვენებს, რომ დასავლეთ საქართველოს იმ რეგიონში, რომელიც რაიონის დაბლობს მიეკუთვნება არ უნდა ვეძიოთ ბერძნულ-ბიზანტიური დედაქალაქები, თავიანთი საეპისკოპოსო კათედრებით, არამედ უნდა ვერწმუნოთ ეროვნულ წყაროებს, რომ დასავლეთ საქართველო შედიოდა ზოგადქართულ სახელმწიფოსა და ეკლესიაში თავისი ყოფით, კულტურით, ადათ-წესებით, სიმდიდრითა თუ სიღარიბით.

11.01.10

მაშ, სად მდებარეობდა არქეოპოლისი? როგორც ითქვა მისი სამყოფელი უნდა ყოფილიყო თანამედროვე ბათუმსა და ციხისძირს შორის.

წყაროს ცნობით, “ქალაქ არქეოპოლისის გარეუბანი იყო ონოგურისი ანუ წმიდა სტეფანე”, ამჟამადაც ბათუმის რეგიონში არის დასახლებულ პუნქტი სახელწოდებით – “სტეფანოვკა” (ესაა ბათუმის გარეუბანი, აეროპორტის გზატკეცილთან მიმდებარე ტაბიძის ქუჩასთან, ალბათ ძველი სახელი სტეფანე რუსულ ეპოქაში სტეპანოვკად გადააკეთეს).

 

მოხირისი

ბათუმ-აჭარისწყლის რეგიონში “მახ” ფუძის მქონე ტოპონიმების ერთობლიობა-თავმოყრა საშუალებას გვაძლევს გამოვთქვათ მოსაზრება,რომ ამავე ფუძის მქონე “მოხ-ირ-ისი” აქ (ბათუმ-აჭარისწყლის რეგიონში) მდებარეობდა და არა ქუთაისის რეგიონში.

აჭარაშია – პუნქტი “მახო” (ჭოროხის მარცხენა სანაპირო)

მისი გაგრძელებაა პუნქტი მახვილაური (მარჯვენა სანაპირო)

ახლოა პუნქტი მახინჯაური და ხელვაჩაური. იქვე აჭარისწყალზეა პუნქტი მახუნცეთი და მთა მახუნცორი 1386 მ. ზღვის დონიდან.

1. ს. მახო არის ქ. ხელვაჩაურის გაგრძელება მდ. ჭოროხის მარცხენა მხარეს, ახლოა ერგესთან (ეს პუნქტი ჭოროხის მარჯვენა სანაპიროზეა);

მდ. “მახოს წყალი” (ჭოროხის მარცხენა მხარეს);

“მახოს უბანი” (ბათუმსა და ერგეს შუა);

2. მახვილაური ხელვაჩაურის გაგრძელებაა მარჯვენა მხარეს ბათუმის მიმართულებით;
3. მახინჯაური – ამავე რეგიონშია, ზღვისპირას ბათუმის ჩრდილოეთით 3-5 კმ-ში;
4. “მახუნცეთი” (პუნქტი აჭარისწყალზე);
5. “მახუნცორი” (მთა აჭარისწყალთან, ახლოა ერგესთან).

მოხ-ირისი

მახ-ო

მახ-ვილაური

მახ-ინჯაური

მახ-უნცეთი

მახ-უნცორი

ერგედან ვიდრე თითქმის ზღვამდე ჭოროხის მიმდებარე საკმაოდ ვრცელი რეგიონის სოფლების, მდინარისა და ადგილების სახელებში ჩანს ფუძე-ძირი “მახ”,რაც სიტყვა მოხირისის ნაშთი უნდა იყოს.

ეს ფაქტი საშუალებას იძლევა გამოითქვას მოსაზრება,რომ მოხირისი ერქვა ერგე-ლიგანის რეგიონს და არა თანამედროვე ქუთაისის სანახებს. აქ ხილიც შესანიშნავი მოდის და ვაზიც კარგად ხარობს.

 

როდოპოლისის არქეოლოგია

(ვ. ჯაფარიძე – “ვარდციხის ნაქალაქარი”, 1989 წელი, გამომცემლობა მეცნიერება).

არქეოლოგი შესავალშივე წერს, რომ ასეთი ქალაქი უცნობი იყო ქართული წყაროებისათვის – “ქართული წაროები თითქმის სრულებით არაფერს გვამცნობენ ვარდციხის ძველი ისტორიის შესახებ” (ვ. ჯაფარიძე, ვარდციხის ნაქალაქარი, 1989, გვ. 3).

ვ. ჯაფარიძე, ისე როგორც სხვა არქეოლოგები, ვარდციხეს უწოდებს ბაღდადის რაიონში ერთ-ერთ ნაციხარს – ვარციხეს. იქაური მოსახლეობისათვისაც კი სახელი “ვარდციხე” უცნობია.

სავარაუდოდ სახელ “ვარციხის” ეტიმოლოგია ისეთივეა, როგორც ვარძიისა, ვარიანისა, ვარკეთილისა და სხვ.

ვარციხის ძველ სახელად მიიჩნევა ვარდციხე, რადგანაც 1737 წლის იმერეთის რუკაზე ერთერთ ახალ ციხეს, “ვარდის ციხე” ეწოდება და ის მიიჩნევა XVII საუკუნეში აშენებულად.

ვ. ჯაფარიძე ყოველგვარი დასაბუთების გარეშე ეჭვმიუტანლად მიიჩნევს, რომ ვარციხე არის ბერძნულ-ბიზანტიური წყაროების ქალაქი როდპოლისი.

535 წლის კეისარ იუსტინიანეს ცნობით “არქეოპოლისი და როდოპოლისი უდიდესი და ძველი სიმაგრეებია ლაზეთში” (გეო, II, 1965, გვ. 35-36).

პროკოფი კესარიელის მიხედვით როდოპოლისი “ყველაზე უწინარეს ხვდებოდა გზაზე იბერიიდან კოლხეთში შესულთ” (იქვე, გვ. 186).

ბიზანტიურ კათედრათა ნუსხებში ე.წ. ეკთეზისებში როდოპოლისში იყო ბერძნული საეპისკოპოსო კათედრა.

ვ. ჯაფარიძე ეჭვმიუტანლად აცხადებს, რომ ის შედიოდა ფოთის მიტროპოლიტის დაქვემდებარებაში, მაშასადამე მიიჩნევს, რომ ცნობილი ფაზისის ბერძნული სამიტროპოლიტო ფოთია, ხოლო ვარციხე – როდოპოლისია. შესაბამისად უდგება თავის არქეოლოგიურ კვლევას – ვარციხის გათხრისას ფიქრობდა, რომ თხრიდა როდოპოლისს, მაგრამ მან ვერ მოიპოვა შესაბამისი არქეოლოგიური მასალა.

საეპისკოპოსო ქალაქში გათხრის შედეგად შესაბამისი მასალა უნდა აღმოჩენილიყო კიდეც. ის ბიზანტიის იმპერიის საეპისკოპოსო ცენტრს თხრიდა, ამიტომ ქალაქის, ანდა საქალაქო ცხოვრების შესაბამისი ნაშთი უნდა აღმოეჩინა, მით უმეტეს, რომ იუსტინიანეს თქმით როდოპოლისი უდიდესი და ძველი ციხე-სიმაგრე იყო, ამიტომ ამ ციხე-სიმაგრის თუ კედლები არა მისი საძირკველი მაინც უნდა აღმოჩენილიყო.

არაფერი მსგავსი ვ. ჯაფარიძეს არ აღმოუჩენია.

მან მხოლოდ შუა საუკუნეთა მომცრო ქართული ეკლესიის ნაშთი და ასევე შუა საუკუნეთა ციხის ნაკვეთები აღმოაჩინა.

თავის აღნიშნულ წიგნში ის თითქმის ყოველ მეორე გვერდზე წერს – “ჭრილის გასუფთავებამ ქვედა დონეზეც კი მკვეთრად გამოხატული კულტურული ფენა ან რაიმე ერთეული მონაპოვარი არ დაადასტურა” (ვ. ჯაფარიძე, ვარდციხის ნაქალაქარი, 1989გვ. 14).

თხრის შედეგად მან დაადგინა: “ამ ციხე-ქალაქის ტერიტორია არ შეიცავს ახ. წ. პირველი საუკუნეების არათუ კულტურულ ფენას, არამედ ამ ხანის რაიმე ერთეულ მონაპოვარს” (მაშასადამე, ვარციხე არ შეიძლება იყოს სტრაბონის რადოპოლისი!).

საბოლოოდ კი დაასკვნა – “VI ს. მომდევნო ხანის მკვეთრად გამოხატული კულტურული ფენა ციხე-ქალაქში არ გამოვლენილა, ყოველ შემთხვევაში მისი გამოყოფა ჯერჯერობით არ ხერხდება” (იქვე, გვ. 17). მაშასადამე არც პროკოფის ეპოქის როდოპოლისია.

მაგრამ არქეოლოგი მაინც IV-VI საუკუნეებით ათარიღებს “ციხის შიდა ფართობის კულტურულ ფენებს და საფორტიფიკაციო ნაგებობებს”.

რუსულ რეზიუმებში ვ. ჯაფარიძე აღნიშნავს, რომ ნაქალაქარის ტერიტორიაზე ქრისტიანობამდელი ფენა არ დადასტურდა (იქვე, გვ. 146),

რაც აღმოჩნდა არის არა იმპორტული (ბერძნულ-რომაული სამყაროს პროდუქციის ნაშთი) არამედ ადგილობრივი, და მხოლოდ “მცირე ჯგუფი იმპორტისა” (ვარდციხის ნაქალაქარი, 1989,გვ. 147),

რამდენადაა შესაძლებელი, რომ ბერძნულ ქალაქში “ადგილობრივი” (მე ვიტყოდი იმერული) ნაწარმი მოეხმარათ? ყოველშემთხვევაში, როგორც ტაბულებიდან ჩანს მოპოვებული მასალა ადგილობრივია (ესაა ძირითადად გვიანდროინდელი იმერული დოქები). ამასთან დაკავშირებით, როგორც ითქვა, ვ. ლექვინაძე წერს – “დასავლეთ საქართველოში არქეოპოლისის თანადროული ძეგლის ვარდციხის (როდოპოლისის) მასალის გაცნობის შედეგად გაირკვა, რომ ეს ფრაგმენტები სინამდვილეში მიეკუთვნება დიდი ზომის ადგილობრივ ფართოყელიან დოქებს, რომელთა ფორმაზე გავლენა იქონია ამფორათა გარეგნულმა ფორმამ”.

ვ. ჯაფარიძე თავიდანვე აღნიშნავს, რომ ვარციხე იყო მცირე დასახლება (ვარდციხის ნაქალაქარი, 1989გვ. 159), ამიტომ იგი რომაული ჯარის სადგომი და ეპისკოპოსის სამყოფელი ვერ იქნებოდა,მაშასადამე ვარციხე არ იყო როდოპოლისი.

 

ეტიმოლოგია (როდოპოლისი – ვარციხე – ვარდენიკი – არდაშენი – არდისუბანი)

პოლის – როგორც ცნობილია ბერძნულად არის “ქალაქი”. აქედან გამომდინარე – როდოპოლისი – ვარდოვანი ანდა ვარდისქალაქია, თუმცა ვარციხეც ალბათ შესაძლოა როდოპოლისად თარგმნილიყო.

საქართველოს და ლაზისტანში უამრავი როდოპოლისი და ვარდისციხე – ვარდოვანია.

მაგალითად ერთერთი ვარდციხე მდებარეობს აჭარაში, სხალთისწყლის ხეობაში ხიხაძირთან ახლოს, აქაა ნაეკლესიარი კვატია (სხალთის ეკლესიის აღმოსავლეთით). სიტყვა “კვატიას” ფუძე-ძირი კვატ იგივე კუტია. საინტერესოა რომ პროკოფი ერთ რეგიონში მოიხსენიებს “ქუთათისსა” და “როდოპოლისს”, ასევე აქ, სხალთის რეგიონშიც ერთადაა კვატიას ნაეკლესიარი და ვარდისციხე.

ვ. კოტეტიშვილის განმარტებით ფუძე “არდ” არის სიტყვაში “ვარდი”, ჩვენ ისტორიულ საქართველოს სხვადასხვა რეგიონში გვაქვს ტოპონიმები ამ ფუძით, მაგალითად თეთრიწყაროს რაიონშია სოფელი “არდისუბანი”, ხოლო ლაზისტანშია “არდაშენი”, “ვარდოვანი”, “ვარდიშენი” – გვხვდება აზრუმთანაც.

როგორც ითქვა ვარდციხე – აჭარაშია, ვარციხე კი კი გეგუთთან. ის ჩანს, გეგუთის ციხე-დარბაზის მცველი ერთერთი ციხე იყო, რომელიც ამავე დროს ხანისწყლის გზას აკონტროლებდა.

“არდვანი” ანუ “ვარდვანი” უნდა ყოფილიყო თავდაპირველი სახელი ართვინისა, რომელსაც ძველ რუკებზე ართვანიც ეწოდება. ცნობილი სოფლები ვარდენიკი და ვარდაშენი იყვნენ ტაოსთან.

ყველა ეს ქართული სახელი – არდაშენი, ართვინი, ვარდიშენი, არდისუბანი, თუ ვარდის ციხე, ბერძნულად ალბათ “როდოპოლისი” იყო, თუმცა როდოპოლისი უფრო ქალაქის სახელი უნდა ყოფილიყო.

ათენში დაბეჭდილ ლაზიკის ისტორიულ რუკაზე, როდოპოლისის სამიტროპოლიტო განლაგებულია ზიგანა-რიზეს მთიანეთში, მისი ცენტრი ზიგანასთან ახლოს ყოფილა (ამ რუკის მიხედვით), ხოლო ივ,ჯავახიშვილის 1923 წლის რუკის მიხედვით პუნქტი(ქალაქი) სახელწოდებით “ვარდა” რიზესთან ახლოსაა.

ისტორიულ ლაზიკაში რამდენიმე როდოპოლისი ყოფილა.

ერთერთ ასეთ როდოპოლისს, ოღონდ არა საეპისკოპოსო ცენტრს, არამედ ციხე-ქალაქს, პროკოფი კესარიელიც ახსენებს ფაზისის ხეობაში. ჩვენი აზრით, ის ლიგანის ხეობაში უნდა ყოფილიყო განლაგებული, ჭოროხის სანაპიროზე.

ნ.ადონცი როდოპოლისის კათედრას მიიჩნევდა პაიპერტთან მდებარე ერთერთ პუნქტად, თეოდოპოლისსა და პაიპერტს შორის.

ამ არეალზე მართლაც ძველ დროსს მდებარეობდა სოფელი ვარდენიკი (ამჟამინდელი ტაშპინარ).

ჩემი აზრით კი როდოპოლისის საეპისკოპოსო ქალაქი იყო პუნქტი “ვარდა”, რომელიც მდებარეობდა მდინარე კალაპოტამოსის ნაპირზე, ტრაპეზუნტის რეგიონში და არა ვარციხე, რომლის არქეოლოგია მიუთითებს, რომ იქ არასოდეს მდებარეობდა რაიმე ქალაქი.

როგორც ითქვა, 1923 წელს გამოცემული ტოპოგრაფ ევ. ბარამიძის მიერ შედგენილი რუკის მიხედვით, რომლის რედაქტორია ივ. ჯავახიშვილი ქ. ოფის სამხრეთით (ოფსა და რიზეს შორის) მდ. კალაპოტამოსზე იყო ქალაქი (ან დიდი დაბა) სახელწოდებით “ვარდა”, თავისი ეკლესიით.

როდოპოლისის ლოკალიზება მხოლოდ მისი სახელწოდეის მიხედვით ხდება. ვარციხესაც როდოპოლისი იმის გამო უწოდეს, რომ ის ერთ-ერთ რუკაზე “ვარდისციხის” სახელითაა აღნიშნული.

ჩვენი კვლევით კი ისტორიული როდოპოლისის ეპარქია მოიცავდა ოფ-რიზეს მთიანეთს ვიდრე ამჟამინდელ გიუმიუშხანემდე. ჩვენს მისაზრებას გვიმტკიცებს შემდეგი ფაქტი:

XIX ს-ში ბერძენმა სასულიერო პირებმა ახალ საეკლესიო ოლქს, რომელიც მათ აღადგინეს სწორედ ამ რეგიონში უწოდეს სახელი – “როდოპოლისის სამიტროპოლიტო” ეს სამიტროპოლიტო სწორედ აღნიშნულ ოფ-რიზეს მთიანეთის რეგიონში მდებარეობდა ვიდრე 1920-იან წლებამდე (ამ დროისათვის თურქებმა ის გააუქმეს, რადგანაც მართლმადიდებელი მოსახლეობა ამ რეგიონიდან საბერძნეთში გადასახლდა), ეს როდოპოლისის სამიტროპოლიტო მდებარეობდა ოფ-რიზეს სამხრეთით და გადაჭიმული იყო გიუმიშხანემდე.

რატომ უწოდეს XIX ს-ში კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში შემავალ როდოპოლისის სამიტროპოლიტოს სწორედ ეს სახელი “როდოპოლისი”? მე ვფიქრობ იმის გამო, რომ მათი ცოდნით აქ ისტორიულად მდებარეობდა ქალაქი ამ სახელწოდებით როდოპოლისი (“ვარდა” ანუ “როდოსი”). მართლაც, აქ ამ სახელის ქალაქი ყოფილა კიდეც 1923 წლის რუკის მიხედვით.

მართლაცდა, რატომ უნდა ეწოდებინათ ბერძნებს XIX ს-ში “როდოპოლისის სამიტროპოლიტო” ოფ-გიუმიშხანეს მთიანეთის რეგიონისათვის თუ ისტორიულად როდოპოლისი იქ არ მდებარეობდა?