გეოგრაფია
ანტიოქიელ-იერუსალიმელი პატრიარქები (მაგალითად დოსითეოსი, ქრისანთო და სხვები) ივერიის ეკლესიის აღწერისას აღნიშნავენ, რომ ივერია იყოფოდა ორ გეოგრაფიულ ნაწილად – ქვემო იბერიად და ზემო იბერიად. ისინი აღნიშნავდნენ, რომ ქვემო იბერია ანუ აფხაზეთი მოიცავდა დასავლეთ საქართველოს (მისი კუთხეებია – იმერეთი, სამეგრელო, გურია, რაჭა, აჭარა, აფხაზეთი, სვანეთი, ლეჩხუმი), ხოლო ზემო იბერია აღმოსავლეთ საქართველოს (მისი კუთხეებია – ქართლი, კახეთი, სომხითი).
ეკლესიის ისტორია
საეკლესიო გადმოცემით, ივერიაში (საქართველოში) პირველი ქრისტიანული თემები ჩამოყალიბდა წმიდა მოციქულების ანდრია პირველწოდებულის, სიმონ კანანელისა და სხვათა მიერ, რომელთაც მოვლეს ისტორიული საქართველო, რომელიც კავკასიის უმეტეს და მის ცენტრალურ ნაწილს მოიცავდა. ქრისტიანული თემების ერთ ეკლესიად გაერთიანება და ეკლესიის ორგანიზაციული ჩამოყალიბება მოხდა, წმიდა ნინოს ეპოქაში, IV ს-ში. მისი …………………… იბერიის მეფის წმიდა მოციქულთასწორი მირიანის გაქრისტიანებამ საფუძველი დაუდო მთელი ქართველი ერის მასობრივ ნათლისღებას. ამ დროს ჩამოყალიბდა მთელი იბერიის ანუ საქართველოს მომცველი ერთიანი ეკლესია – ერთი თავისუფალი სამიტროპოლიტო ოლქი, რომლის მეთაურს რუის-ურბნისის საეკლესიო კრების განსაზღვრებით ჰქონდა ტიტული – ეპისკოპოს-კათალიკოსი, რაც ნიშნავს საყოველთაო ეპისკოპოსს ანუ არქიეპისკოპოს-მიტროპოლიტს. რუის-ურბნისის საეკლესიო კრების წმიდა მამათა გასზაღვრებით, საქართველოში იმთავითვე ჩამოყალიბდა ერთი ეკლესია, რომლის მრევლსაც მთელი ისტორიული საქართველოს ანუ ქვემო და ზემო იბერიის მოსახლეობა წარმოადგენდა. ამიტომაც, ხაზგასმით აღნიშნავს რუის-ურბნისის კრება – ანდრია პირველწოდებულმა იქადაგა “ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა”, ხოლო წმიდა ნინომ “მოაქცია ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა”.
ქართული წყაროების ცნობას ეთანადება IV-V ს-ის ბიზანტიელი ავტორების – გელასი კესარიელისა და გელასი კვიზიკელის ცნობები, რომ წმიდა ნინომ მოაქცია “იბერები და ლაზები” (ლაზები ერქვა ზღვისპირა ქართულ მოსახლეობას).
პიტიუნტი – ლაზიკის ეპარქიის ჩამოყალიბება
საქმე ის იყო, რომ იბერიის სახელმწიფოს საზღვარი, IV ს-ში, მეფე მირიანის დროს, მოიცავდა ოფ-რიზეს რეგიონს, …………… მდ. ჭოროხამდე ტერიტორიას “ბოლო კლარჯეთისა – ზღვისპირი”. V ს-ის ცნობილი სომეხი ისტორიკოსის მოვსეს ხორენაცის ცნობით, წმიდა ნინომ მცხეთაში შემოსვლამდე, თავდაპირველად იქადაგა კლარჯეთში, ანუ ოფ-რიზედან დასავლეთ საქართველოს მიმართულებით, რომელსაც ბერძნულ წყაროებში ლაზიკას უწოდებდნენ, ანუ წმიდა ნინომ მოაქცია ლაზები და იბერები, როგორც ამის შესახებ წერდა გელასი კესარიელი. კერძოდ, მოვსეს ხორენაცი წერს, რომ წმიდა ნინომ “იქადაგა თავის გასაგები ტკბილი ენით კლარჯეთიდან მასქუთებამდე”, ანუ შავი ზღვიდან ვიდრე კასპიის ზღვისპირამდე, რადგანაც ………………….. მასქუთების ანუ მასაგეტების ტომი ცხოვრობდა.
დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო კულტურა
I ათასწლეულში ქართულია და არა ბიზანტიური
ცნობილი ისტორიკოსი ნ. ლომოური დარწმუნებულია, რომ დასავლეთ საქართველო “ყველა არსებულ წყაროთა მოწმობით, ვიდრე IX ს.-მდე რჩებოდა ეკლესიურად კონსტანტინოპოლის პატრიარქზე დაქვემდებარებულად”. (ნ. ლომოური, საქართველოსა და ბიზანტიის კულტურულ ურთიერთობათა ზოგიერთი ასპექტი, კავკასიურ-ახლოაღმოსავლური კრებული, XIV, 2011, გვ. 124). მიუხედავად ასეთი შეხედულებისა, ის ვერ გაექცა ფაქტებს და აღიარებს, რომ ამ პერიოდის ქრისტიანული კულტურა ქართულია და არა ბიზანტიური
ესაა საბჭოთაA პერიოდის საისტორიო წრეების მიერ გავრცელებული და გაბატონებული თვალსაზრისი, მაშინ, როცა ყველა ქართული წყაროს მიხედვით დასავლეთ საქართველო გაქარისტიანების დაარსების შემდეგ IV საუკუნიდანვე ზოგადქართული ეკლესიის (მცხეთის) იურისდიქციაში იმყოფებოდა (“ქართლის ცხოვრება”, რუის-ურბნისის კრების “ძეგლისწერა” და სხვა).
თუ დასავლეთ საქართველო IV საუკუნიდან IX საუკუნემდე თითქმის 500 წლის მანძილზე კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში იმყოფებოდა ეს ფაქტი უნდა აესახა საეკლესიო არქიტექტურასა და კულტურას. საბედნიეროდ, დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო არქიტექტურა და ქრისტიანული კულტურა მიუთითებს არა ამ რეგიონის ბიზანტიური ეკლესიის წიაღში ყოფნის შესახებ არამედ ქართულისა.
დამახასიათებელი არქიტექტურული ელემენტებით დასავლეთ საქართველოს ბაზილიკები (ბიჭვინთა, ციხისძირი, ნოქალაქევი, სეფიეთი) ეთანადებიან ზოგადქართულ საეკლესიო სტილს და არა ბიზანტიურს. კერძოდ ნ. ლომოური ამის შესახებ წერს – 1) სამნავიანი ბაზილიკები საქართველოში განსხვავდებიან ბიზანტიურისაგან, რადგანაც მათ არქიტექტურულ სახეს აქვთ ბიზანტიურისაგან განსხვავებული მკვეთრად გამოხატული თავისებურება და განსხვავდებიან ამ ტიპის საყდრების კლასიკური ნიმუშისაგან (მაგ. შუა ნავი შედარებით მოკლეა, არა აქვს სვეტების რიგი, გვერდითი ნავები ვიწროა და სხვა). “ნიშანდობლივია, რომ ჩამოთვლილი ელემენტები მჟღავნდება დასავლეთ საქართველოს ბაზილიკებზეც (ბიჭვინთა, ციხისძირი, ნოქალაქევი, სეფიეთი)… უფრო მეტიც, სამნავიანი ბაზილიკის ასეთი თავისებურებები ახასიათებს ციხისძირში (ანუ ძველ პეტრაში) გამოვლენილ ეკლესიებსაც” (იქვე, გვ. 124)
2) სამნავიანი ბაზილიკების გარდა საქართველოში ჩამოყალიბდა უგუმბათო ტაძრის სრულიად განსხვავებული სახეობა ე.წ. “სამეკლესიანი ბაზილიკები” (ერთ ბაზილიკაში მოქცეულია სამი ნავი, რომელიც ერთმანეთისაგან გაყოფილია კედლებით, სამივე ნავს აქვს საკუთარი საკურთხეველი და აქვს სხვა ორიგინალური ნიშნები, უცნობი ბიზანტიური არქიტექტურისათვის. “ასეთი “სამეკლესიანი ბაზილიკები” ერთდროულად გამოჩნდა აღმოსავლეთ საქართველოში და ძველი აფხაზეთის ტერიტორიაზედაც – ძველი გაგრის ეკლესია” (იქვე, გვ. 125).
3) “თითქმის სრულ დამოუკიდებლობას ბიზანტიური საეკლესიო ხუროთმოძღვრებისაგან ამჟღავნებენ ცენტრალურ-გუმბათოვანი ტაძრები, რომელთაც ვ. ბერიძის სიტყვით განვლეს განვითარების თავისებური გზა, მარტივიდან რთულისაკენ, ძველი გავაზისა და თბილისის ქვაშვეთის უბრალო ტეტრაკონქიდან მცხეთის ჯვრისა და მისი ტიპის რთული აღნაგობას ძეგლებამდე. ეს ტიპი არის ქართული ხუროთმოძღვრების ორიგინალური ქმნილება, რომელიც შემდგომ სომხეთშიც გავრცელდა, მაგრამ ბიზანტიის სხვა პროვინციებში მას არ ეძებნება პარალელები. მათ წინამორბედს საქართველოში წარმოადგენს საცხოვრებელი ნაგებობების დარბაზული ფორმა. ამ ტიპის ნაგებობებია – ატენის სიონი – ქართლში, ძველი შუამთა კახეთში, მარტვილის ღვთისმშობლის ტაძარი – ოდიშში, ჩამხუსი ტაოში” (იქვე, გვ. 125) ე.ი. მარტვილის ტაძარი ქართული და არა ბიზანტიური სტილისაა.
5) “დამოუკიდებელი არქიტექტურული მიმართულება” დამახასიათებელი ისეთი ტაძრებისთვის, როგორიცაა სვეტიცხოველი, ბაგრატი, ალავერდი, იშხანი, ბანა, ხახული და ა.შ. ყველა ამათი საფუძველი იყო, აგდილობრივი, საუკუნეთა განმავლობაში თანდათან შემუშავებული ეროვნული წარმომავლობის თავისებურებანი. ეს დასკვნა ვრცელდება აფხაზეთში აგებულ ისეთ ეკლესიებზე, როგორიცაა ბზიფის, ანაკოფიის, ლიხნის, მოქვის, გაგრის ეკლესიები” (იქვე, გვ. 125)
ე.ი. ბაგრატის, ბზიფის, ანაკოფიის და სხვა დასავლეთ საქართველოს ტაძრები “საუკუნეთა განმავლობაში შემუშავებული ეროვნული არქიტექტურული თავისებურებანი” ყოფილა. ( . . . . )
არქიტექტურულად დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს საეკლესიო ხელოვენება ერთ მთლიანობას წარმოადგენდა, რაც შედეგი იყო ერთიანი ქართული საეკლესიო იურისდიქციისა. მაშასადამე არქიტექტურული ფაქტებით დასტურდება ძველ ქართველ მემატიანეთა ცნობები, რომ დასავლეთ საქართველო არ ყოფილა ბიზანტიურ საეკლესიო იურისდიქციაში. ამას მიუთითებს ბიჭვინთის, ციხისძირის, ნოქალაქევის, სეფიეთის, გაგრის, მარტვილის, ბაგრატის, ბზიფის, ლიხნის, მოქვის და სხვა საეკლესიო არქიტექტურა.
ბიჭვინთის მოზაიკის შესახებ იგივე შეიძლება ითქვას. ის “არ ნახულობს არსად ანალოგს გარდა საქართველოსი, რაც აძლევს მკვლევარებს საფუძველს ეს მოზაიკა მიაკუთვნონ ამ დარგის ადგილობრივ სკოლას.” (იქვე, გვ. 123)
ეს საეკლესიო ხელოვნება არ ადასტურებს იმ თვალსაზრისს თითქოსდა აფხაზეთის ბიჭვინთაში იყო ბიზანტიელი ეპისკოპოსის რეზიდენცია. ასევე თითქოსდა აქ იდგა რომაული გარნიზონების სადგამი. ადგილობრივი კულტურის ელემენტები დადასტურდა ბიჭვინთის ეკლესიის ნანგრევებში” (IV-VI სს.) მხედველობაშია მოზაიკები, რომელნიც ავლენენ ადგილობრივ ხელოვნებასთან მჭიდრო კავშირს” (იქვე, გვ. 123)
სინამდვილეში ბიზანტიური საეპისკოპოსო კათედრა და რომაული გარნიზონები იდგა ტრაპეზუნტის რეგიონში მდებარე პიტია-პიტიუნტში, ხოლო აფხაზეთის ბიჭვინთა – თავიდანვე ქართული პოლიტიკური და კულტურული სივრცის ნაწილი.
მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე