მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
საერთაშორისო სამეცნიერო წრეებში ამჟამად დამკვიდრებულია უმართებულო თვალსაზრისი, თითქოსდა ივერები (ივირები) ეწოდებოდათ არა მხოლოდ ქართველებს, არამედ სომეხ-ქალკედონიტებსაც (“პრავოსლავნაია ენციკლოპედია”, ტ. III, მოსკოვი, 2001, გვ. 326, 327, ვ. არუთინოვა-ფიდანიანი, გრიგოლ პაკურიანის ტიპიკონი, ერევანი, 1978, რუს. ენაზე, მისი დამოწმებანი ვიკიპედიის შესაბამის და სხვა საენციკლოპედიო სტატიებში, მაგ. “სომეხი – ქალკედონიტები”, ფონდ “ჰაიაზგის” ენციკლოპედა და სხვა).
იბერიის თემის, ტაოსა და ასევე, მისი მიმდებარე რეგიონების მოსახლეობა ცხადდება სომეხ-ქალკედონიტებად, ამ მხარეებიდან გამოსული წმინდა მამები და ქართველი დიდებულები კი ეთნიკურ სომხებად (მაგ. თორნიკე ერისთავი და საგვარეულო ჩორდვანელებისა, გრიგოლ ბაკურიანის ძე და სხვანი), შესაბამისად ამ მხარეთა ქართული კულტურა, ეკლესია-მონასტრები – სომხურად.
საქართველოს სამხრეთ ნაწილში მცხოვრები ქართველები ანუ ივერები სომეხ-ქალკედონიტებად გამოაცხადეს ისტორიული კონტექსტებიდან ამოგლეჯილი ინფორმაციის მანიპულირების შედეგად,მტკიცებით, რომ თითქოსდა ისინი არა ეთნიკურად იყვნენ ქართველები, არამედ მხოლოდ საეკლესიო-კულტურული თვალსაზრისით და მას შემდეგ იწოდნენ ქართველებად, რაც ქალკედონური აღმსარებლობა მიიღეს. ცხადია ეს არის თეორია რომელიც ამჟამად იწოდება `ქართიზაციის თეორიად~.
სინამდვილეში ტაო-ბასიანი, მიმდებარე ოლქები, და სერთოდ `იბერიის თემის~ ტერიტორია წარმოადგენდა ქართველთა ისტორიულ საცხოვრისს იქ სომხების დასახლებამდეც.
სტრაბონის ცნობით აღნიშნული სამხრეთის ტერიტორიები (პარიადრედან გოგარენას ჩათვლით) იბერიამ დაკარგა ძვ.წ. II ს-ში არმენიის მეფეთა ექსპანსიის. ამ მიწა-წყლის მკვიდრი ქართველები (იბერები) მიუხედავად იმისა, რომ უკვე არმენიის სახელმწიფოს მცხოვრებლები იყვნენ, გაქრისტი¬ანების შემდეგ IV-V საუკუნეებში მტკიცედ იცავდნენ მართლმადიდებლობას. შემდეგში, VI-VII საუკუნეებში, ეს მიწა-წყალი (არაქსის ხეობა, ჭოროხის სათავეები, ვანის ტბისაკენ მიმართული ტერიტორიები), აღმოჩნდა ბიზანტიის შემადგენლობაში, მას ბიზანტიური სომხეთი ეწოდა და აქ მრავალი ქალკედონიტური საეპისკოპოსო დაარსა მკვიდრმა მოსახლეობამ. ამ პერიოდში სომხური ეკლესია ლოიალობას გამოხატავდა ბიზანტიური ეკლესიის მიმართ და თითქოსდა ქალკედონიტობა აღიარა კიდეც, რაც მკვიდრი ქართვე-ლობისათვის მთლიანად მისაღები იყო, რადგანაც ქართველობა მტკიცედ იცავდა მართლმადიდებლობას.
ბიზანტიელებთან არაბების გამარჯვებისას სომხურმა ეკლესიამ სარწმუნოებრივი ორიენტაცია მკვეთრად შეიცვალა. არაბობის ეპოქაში სომხურ-ეროვნული ანუ მონოფიზიტური ეკლესია გაძლიერდა, ისარგებლა რა ამ რეგიონში არაბებთან ომისას ბიზანტიის დასუსტებით, შეავიწროვა ქალკედონიტური საეპისკოპოსოები.
VIII ს-ისთვის ბიზანტიამ, თანდათანობით, შეძლო არაბების მიერ დაპყრობილი მიწების გათავისუფლება და ბიზანტიამ კვლავ მოითხოვა ძველი იერარქიული დამოკიდებულების განახლება, ამის საპირისპიროდ, 726 წლის მანასკერტის კრებაზე გაიმარჯვა სომხურ-ეროვნულმა საეკლესიო მიმართულებამ, ამან გამოიწვია იურისდიქციის საზღვრების ცვლილება. კერძოდ, ადგილობრივი სომხურ-ქალკედონური ეკლესიები უარს ამბობდნენ ბიზანტიასთან იერარქიულ დამოკიდებულების განახლებაზე და უერთდებოდნენ სომხურ-ეროვნულ ეკლესიას, ანუ სომხურ საკათალიკოსოს.
სომხურ-ეროვნულ ეკლესიასთან დაბრუნების ამ საყოველთაო პროცესს თავი აარიდეს ბიზანტიის სომხეთის არასომხურმა ქალკედონიტურმა ეპარქიებმა, კერძოდ კი ქართველი მრევლის საეპისკოპოსოებმა.
ადგილობრივმა ქართულმა მრევლმა ტაო-ბასიანსა და მიმდებარე ოლქებში ყოველგვარი კავშირი გაწყვიტა სომხურ ეკლესიასთან და დაუბრუნდა დედა ქართული ეკლესიის წიაღს, რადგანაც სომხური ეკლესია საბოლოოდ გამონოფიზიტდა, ხოლო ქართული მრევლი, როგორც აღინიშნა, მტკიცედ იცავდა ქალკედონიტობას. ამ ვითარებისას, ადგილობრივი ქალკედონური მოსახლეობა ძირითადად საკუთარ ეროვნულ ეკლესიებში გაერთიანდა – ქართველები ქართულში, სომხები კი სომხურში.
საბოლოოდ, როგორც ითქვა, ბიზანტიური სომხეთის ეთნიკურად ქართული მრევლის დიდი ნაწილი ახალ ვითარებაში შეუერთდა არა სომხურ ეკლესიას, არამედ ქართულ, მისთვის ეროვნულ ეკლესიას, იმავდროულად, საქართველოს მოშორებით მცხოვრები ბიზანტიური სომხეთის ქართული მრევლის უმეტესმა ნაწილმა უმჯობესად მიიჩნია ბერძნულში დარჩენა, მაგრამ კატეგორიულად არ შევიდა სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში.
მიზეზი ამისა ის იყო რომ ქართული ეკლესიის იურისდიქციის ძალა ვერ წვდებოდა მათ არეალს _ საცხოვრებელ ტრაპეზუნტის ვრცელ ოლქს, რომელსაც ბერძნები `ლაზიკის ქვეყანას~ უწოდებდნენ. ისინი იყვნენ ტრაპეზუნტის მიტროპოლიტის იურისდიქციის ქვეშ.
წიგნში გამოკვლეულია, რომ არაქსის ხეობისა და ტაო-ბასიანის მომცველი იბერიის თემის მიწაწყალი ქრისტეშობამდე IV-III სს-ში იწოდებოდა “არიან-ქართლად” და აქ ქართველობა (ივერები) ყოველთვის მკვიდრ მოსახლეობას შეადგენდა. აქვე მათ დააფუძნეს კიდეც მრავალი ქართული საეპისკოპოსო – ვალაშკერტისა, არზრუმისა, კარისა, ანისისა და სხვა, რომელთაგან ზოგიერთი XVI-XVII სს-შიც კი ფუნქციონირებდა.
ივერების სომეხ-ქალკედონიტებად გამოცხადება შეცდომაა, რომლის გამოსწორებისთვისაც უნდა იზრუნოს ქართულმა ისტორიოგრაფიამ, რომე¬ლიც ამჟამად `ქართიზაციის თეორიას~ ემხრობა, რაც მისი დაბრკოლების ლოდია.