მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
1. საქართველოს ეკლესია
“საქართველოს ეკლესია, რომელიც ყოველთვის თავდადებით ჰპატრონობდა ჩვენს ერს და არაოდეს დიდებას ერისას დავიწყებას არ აძლევდა” (ილია ჭავჭავაძე, თხზულებანი, ტ.. I გვ. 213).
საამაყოა ილიასეული შეფასება საქართველოს ეკლესიის ღვაწლისა –
“ჩვენმა დამცველმა ეკლესიამ”- წერდა ის (ილია ჭავჭავაძე, თხზულებანი, ტ. I. გვ. 216). აქ, `ჩვენ~, ცხადია, არის ქართველი ერი და საქართველო.
2. ქართული ეკლესიის ავტორიტეტი
ქართული ეკლესიის ავტორიტეტი განსაკუთრებული მნიშვნელობის საგანი იყო დიდი ილიასათვის, მისი აზრით ქართული ეკლესია იყო ქართველი ერის ჭეშმარიტი პატრონი, ამიტომაც ილია ეკლესიის დალოცვისა და კურთხევის განსაკუთრებული აზრს და მნიშვნელობას ანიჭებდა.
ილია 1888 წლის 12 თებერვალს წერილით მიმართავს ეპისკოპოს ალექსანდრე ოქროპირიძეს (1822-1907) რომელიც მონაწილეობას იღებდა ქართულ საზოგადო საქმეებში და რომლის საფასითაც გამოიცა ძველი ქართული მწერლობის ძეგლები, საისტორიო საბუთები (ილია ჭავჭავაძე, ტ.10, გვ. 511)და სხვა:
“თქვენო მეუფებავ და ჩვენო სასიქადულო მღვდელთმთავარო!
თქვენი წერილი მივიღე და დიდის სიხარულით ვასრულებ თქვენს სამსახურსა… ღმერთმა ჰქმნას თქვენი სურვილი აღსრულდეს და მეც საბუთი მით მომეცეს ვინუგეშო, რომ თქვენ ჩემის მცირე სამსახურით გასიამოვნეთ.
თქვენი მეუფების ლოცვა-კურთხევის მონატრული~ (იქვე, ტ.10.გვ.126).
იმერეთის ეპისკოპოსს (1825-1896)Gგაბრიელ ქიქოძეს ილია 1891 წ. 8 თებერვალს წერს – “თქვენო ყოვლადუსამღვდელესობავ,მოწყალეო ბატონო მამათ-მთავარო გაბრიელ! ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების საერთო წევრთა კრებამ 21 ნოემბერს 1890 წ. ერთხმად აღიარა უღრმესის პატივისცემით და გულითადის მადლობით თქვენი მრავალგვარი სამაგალითო მოღვაწეობა საზოგადოდ და ქართლის მწიგნობრობის გავრცელებისათვის საკუთრად და იქვე ერთხმად დაადგინა უმორჩილესად გთხოვოთ მიიღოთ ამ “საზოგადოების” საპატიო წევრობა, რათა თქვენი ბრწყინვალე სახელი ჩაერთვას მისთა საქმეთა და თქვენმა მონაწილეობამ გაუადვილოს “საზოგადოებას” გზა მისაღწევად მისთა დანიშნულებისა…თქვენის ყოვლადუსამღვდელესობის უღრმესი და უგულითადესი პატივისმცემელი თავმჯდომარე “საზოგადოებისა” ილია ჭავჭავაძე
მართალია საქართველოს ეკლესიას XIX ს-ში მართავდა რუსული სინოდი, მაგრამ თავისი სულისკვეთებით ქართული იყო.
ამის მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ ის, რომ მრევლი, სამღვდელოება და მღვდელმთავრების უმრავლესობაც ეროვნებით ქართველები იყვნენ და საეკლესიო ნამდვილი ცხოვრება ქართულ ენაზე წარმოებდა.
“ათონის ქართული სავანის შესახებ” ილია 1888 წ. “ივერიაში (#257, 258) ათავსებს წერილს
“საქართველო, როცა კი მოიცლიდა ხოლმე გარეშე მტერთა ზედმოსევისა და მოგერიებისაგან, მაშინვე შეუდგებოდა ხოლმე ქრისტეს აღსარების განმტკიცებისა და გაძლიერების საქმესა” (ტ. 8, გვ. 305).
3. სარწმუნოება
”ბევრსა ჰგონია, რომ მეცნიერება და სარწმუნოება ერთმანეთში მოურიგებელნი და მოუთავსებელნი არიანო. იგია (ყოვლადუსამღვდელესი ეპისკოპოსი გაბრიელია) მაგალითი ამ მორიგებისა და მოთავსებისა.”
“იგი ერთს თავის ქადაგებაში სთხოვდა თავისს სამწყსოს, რომელიც ყოველთვის სულ-გაკმენდით უსმენდა ხოლმე, ევედრენით ღმერთს, რომ მომცეს მე ძალა ჯეროვნად ვემსახურო ეკლესიასა, ესე იგი თქვენს ცხოვრებასაო, რადგან თვითოეული თქვენგანი და ჩვენგანი ერთად შეადგენს იმ კრებულს, რომელსაც ეკლესია ღვთისა ჰქვიანო (ი.ჭ. ტ. 4, გვ. 252).
“პირველად ქრისტიანობამ, იქ სამცხე-კლარჯეთში მოიკიდა ფეხი ანდრია მოციქულის მოძღვრებით, მაშინ როდესაც ქართლ-კახეთში ჯერ კიდევ კერპ-მსახურება სუფევდა. ქრისტეს აქეთ პირველ საუკუნეში ადერკი მეფეს უნდოდა კერპთ-თაყვანების სარწმუნოება მოეფინა და ამისათვის საშინელი ბრძოლა აუტეხა სამცხე-კლარჯეთს, მაგრამ სამცხე-კლარჯეთში ქრისტიანობა არამც თუ მოისპო, პირიქით უფრო გავრცელდა და დამკვიდრდა ჯერ ისევ წმინდა ნინოს მოსვლამდე”
(ი.ჭ. რჩეული I, 1975, გვ.150).
4. საქართველოს ისტორია
წმ. დავით აღმაშენებელი-
“აი ამისთანა კაცის ხსენება გამაცოცხლებელი ერისა და ამისთანა კაცის არხსოვნა მომაკვდინებელ ცოდვად უნდა ჩაეთვალოს ერსა, რომელმაც იგი ჰშვა და თავის ძუძუთი გამოზარდა. ჩვენმა დამცველმა ეკლესიამ ეს კარგად იცოდა და ამიტომაც 26 იანვარი დაგვინიშნა, რომ წელიწადში ერთხელ მაინც გავიხსენოთ ეს ქართველისათვის თავმოსაწონებელი დიდებული მეფე, დიდებული კაცი”(ტ. 4, გვ.183).
`ერი თავის გმირებში ჰპოულობს თავის სულსა და გულსა, თავის მწვრთნელსა, თავის ღონეს და შემძლებლობას, თავის ხატსა და მაგალითს. ამიტომაც იგი ზოგს იმათგანს წმიდანების გვირგვინითა ჰმოსავს და ჰლოცულობს, ზოგს დიდ ბუნებოვანობის შარავანდედითა, და თაყვანისცემს სასოებით და მადლობითა, ამიტომაც საჭიროა იმათი ხსოვნა, იმათი დაუვიწყარობა… ამისთანა ბედნიერი დავით აღმაშენებელია საქართველოს ერისათვის. მისი მიცვალების დღე 26 იანვარია, ხოლო საქართველოს ეკლესია, რომელიც ყოველთვის თავდადებით ჰპატრონობდა ჩვენს ერს და არასდროს დიდებას ერისას დავიწყებას არ აძლევდა, 26 იანვარს აქებს და ადიდებს სახელოვანს დავით მეფეს, რომელსაც უტყუარმა განაჩენმა ერისამ, ეკლესიის დალოცვითა და კურთხევით, აღმაშენებელის სახელი დაარქვა საუკუნო სახსენებლად” (გვ. 180).
“თავდადებული მოყვარე თავის ეროვნებისა და მართლმადიდებელის სარწმუნოებისა” (გვ. 214)
“ხშირად იდრეკდა თავს ჩვენს ხელს Qქვეშ და ითხოვდა ჩვენს ლოცვა-კურთხევას” – ამბობს სასულიერო პირი
წმ. ლუარსაბ II –
“21-ს ივნისს საქართველოს ეკლესია ადიდებს სახელს მეფის ლუარსაბისას, რომელიც ამ დღეს ეწამა შაჰ-აბაზისაგან.” (ტ. 4 გვ. 184).
“… მეფემ ითხოვა, მაცალეთ სიკვდილის წინ ვილოცოო. ნება მისცეს დაისვენა თურმე წინ ხატი ღვთისმშობლისა, რომელიც თანა ჰქონდა. და ესე შეევედრა: “ჰოი დედოფალო ღვთისმშობელო, შენდამი დამიძს სასოება ჩემი, შენ ხარ ნუგეშინის-მცემელი ჩემი. შენ მომეც შეწევნა წამებისა ჩემისა ამის, და შემრთე წმიდათა მოწამეთა შენთა თანა, რათა მეცა ვადიდებდე მამასა, ძესა და წმიდასა სულსა”
მხოლოდ დიდ-ბუნებიანთა კაცთა თვისებაა ერთხელ რწმენილი და აღიარებული გაიხადონ თავის სიცოცხლის საგნად და ქვეშ დაუგონ თავისი ცხოვრება და თუ საჭიროება მოითხოვს შესწირონ თავი თვისიცა ნიშნად იმისა, რომ ჭეშმარიტება მეტად უღირს, ვიდრე საკუთარი თავი და საკუთარი სიცოცხლე… დღეს ერთი საქართველოს გმირთაგანი გავიხსენეთ, იგი გმირი, რომელმაც თქვა: რა მადლია თავი გადავირჩინო და ჩემი ქვეყანა მტერს ავაოხრებინოო, – წავიდა და წამებულის გვირგვინი შეიმოსა სახელოვანი თავი ქვეყნისა და ქრისტეს სახელითა და დღეს ჩვენ სხვა არა დაგვრჩენია რა გარდა იმისა, რომ ბესარიონ კათოლიკოზთან ერთად ქება-დიდებით წარმოვსთქვათ:
“ყოფადთა მცნობი, ბრძენი და ახოვანი მეფე ლუარსაბ დღეს იდიდებოდენ”
წმ. გაბრიელ ქიქოძე
“სიტყვა თქმული გაენათის მონასტერში Gგაბრიელ ეპისკოპოსის დასაფლავების დღეს”
…”იგი ქრისტეს ჯვრით ხელში თავგამეტებით იდგა ჩვენის ენის მწედ და მფარველად.” …მისის ბაგით თვით ღმერთი მეტყველებდა … ამას ამტკიცებს გლოვა ამოდენა ერისა, რომელიც დღეს შემოჰხვევია ძვირფას კუბოს, რომ უკანასკნელად ემთხვიოს იმა ბაგეთა, რომლითაც იგი გვლოცავდა და გვწვრთნიდა, იმ მადლიან მარჯვენას, რომლითაც იგი გვაკურთხებდა” …… იგი ქრისტეს ჯვრით ხელში თავგამეტებით იდგა ჩვენის ენის მწედ და მფარველად” (ტ. 4 გვ. 184).
“… დიდი თუ პატარა ერთი ერთმანეთისათვის საჭირნი ვართ, თუ დღეს არა, ხვალვე მაინცა. არა შემიძლიან რაო? კაი კაცობა არ შეგიძლიან? მაშ რაღა კაცი ჰყოფილხარ? ღვთის სული რად გიდგა?~ (ი.ჭ. რჩეული I, გვ. 164).
“საისტორიო მუზეუმის დაარსების გამო”
“დიდი ხანია ლაპარაკი იყო, რომ აქაური სასულიერო წოდება აპირებს სიონთან დაარსოს მუზეუმი შესანახად და დასაცავად ძველთა საეკლესიო ნივთთა, რაც კი აღმოჩნდება საქართველოს საექსარხოსოში. ჩვენდა სასიხა-რულოდ, ეს განზრახვა დღეს უკვე შეუსრულებიათ და სიონის ჩრდილოეთით, სიონისვე ეზოში, დღეს წამოჭიმულია მაღალი შენობა მუზეუმისათვის…” (ტ.4, გვ. 205).
5. ილია სამღვდელოების შესახებ
ილია სამღვდელოების შესახებ წერს სემინარიაში ქართული ენის სწავლების საკითხთან დაკავშირებით (ტ.5, გვ. 109).
1881 წლის დეკემბრის “შინაური მიმოხილვა”
“ჩვენს ერს მღვდელი არ ჰყავს. ის მღვდლები, რომელნიც არიან, იმისთანა ყოფაში არიან, რომ მარტო ლუკმა პურის ძებნაში აღამებენ თავიანთ დღესა და ერის სასულიერო საქმისათვის ვეღარ იცლიან…” (ი.ჭ. ტ.5 გვ. 136)
გლახის ნაამბობში ეხება სამღვდელოების მადლს-
“როგორც შემეძლო, ხომ გითხარი, მღვდელმა რა უთხრა დედაკაცსა დიდი არაფერია, მაგრამ დამიჯერე, რომ იმ ნათქვამმა იმ დედაკაცს თავისი გულის ნაღველი იმ ოთახში დააგდებინა და ის კი გაისტუმრა ნუგეშითა. მზე რად უზამს იმოდენას დამზრალს ყვავილსა, რაც თბილი სიტყვა დაჩაგრულს გულსა!.. ოო!… სითბო?… დიდი რამ არის!… დედამიწის ზურგი იმითი აყვავდება ხოლმე, წუთის სოფლის ცხოვრება იმითი მოისხამს ყვავილსა! მაგრამ რა სიტყვა!… ცარიელ სიტყვას ის მღვდელი არ სჯერდებოდა მერე შევიტყე, წელიწად-ნახევარი თურმე ინახავდა – თითონ ღარიბი – დაგდებულ ქმარსა და ცოლსა” (ი.ჭ. ტ.5. გვ. 174).
“მღვდელი, დალოცვილი, მადლით სავსე …მღვდელი” (ი.ჭ. ტ.5. გვ.174).
Gგლახა გაბრიელი ჰყვება: “მღვდელთან გავიქეცი კურთხევის ჩამოსარ-თმევად
მივედი ლოცვა-კურთხევა ვთხოვე იმან პირჯვარი გადამწერა და მიბრძანა:-მშვიდობით, ჩემო Gგაბრიელ! მართალი იყავ და სიმართლეს სდიე, გზა ყოველთვის კაცური გექნება. Eესეც იცოდე, ვინც კარგსა საქმეს არ მისდევს, იგი თავის მტერია, მშვიდობით” (გვ.186).
გლახა: ”…აღსარებასავით ამ ამბავს გიამბობთ და ტყუილს არ ვიტყვი” (გვ. 195).
“ის დალოცვილი მღვდელი ხშირად გარიგებდა ხოლმე, რომ მტერსაც პატივება უნდაო” (გვ. 205).
გლახას საზიარებლად მოიყვანეს მღვდელი
“- კურთხევა უფლისა შენზედა, ჩემო ძმობილო, მე, მღვდელი მოვსულვარ, რომ წმიდა ზიარება მიგაღებინო ქრისტიანს კაცსა
– მადლი უფალსა მადლი …… – დაიწყო გლახამ … ჩემი სული თურმე შენ გლოდნებია, ეხლა ნუგეშით და იმედით მოვკვდები … მაზიარე, შენი ჭირიმე, შენის მადლიანის ხელით… აღსარების თქმას სულთა-მხუთავი არ დამაცლის, შემინანია ყოველიფერი, უაღსარებოდ შემინდე და მაპატივე და ისე მაღირსე ზიარება.
– … აქ მე შემინდვიხარ და იქ ღმერთმა იცოდეს. შენთვის ვილოცებ, უბედურო გაბრიელ.
– რაკი შენ შემინდე – წამოიძახა სიხარულით გლახამ, – ღმერთიც შემინდობს, იმიტომ რომ შენის ენით ყოველთვის ღმერთი ლაპარაკობდა. თუ ღირსი ვარ ეხლა ზიარებისა, მიბოძე.
– შენთვის და მრავალთათვის არის განტეხილი ხორცი ესე ქრისტესი და დანთხეული მისი წმიდა სისხლი მისატევებელად ცოდვათა მიიღე და სჭამე!… – სთქვა დიდებითა და ნუგეშინის ცემით ბლაღოჩინმა.
– ვენაცვალე ჩვენთვის ჯვარცმულ ქრისტესა! – წარმოსთქვა სასოებით გლახამა – მაღირსე ახლა ზიარება, მღვდელო!
– ბლაღოჩინმა ლოცვა დაიწყო, ამოიღო სანაწილედამ წმიდა ნაწილი, გლახას წინ დაუჩოქა, კოვზით ზიარება მიაწოდა და წარმოთქვა ვედრებითა:
– ჰოი, ყოველთვის ჯვარცმულო ღმერთო! ტანჯულთა და ცოდვილთა მეოხევ! Mმოიხსენე ესე —– ოდეს მოხვიდე სუფევითა შენითა
მომიხსენე მე, უფალო და დამიფარე!… – შეევედრა გლახა და მერე ბლაღოჩინს უთხრა, – არა, შენი ჭირიმე! Mმე ეგრე მწოლარედ ზიარების მიღებას არ ვაკადრებ ჩემსა მხსნელსა და მაცხოვარსა. ვენაცვალე იმის მადლს! Mმინდა ჯერ პირქვე დავემხო იმის წმიდა ხორცისა და სისხლის წინ და შევავედრო ჩემი თავი.” (გვ. 231).
6. ილია ოჯახის სიმტკიცის შესახებ
სტატიაში `გომართელის ფილოსოფია და არჩილ ჯორჯაძის ფსიხოლოგია”ილია ლაპარაკობს მტკიცე ოჯახის აუცილებლობაზე, ოჯახის გაუბზარავად შენახვაზე. ოჯახის სიმტკიცე, ილიას აზრით, დამოკიდებულია ცოლ-ქმრის სიყვარულზე.
შეიძლებაო ამბობს ილია, ცოლსა და ქმარს ერთმანეთი აღარუყვარდეთ, მაგრამ “ვერ გაჰყრიან ერთმანეთს, რადგანაც, რაც გინდ იყოს, ცოლ-ქმრობის დარღვევა მძიმე და სათაკილო საქმეა და თუ არ დიდად პატივსადები მიზეზი, ძნელად გასაბედია” (ტ.3, გვ. 431).
7. ქრისტიანული წესი
ცოდვა-მადლი
…”ყველა კაცი უნდა დაუფიქრდეს თავის წარსულს ცხოვრებას თავისის ცოდვა-მადლის გასარჩევად, თუ სურს ქრისტიანული წესი აღასრულოს და დრო სინანულისა ტყუილ-უბრალოდ არ გააქარწყლოს.
მეც ქრისტიანი ვარ და არა-რა ქრისტიანობრივი არ მეუცხოების. მეც დავიყენე ჩემი თავი ჩემ წინა, ვითარცა მსაჯულმა და გამკითხველმა, და ვკითხე: აბა რას ინანი და რას არა? სანანებელი ცოდვაა და არ სანანებელი მადლიაო, მიპასუხა. აბა მაშ ჩამოთვალე თვითოეული ცოდვა, რაც შენ ჩაგიდენია მეთქი…” (გვ. 326).
ოთარაანთ ქვრივი მორწმუნე იყო, ის ჰყვება ქმრის შესახებ:“მიაბარა ღმერთს ალალი სული” (გვ. 263).
ქვრივი ეუბნება თავის შვილს:
“ღმერთმა რომ ადამიანი გააჩინა, უბრძანა: წადი, შენს თავს შენვე მოუარეო: შენ იცი და შენმა წუთისოფელმაო, რაც წაგეკიდოს, შენი ბრალი იქნება… აქ ჩემთან რომ ამოხვალ ადუღებულ კუპრის ზღვაზედ ბეწვის ხიდს გაგიდებ, თუ კარგი ხარ, – გაივლი; მადლი მხრებში შეგიჯდება და გაგატარებსო; კაი კაცს არ ჩაუწყდებაო
– მადლი სუბუქია და ცოდო მძიმე განა, დედი?…”
გიორგის დაღუპვის წინ ოთარაანთ ქვრივი ითხოვს
“- მღვდელი, ღვთის გულისათვის, მღვდელი!
… მოიყვანეს მღვდელი და შვილი უზიარეს!”
კესო გიორგის დაღუპვის შემდეგ გიორგის სამარესთან:
“… მუხლი მოიყარა, პირჯვარი გადაიწერა და ხმაგაკმენდილი ჰლოცუ-ლობდა” : (ოთარაანთ ქვრივი, გვ.312)
ლელთ ღუნია მორწმუნეა:
– ერთი მითხარ, თუ ღმერთი გწამს, -ვუთხარი მოხევეს, როცა მე დამიწია, – აი სტეფანწმიდის პირდაპირ რა მონასტერია?
გიწყალობნოსთ ცოცხალთა, შეგინდნოსთ მკვდართა, წმიდა სამების სახტარი არნ, უწინდელთ განძთა საფარი, ერთა საბჭო” (მგზავრის წერილები).
სრულყოფილი ადამიანი
ლუარსაბი და დარეჯანი – `თავისის ქცევით, თავისის ცხოვრებით არისხებდნენ ღმერთსა, რომელსაც თავისი სული ამათთვის შთაუბერია.
– ვაჟო! მე ვარისხებ ღმერთსაო? – გეტყოდათ გაოცებით ლუარსაბი:
– წირვა-ლოცვას მე არ ვაკლდები, კაცი მე არ მომიკლავს და კაცისათვის მე არ მამიპარავს, – რაზედ ვარისხებთ ღმერთსა?
მართალი ხარ, ჩემო ლუარსაბ, შენ კაცი არ მოგიკლავს, კაცისათვის არ მოგიპარავს, ერთი სიტყვით – რაც არ უნდა გექნა, არ გიქნია – ესეც კარგია: არარაობას ეგა სჯობია მაგრამ ეს უნდა გკითხო: რაც უნდა გექნა, ის კი გიქნია?
– დიაღ – მეტყვი შენ – მიჭამია არც ერთი დღე მშიერი არა ვყოფილვარ.
მითამ პასუხი ეგ არის? წირვა-ლოცვას არ ვაკლდებოდიო რა გამოვიდა? იქ ყოველთვის გსმენია ჩვენთვის ჯვარცმულის ქრისტეს სიტყვა: “ვითა მამა ზეცისა იყავ შენ სრულიო. “აბა, ან ერთს წამს შენს სიცოცხლეში მაგისთვის სცდილხარ? არა, შენ მაგისთვის არა სცხოვრობ: შენ სცხოვრობ – რომ სვა ა სჭამო, და არა იმისატვის სჭამ და სვამ რომ იცხოვრო; ესე იგი ეცადო – რომ ვითა მამა ზეცის იყო შენც სრული”. (კაცია-ადამიანი).
ლუარსაბი კიცხვისა საგანი და თითით საჩვენებელი არის თავისი არასრუ¬ლობის გამო.
ლუარსაბი არ არის სრული კაცი, მას აკლია ის თვისებები, რომელიც უნდა ჰქონდეს სრულყოფილ ადამიანს.
როგორი უნდა იყოს სრულყოფილი ადამიანი?
ამ მარადიული კითხვის პასუხი გვაქვს ჩვენ სახარებაში იესო გვმოძღვრავს – “ვითა მამა ზეცის იყო შენ სრული”. ე.ი. ადამიანი უნდა ბაძავდეს, უნდა მიემსგავსოს ღმერთს, რომელმაც შექმნა ადამიანი, შექმნა ის თავის ხატად – და მსგავსად.
ადამიანი, რომელიც არ ცდილობს იყოს სრული ისევე, როგორც ზეციერი მამა, ასეთი კაცის კაცობა და ადამიანობა ეჭვის ქვეშ დასაყენებელი ხდება, რადგანაც ის ემსგავსება არა ღვთის ხატად შექმნილ ადამიანს, არამედ ცხოველს – თავის არასრულყოფილი ქცევებითა, მიზნებითა და მოქმედებებით. ასეთი ადამიანი მიზანია დაიკმაყოფილოს ვიტალური მოთხოვნილებები, ის არ ფიქრობს სულზე და მის უკვდავებაზე. აქედანვეა მისი ცხოვრების ცხოველური და არასრულყოფილი წესი. ილია პირდაპირ ბრძანებს ამის შესახებ.
“იესო ქრისტე ღარიბი იყო, თავშიშველი და ფეხშიშველი დადიოდა, ღმერთად კი იწამა მთელმა განათლებულმა კაცობრიობამ. სჩანს ღირსება და სახელოვანება მარტო სიმდიდრე არ ყოფილა…”
“მწიკვლი და ცოდვა სხვისაგან გამომცხვარის პურის ჭამაა, სხვის ოფლის სმაა…” (ტ. 8, “ქვათა ღაღადი”, გვ. 139).
8. ეროვნული ერთობა
“… ქართველი ჩვენის ტომის საერთო სახელი აღარ არის, აღარც შინა და აღარც გარეთ, არც მახლობლისათვის და არც უცხოსთვის. იმერელი – იმერელია, გურული – გურულია, მეგრელი – მეგრელია, ქართლელი – ქართლელია, და სულ ყველანი კი ერთად ქართველები არ არიან.
ვაი იმ ხალხს, რომელსაც საერთო ძარღვი გაუწყდა…”(იქვე გვ.142).
“განვთვითეულდით, ცალ-ცალკე დავიშალენით, ასო-ასოდ დავიჭერით… დიდებული ქართველობის აზრი, ის საყოველთაო სახელი გონებიდამ გამოგვეცალა… სახელი მთელს ჩვენის ხალხობისა ხუთ, თუ ექვს ნაჭრად დავყავით… ქართველს, რომელსაც საზოგადო მნიშვნელობა ჰქონდა, კერძოობითი მნიშვნელობა მიეცა…”
“აბა დაიძახე: ქართველო-თქო, თუ შავის ზღვიდამ მოყოლებული კასპიის ზღვამდე მარტო ღიპ-გადმობრუნებულის ქართლელის მეტმა (ე.ი. გორის მაზრაში მცხოვრებელმა) შემოგხედოს ვინმემ, და თუ გაჭირდა, იქნება კახელმაც თავისი სხვილი კისერი შენსკენ მოიღრიჯოს, სხვანი კი ყურსაც არ გათხოვებენ, თითქო ამათ არ ეძახიო, თითქო ისინი კი ქართველები არ არიანო.
ის შემკრებლობითი, დიდებული ერთიანი აზრი, რომელსაც ყოველი ჩვენგანი ქართველობაში უნდა ხედავდეს, ის სახელი, რომელიც ყველას გვერქვა, დაირღვა, ჩვენის გონებიდამ ამოშრა, და ქართველი ეხლა ერთის კუნჭულის მცხოვრებთა საკუთარი კერძოობითი სახელიღა გახდა და არა საერთო, საყოველთაო მთელის იმ ხალხისა რომელიც ერთად ტანჯულა…” (ი.ჭ. რჩეული წიგნი I, 1975, გვ. 141).
“იმერელი, გურული, მეგრელი, ქართველი, კახელი – ეს ცალ-ცალკე მითვისებული, კერძოობითად მიღებული განმყოფელი სახელები, ჩემის ზემოხსენებულის სიტყვის ცხადი მაგალითებია” (იქვე, გვ.141).
9.პიროვნების სახელი და ავტორიტეტი
“იქ, ევროპაში ერისათვის მოღვაწე კაცი არამც თუ მარტო ქვეყნის სახელი და დიდებაა, არამედ თვითოეულის თანამემამულისაცა ცალკედ.
იქ თვითოეული მამულისშვილი ისე უფრთხილდება ერისათვის მოღვაწე კაცის სახელსა, პატიოსნებას, დიდებასა, როგორც საკუთარის თავისას.
იქ იქნება საკუთარის თავისათვის ის არ გამოიდოს თავი კაცმა, როგორც მისთვის ვისაც ერისთვის შრომა გაუწევია…
იქ გამოჩენილის კაცის სახელით თვითოეული მისი თანამემამულე თავს იწონებს, თითქო ის სახელი მისი საკუთარი იყოს (“შინაური მიმოხილვა” 1882 წ. სექტემბერი
ტ.5, გვ. 184).
“უარმყოფელობა ჩვენში”
…”ეს არევ-დარევა აზრებისა ეს გაურჩევლობა ტყუილისა და მართლისა, ბოროტისა და კეთილისა, არსად სხვაგან ისე თავმოწონებით არ გათამამებულა, არ გაკადნიერებულა, როგორც ჩვენში” გვ.298.
…”საკმაოა მხოლოდ ყური მოჰკრან ჰოსა და არას, და გათავდა საქმე, ყოველს სასაცილობას წამოიყრანტალებენ, გამოუძიებლად, საბუთის უკითხვე-ლად, ნამეტნავად მაშინ, თუ ყურში წასჩურჩულეთ…” (ტ.3, გვ. 297).
…”გმობა” – ეს სამარცხვინო და ყოვლად საზიზღარი ხელობა ფლიდობისა და დაბალსულობისა…” (ტ.4, გვ. 196).
10. სიკვდილით დასჯაზე
ილია წინააღმდეგი იყო სიკვდილით დასჯისა- “არა კაც ჰკლა”.
ილია ამზადებდა სიტყვას სიკვდილით დასჯის მოსპობის შესახებ სახელ-მწიფო საბჭოში წარმოსათქმელად (რუსეთის სახელმწიფო საბჭოს მეორე სესია მუშაობდა 1907 წლის 20 თებერვლიდან 5 ივნისამდე).
შემორჩენილია ამ სიტყვის მოკლე კონსპექტი* სადაც კერძოთ აღნიშნულია: სიკვდილით დასჯა “ეწინაღმდეგება ქრისტიანობას, რომელიც დაფუძნებულია სიყვარულზე”, (იქვე აღნიშნულია “ხმა ერისა არის ხმა ღვთისა”. “Когда умирает Бог в душе противника смертной казни”* (ტ.10, გვ. 465).
ყოველ ადამიანში სულია ღვთისა, ყოველი ადამიანი ღვთისაგან არის შექმნილი, ამიტომაც სხვა ადამიანის მოკვლა ეწინააღმდეგება ღვთის ნებას. ღმერთმა ინება და შექმნა ადამიანი, ამ კაცის მოკვლა სხვა ადამიანის მიერ ღვთის ნების საწინააღმდეგო ქმედებაა, წინააღმდგობაა ღვთისა, ამიტომაც მოგვეცა ღვთისაგან “არა კაც-ჰკლა” გაფრთხილება ადამიანისა, პატივისცემა ადამიანისა. ყურადღება ადამიანისადმი დიდ სიქველეთ და სიკეთეთ ითვლება ღვთის წინაშე, რადგანაც ადამიანი ღვთის ხატად და მსგავსად არის შექმნილი. ამიტომაც ძველ საქართველოში ყოველი კაცი, აღზრდილი ქრისტეს ჭეშმარიტი მცნებებით, მოყვარული იყო სხვა ადამიანისა. მისთვის კაცის მოკვლა გაუგონარი და ძალზე უსასტიკეს სასჯელად მიიღებოდა, ამიტომაც ვერ დაიჯერა მოხუცმა პეტრემ, რომ შეიძლება ადამიანის ჩამოხრჩობა… მოთხრობაში სარჩობელაზედ მოხუცმა პეტრემ ვერ დაიჯერა, რომ შეიძლება ადამიანის ჩამოხრჩობა
“ბოლოს ამაზედ დადგა, რომ სწორედ ტყუილი რამ თვალთმაქცობა იქნება ჯამბაზისაო
… კაცის ჩამოხრჩობა აბა რა სანახავიაო? კატა ხომ არ არის აიღო და ჩამოჰკიდო, რაც უნდა იყოს, ღვთის სული ადამიანია ……” (გვ.241).
რატომ არ შეიძლება ადამიანის ჩამოხრჩობა —- იმიტომ რომ ადამიანში სულია ღვთისა ( გვ. 241)
გულგრილობა
“…ყველა ხედავდა, რომ თვალნათლივ გვძარცვავდნენ, არავინ არ გამოგვესარჩლა, არავინ მოგვეშველა, არავინ ხმა არ ამოიღო. ჩვენი ცოდვა ყველამ დაიდო კისრად. მამინაცვალმა კი არა, თქვენ ყველამ გაგვძარცვეთ თქვენ, თქვენ ყველამ მოგვიღეთ ბოლო. მინამ ცოცხალი ვარ, ყველას გადავუხდი და როცა აღარ ვიქნები, იქ ღმერთს გავცეთ ყველამ პასუხი. სულ ყველანი იქ მივალთ და იქ დავუდგებით ერთმანეთს პირისპირ. ვნახოთ, ვინ გამოვა მართალი, ვინ მტყუანი. ღმერთი გულს უფრო სინჯავს, მინამ საქმეს; იქ სამართალი არ გაბრუნდდება.” (გვ. 250).
პ.ს. ეს წერილი დაიწერა ათეიზმის დროს, როდესაც სამტკიცებელი იყო ისიც კი, რომ ილია მორწმუნე იყო და პატივს სცემდა ეკლესიასა და სამღვდელოებას, რაც გაუგონარი შეფასება იყო იმ დროისათვის. პირველად ეწოდა ილიას „მართალი“ (იხ.ზემოთ-„ის როგორც ყოველთვის მართალი იყო“).
1985 წელი
.