თამარ დედოფლის ვაჟის სახელი

დაბეჭდილია ჟურნალში “ჯვარი ვაზისა”, #4, 1989 წელი

მრავალ ადამიანს აღუძრავს ცნობისწადილს თამარ მეფის ძის სახელი: ლაშა-გიორგი.
“ქართლის ცხოვრებაში” ნათქვამია, თამარ მეფის ვაჟის დაბადებისას ქართულმა მხედრიონმა ახალშობილს მიუძღვნა ერთ-ერთი ლაშქრობა – “ბედსა და სვესა ზედა ლაშასა, რომელი განმანათლებლად სოფლისა ითარგმნა აფსართა ენითა” (ქ. ცხ. ტომი 2, 1959 წ. გვ. 58). მაშასადამე, ლაშა აფსარული სიტყვაა და ქართულად განმანათლებელს ნიშნავს.
ვინ იყვნენ და სად ცხოვრობდნენ “აფსარები”, რომელთა ენიდანაც ეწოდა სახელი მეფის ვაჟს? “აფსნი” და “აფსუა” – თანამედროვე აფხაზეთსა და აფხაზებს ეწოდებათ აფხაზურ ენაზე, ასევე “ა-ლაშა-რა” ჩირაღდანს (განმანათლებელს) ჰქვია თანამედროვე აფხაზურად, მაშასადამე “ლაშა” აფხაზური სიტყვაა, მაგრამ რატომ მიიჩნიეს ჩვენმა მემატიანეებმა “ლაშა” არა აფხაზთა, არამედ აფსართა სიტყვად?
ჩვენი ძველი მემატიანენი და მეისტორიენი კარგად ცნობდნენ აფხაზებსა და აფხაზეთს, “ლაშა” მათ დროს აფხაზური სიტყვა რომ ყოფილიყო აფსარულ სიტყვად არ მიიჩნევდნენ.
საქმე იმაშია, რომ ძველ დროს აფხაზებს სხვა ხალხს უწოდებდნენ, ხოლო აფსარებს სხვას. აფხაზებს უწოდებდნენ აფხაზეთის მკვიდრ ქართველურ ტომს, ხოლო აფსარებს მის მეზობლად კავკასიაში დამკვიდრებულ ჩერქეზულ-ადიღეურ ენაზე მოლაპარაკე ტომს.
ჩრდილო კავკასიის დასავლეთი ნაწილი დასახლებული იყო ჩერქეზული ტომებით. იმ დროს ჩერქეზთა საერთო რიცხოვნება თურმე დიდი ყოფილა. ჩერქეზული იყო აფსართა, აბაზთა, ადიღეთა, ყაბარდოელთა, უბიხთა და სხვა ტომები. ყველანი ისინი ენათა ერთ ჯგუფს განეკუთვნებოდნენ და მათი საერთო სახელი ჩერქეზი იყო.
იმ დროისათვის სულ სხვა ენათა ჯგუფს განეკუთვნებოდა აფხაზური ენა. პავლე ინგოროყვამ გამოარკვია, რომ თანამედროვე აფხაზეთში აფსარული ანუ ჩერქეზული ტომების დამკვიდრებამდე ცხოვრობდა აბასხების ქართულენოვანი ტომი, აღსანიშნავია, რომ აბასხების ტომი აგრეთვე სამხრეთ საქართველოშიც – ბასიანშიც მკვიდრობდა. მართლაც, ბერძენი მეისტორიენი წერენ, რომ ჰენიოხების ტომი იმ დროს მკვიდრობდა აფხაზეთსა და სამხრეთ საქართველოში (იხ. პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბ. 1954 წ.). ჰენიოხებს ქართულად აბასხები ეწოდებოდათ, საიდანაც მომდინარეობს ბერძნული ტერმინი – აბაზგია (აფხაზეთი) და ქართული ტერმინი – ბასიანი. აბასხიდან არის ნაწარმოები (ბგერათა გადანაცვლების გზით) – აფხაზი. პ. ინგოროყვამ დამაჯერებლად გამოარკვია უძველესი ქართული და უცხოური წყაროების მოშველიებით, რომ აფხაზთა ეს ტომი ქართულენოვანი ყოფილა. ამას სხვა მონაცემებთან ერთად უჩვენებს აფხაზეთის უძველესი ტოპონიმებიც (დაფიქსირებული უცხოურ რუკებსა და წყაროებში), რომელთაც მხოლოდ ქართულენოვანი ახსნა აქვთ.
მართლაც, ზოგიერთი ტოპონიმის ჟღერადობა თანამედროვე მკითხველისთვისაც კი გასაგებია. მაგალითად, ბიჭვინთასთან ახლოს გამდინარე მდინარე კაპოეტისწყლის ხეობას “ბზების” – (ბზიფის – ბზა მრავლობით რიცხვში მეგრული ფორმით) – უწოდებდნენ, ამჟამად ამ მდინარესაც ბზიფი ეწოდება, მისი უძველესი სახელი კაპოეტისწყალი ნაწარმოებია თევზის – კაპოეტის სახელისაგან. საერთოდ, აფხაზეთის ტოპონიმიკა ადასტურებს, რომ ძველქართული აბასხების ტომი თაყვანს სცემდა მცენარეებს. მაგალითად: ისევე როგორც ბზიფი ბზით დაფარულ ხეობას ეწოდა, ასევე სოჭი (ამჟამად ქალაქის სახელწოდება) სოჭნარს – სოჭიან ადგილს, ბიჭვინთა – ფიჭვნარს (ძველქართულად ფიჭვს – ბიჭვი ერქვა), ხოლო ცხუმი – (ცხემლნარს – ცხომელა, რცხილა) ერქვა; ტოპონიმი ცხუმარი სვანეთსა და ქართლშიც (ლიახვის ხეობაში) დასტურდება. ასევე ქართულენოვანი ახსნა აქვს აფხაზეთის უამრავ უძველეს ტოპონიმს – მაგალითად “ეგრისწყალი” – დღევანდელი ერისწყალი, “კლისურა” (კელასური), კოდორი (ეს ტოპონიმი კახეთშიც დასტურდება). ქართული დაბოლოებითაა ნაწარმოები ძველი ტოპონიმები – ბედია, ილორი, მოქვი, დრანდა, წებელდა, ანაკოფია და სხვა.
აბასხები ანუ აფხაზები ქართული ტომი რომ იყო იქიდან ჩანს, რომ სწორედ ამ ტომმა დაუდო საფუძველი ერთიანი ქართული სახელმწიფოს ჩამოყალიბებას, დაშლილი საქართველოს შეკრებასა და გაერთიანებას VIII-X საუკუნეებში (ცხადია, ქართული სახელმწიფოს შექმნა არაქართულ ტომს ისევე არ შეეძლო, როგორც ინდოელებს ჩინური სახელმწიფოს შექმნა არ შეეძლოთ; სლავებს – გერმანიისა და ფრანგებს ინგლისის სახელმწიფოებისა). ყოველი ერი თვითვე ქმნის თავის პოლიტიკურ-სახელმწიფოებრივ ერთეულს. აბასხები ანუ აფხაზები არაქართული ტომი რომ ყოფილიყო, ის არა ქართულ ეროვნულ სახელმწიფოს შექმნიდა, არამედ საკუთარს.
ძველი აფხაზების ქართველობას ისიც მიუთითებს, რომ, ამ ტომმა ეროვნული სახელმწიფოს შექმნისთანავე თავისი ქვეყნის მიწა-წყალზე აკრძალა ბერძნულენოვანი (ე. ი. მშობლიურენოვანი) ღვთისმსახურება. ცხადია, აფხაზების დედა-ენა თუკი აფხაზური იყო, მათ ბერძნულის ნაცვლად აფხაზურენოვანი წირვა-ლოცვა უნდა დაეყენებინათ. წინააღმდეგ შემთხვევაში რაღა აზრი ექნებოდა ერთი უცხო – ბერძნული ენის მეორე უცხო – ქართული ენით შეცვლას, მაგრამ ქართული ენა აფხაზებისათვის იყო არა უცხო, არამედ მშობლიური ენა. სწორედ ამიტომ გაიმარჯვა ამ ენამ “აფხაზეთის სამეფოში”. აქ ქართული ენა იყო ერთადერთი ენა კულტურისა, მწერლობისა და ადმინისტრაციისა, ის ხალხის ენა იყო. ბიჭვინთაში თითქმის ათასი წელი იჯდა დასავლეთ საქართველოს ქართული ეკლესიის მეთაური აფხაზეთის კათალიკოსის ტიტულით. აქ მერვე საუკუნიდან მეჩვიდმეტე საუკუნემდე მთიელი წარმართი ჩერქეზული ტომების შემოსვლამდე მხოლოდ და მხოლოდ ქართულენოვანი წირვა-ლოცვა და საგალობლები გაისმოდა. “აფხაზეთის საკათალიკოსოს – დასავლეთ საქართველოს საკათალიკოსოს დაარსებას ზოგი მკვლევარი VIII საუკუნეს, ზოგი კი X ს-ის II ნახევარს მიაკუთვნებს. აფხაზეთის საკათალიკოსო განასახიერებდა ქართულ ეროვნულ და ცენტრალიზებულ ეკლესიას, რომლის პოლიტიკურ საფუძველს ქართული სახელმწიფო – “აფხაზეთის სამეფო” (დასავლეთ საქართველო) წარმოადგენდა” (ქსე ტ. 2, გვ. 31).
ისმის კითხვა, აქვთ თუ არა ძველ აფხაზებთან (ქართველურ ტომთან) გენეტიკური მემკვიდრეობითი კავშირი თანამედროვე აფხაზებს (აფსარულ-ჩერქეზულ ტომს). ამ კითხვას სხვადასხვაგვარად პასუხობენ მეცნიერები, შეიძლება ითქვას, რომ ამ ერთმანეთისადმი დაპირისპირებულ მოსაზრებათა შორის საშუალოა აზრი ცნობილი მეცნიერის დ. მუსხელიშვილისა: “…მოვლენა, რომელსაც ადგილი ჰქონდა გვიან საუკუნეებში მთელი კავკასიის მასშტაბით, არის კავკასიის მთის მოსახლეობის მოძალება და თანდათანობით ჩამოსახლება პოლიტიკურად დასუსტებულ (ზოგან აყრილ-აოხრებულ) ბარში. ასე იყო კახეთში ასე იყო ქართლში, ასე იყო აფხაზეთში. აწინდელი აფხაზი მოსახლეობა ზემოხსენებულ მთიელთა და აბორიგენთა შერევის შედეგია (გაზ. “კომუნისტი”, 5 აპრილი, 1989).
ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს დაშლის შემდეგ, XVI-XVIII საუკუნეებში ჩვენი ქვეყნის მთიანეთში თანდათანობით ესახლება ჩრდილო კავკასიელი ტომები. აღმოსავლეთ კახეთში (თანამედროვე საინგილოში) ლეკები და დაღესტნელები ჩასახლდნენ, იმიერკავკასიიდან ქსნისა და ლიახვის ხეობებისაკენ გადაინაცვლეს ალანურმა ტომებმა, აფხაზეთში თანდათანობით ჩასახლდნენ ჩერქეზული ტომები, ინგუშური ტომების (ქისტების) მცდელობა საქართველოში დამკვიდრებისა აღკვეთეს ხევსურებმა და სხვა ქართველმა ტომებმა, ასევე ყაბარდოელები სვანებმა შეაკავეს.
ჩერქეზების (ანუ აფსარების) მიერ აფხაზეთის დაკავება გაგრძელდა თითქმის სამი საუკუნე (XVI-XVIII სს.). სამეგრელოს სამთავრო მედგარ წინააღმდეგობას უწევდა ამ პროცესს. მაგრამ იმის გამო, რომ იმ დროისათვის ჩერქეზები ჩრდილო კავკასიის ყველაზე მრავალრიცხოვანი ხალხი იყო, მათი შეკავება შეუძლებელი გახდა. იმერეთის სამეფოსა და სამეგრელოს სამთავროს გაერთიანებულმა ძალებმაც კი ვერ შეძლეს შეეკავებინათ ჩერქეზების (აფსარების) აფხაზეთში ჩამოსახლება ამ საუკუნეებში. ასევე ვერ შეძლეს ქართლ-კახეთის გაერთიანებულმა ძალებმა დაღესტნური ტომების შეკავება და ამიტომაც მოახერხეს ლეკებმა კახეთის დიდი ნაწილის დაჭერა – თვით კახეთის სამეფოს დედაქალაქებიც კი – ძეგამი და ბაზარ-ქალაქი დაღესტნური ტომების ხელში აღმოჩნდა (დღევანდელი საინგილო).
ჩრდილოკავკასიელ ტომთა აფხაზეთში დამკვიდრების შემდეგ ადგილობრივმა ქართველურმა მოსახლეობამ (ე. ი. აფხაზებმა) თანდათან ასიმილაცია განიცადა ჩერქეზებთან (აფსარებთან), მიუხედავად ამისა, ამ ახალ ეთნოჯგუფს ქართველებმა აფხაზური უწოდეს, ხოლო თვით ეს ხალხი კი თავის თავს არასოდეს არ უწოდებდა აფხაზებს, არამედ აფსუებს ანდა ჩერქეზებს. ამჟამადაც კი ჩერქეზებად მიიჩნევენ თავიანთ თავს აფხაზეთიდან XIX ს-ში გადასახლებული “აფხაზები”.
1866 წლის აჯანყების შემდეგ თურქეთსა და სირიაში გადასახლებული იქნა იმ მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი, რომელთაც ჩვენ ამჟამად ვუწოდებთ აფხაზებს. აღსანიშნავია, რომ ისინი და მათი შთამომავლები თავიანთ თავს არ უწოდებდნენ არც აფხაზებს და არც აფსარებს, არამედ ჩერქეზებს. ისინი არც არასდროს მიიჩნევდნენ თავიანთ თავს აფხაზებად.
ერთ პერიოდში როგორც ჩერქეზეთი, ისე აფხაზეთი თურქეთის იმპერიის შემადგენლობაში შედიოდა შავი და აზოვის ზღვისპირეთთან ერთად. თურქებს აქ თავიანთი წარმომადგენლები, სამხედრო ნაწილები, ნავსადგურები და ქალაქები ჰქონდათ, სწორედ თურქებმა შეუწყვეს ხელი ჩერქეზების აფხაზეთში ჩამოსახლებას. თურქები აფხაზეთის იმ მოსახლეობას, რომელსაც ჩვენ ამჟამად აფხაზებს ვუწოდებთ – ჩერქეზებს უწოდებდნენ. ამიტომაც, თურქეთში იქნა გადასახლებული 1866 წ. აფხაზეთიდან თურქების მოტრფიალე ანტირუსულად განწყობილი მეამბოხენი.
თურქეთის ოფიციალური სტატისტიკით ისინი აღირაცხნენ არა აფხაზებად, არამედ ჩერქეზებად. მოსკოვში დაბეჭდილი ეთნოდემოგრაფიული ცნობარი “ნასელენიე მირა” საერთოდ არ ასახელებს თურქეთში ამჟამად მცხოვრებ აფხაზურ-ადიღეურ ხალხთა შორის აფხაზებს, სამაგიეროდ ასახელებს ჩერქეზებსა და აბაზებს. თურქეთში ცხოვრობს 150 000 ჩერქეზი და 100 000 აბაზი (“აბაზინი”), (ს. ბრუკ. “ნასელენიე მირა” მ. 1981, გვ. 526). ცნობილია, რომ ამ 150 000 ჩერქეზიდან 100 000 აფხაზეთიდან გადასახლებულთა შთამომავალნი არიან. მხოლოდ ქართველები უწოდებენ აფხაზეთიდან თურქეთში გადასახლებულთ – აფხაზებს. თურქეთში მცხოვრებ ამ აფხაზების რიცხვს ქართული ენციკლოპედია 100 000-ით საზღვრავს (ქსე ტ. 2, სტატია – აფხაზები). მაშინ როცა მსოფლიოს არც ერთი ქვეყნის სტატისტიკით (მათ შორის მოსკოვში დაბეჭდილი “ნასელენიე მირა”) აფხაზეთიდან თურქეთში გადასახლებული მოსახლეობა “აფხაზებად” არ აღირიცხება, ყველგან მათ ნამდვილი სატომო სახელი “ჩერქეზები” ეწოდებათ. მსგავსად თურქეთისა, სირიაში აფხაზეთიდან გადასახლებულ მოსახლეობას “ჩერქეზები” ეწოდებათ. იქ 35 000 ჩერქეზი ცხოვრობს. საერთოდ მრავალი გაუგებრობისა და უხერხულობის წყაროა ის, რომ ქართველები აფხაზეთში დამკვიდრებულ მოსახლეობას თავიანთ ეთნოსახელს აფსუებს, აფსარებს ანდა ჩერქეზებს არ უწოდებენ. ამ საკითხს კი სიცხადით აღრიცხავს აზიისა და მსოფლიო სხვა ქვეყნების ეთნოსტატისტიკა.
ძველქართულად სიტყვა “აფხაზი” წარმოადგენდა მაჩვენებელს მოსახლეობის კუთვნილებისა განსაზღვრულ ისტორიულ-გეოგრაფიული ოლქისადმი (ე. ი. აფხაზეთისადმი) და ისეთივე მნიშვნელობით გამოიყენებოდა როგორც კახელი, ქართლელი, იმერელი, მესხი და სხვ. ამიტომ ქართველებმა ქართულ ისტორიულ-გეოგრაფიულ ოლქში – აფხაზეთში დამკვიდრებულ ჩერქეზებს (აფსარებს) “აფხაზები” უწოდეს. როგორც აღინიშნა, დღევანდელი აფხაზებიც თავიანთ თავს უწოდებენ არა “აფხაზებს”, არამედ “აფსუებს”, რასაც შეესიტყვება ქართული “აფსარი”. თანამედროვე “აფხაზებს” (ანუ ჩერქეზ-აფსარებს) არაფერი არა აქვთ საერთო ძველქართულ ტომ აფხაზებთან.
ძველქართული ტომის აფხაზების ეთნოსაზღვარი ისტორიულად ანაკოფიასთან გადიოდა (ახლა გუდაუთის რაიონში მდებარეობს ისტორიული ანაკოფია). თვით ლეონ – აფხაზთა მეფის დროსაც კი VIII საუკუნეში, აფხაზეთის საერისთავოში არ შედიოდა ცხუმი და ბედია, მათ თავიანთი ერისთავები ჰყავდათ. “ხოლო დაჯდა რა ესე ეგრისი აწ აფხაზეთი რვა საერისთაოდ: დასვა აფხაზთა და მისცა აფხაზეთი, ჯიქეთი… 2. დასვა ცხომს და მისცა ეგრის-იქითი ანაკოფია ალანითურთ. 3. დასვა ბედიას და მისცა ეგრისის აღმოსავლეთი ცხენის წყლამდე…” (ქ. ც. ტ. 4, გვ. 796). ვახუშტის დროსაც ე. ი. XVIII საუკუნეში საზღვარი ოდიშსა და აფხაზეთს შორის კლისურასთან გადიოდა. “ანაკოფია… საზღვარი ოდიშისა და აფხაზეთისა. ამ ანაკოფიის აღმოსავლეთ ზღვიდან მთამდე შეავლო ზღუდე დიდი ლევან დადიანმან, აფხაზთა გამოუსვლელობისათვის, გარნა აწ უქმ. არს. ხოლო სიგრძე ოდიშისა არს კავკასიის თხემიდან ზღვადმდევე და მეორე – ეგრისის წყლიდამ ანაკოფიამდე” (იქვე, გვ. 782). აქედან ჩანს, რომ ოდიში ვიწრო მნიშვნელობით ეწოდებოდა ტერიტორიას ეგრისწყლიდან ახალ ათონამდე (თანამედროვე აფხაზეთის დიდი ნაწილი ისტორიული ოდიშია). ფართო მნიშვნელობით კი ოდიში ეწოდებოდა ტერიტორიას ანაკოფიიდან ცხენისწყლამდე.
აფხაზეთი, როგორც ვთქვით, ანაკოფიის დასავლეთით მოქცეულ ტერიტორიას ერქვა – “ხოლო ანაკოფიის დასავლეთი არს აფხაზეთი, პირველად წოდებული ეგრისი, რამეთუ ვინაითგან წილი ეგრისისა არს ზღვამდე, მის გამო ეწოდა ეგრივე” (იქვე, გვ. 784). მაშასადამე, ანაკოფიისა და დასავლეთით მოქცეულ ტერიტორიას აფხაზეთი კი ეწოდება, მაგრამ ის ეგროსის წილია – ეგრისი ანუ ეგრია. რას ნიშნავს ეს? “ქართლის ცხოვრების” თანახმად, ქართლოსი, კახოსი, ეგროსი (და ასე შემდეგ) ეწოდებოდათ ქართველური ტომების ეთნარქებს. “ქართლის ცხოვრება” მათ იმ ტერიტორიებს უსაზღვრავდა, რომელზეც შესაბამისი ტომები იყვნენ დასახლებულნი. მაშასადამე, ეგროსს მიკუთვნებული აქვს ის ტერიტორია, სადაც მეგრელების ტომი იყო დასახლებული; და რადგანაც ეგროსს აღნიშნული წყაროს თანახმად, მიკუთვნებული აქვს ტერიტორია ანაკოფიის დასავლეთითაც ისტორიულად ეს მიწა-წყალიც ქართველთა (მეგრელთა) სამკვიდრებლად მიიჩნევა, ანუ “ქართლის ცხოვრება” მიიჩნევს, რომ ისტორიულად აფხაზთა ტომი ქართველური ტომია – ის ეგროსის შთამომავალია, ეგროსი მათი ეთნარქია.
როგორც ჩანს, თვით თავად-აზნაურები უწყობდნენ ხელს ჩერქეზ-აფსარების თავიანთ მამულებში ჩასახლებას. ცნობილია, რომ XVI-XVIII საუკუნეებში შინაური აშლილობის დროს ქართული სამეფოები, სამთავროები და სათავადოები აქტიურად იყენებდნენ უცხოელთა დაქირავებულ რაზმებს. მრავალ მაგალითთა შორის ერთ-ერთია თავად ჩხეიძისა, რომელმაც ოსმალთა ძალით ქართველებს ქუთაისის ციხე წაართვა და შემდეგ კი ოსმალებს გადასცა. “მოიყვანა სპანი ოსმალთა, მოიპარა ციხე ქუთაისისა და შეაყენა ოსმალნი 1666 წელს” (იქვე, გვ. 838). სამეგრელოს მთავარი მთიელ ტომთა ძალას იყენებდა (ლევან დადიანი): “ემეგობრებოდა აფხაზთა, ჯიქთა და სვანთა… მოვიდა ლევან დადიანიცა სპითა ოდიშარ-აფხაზ ჯიქთა. იქმნა ბრძოლა ძლიერი. იძლია მეფე გიორგი” (გვ. 826. იმერეთის მეფე, 1621 წ.). ჩერქეზების ჩამოსახლებას არ შეეძლო მთლიანად შეეცვალა სახე აფხაზეთის ეთნიკისათვის. აქ მრავლად დარჩნენ ადგილობრივი ქართველები, თუმცა მრავალი ჩერქეზული ელემენტი შეითვისეს. ქართული სახე შერჩა აფხაზეთის თავადაზნაურთა ძირითად ნაწილს. პირველ რიგში ეს იყო მათი ქრისტიანობა, ქართული ენის ცოდნა და, რაც მთავარია, თავიანთი თავის მიკუთვნება ქართულ კულტურისა და ეთნოსისადმი, ამის დამამტკიცებელი მაგალითის მოტანამდე, უნდა ითქვას, რომ მართალია ჩერქეზ-აფსარებს უჭირდათ თავიანთი თავადების გრძელი ქართული გვარების წარმოთქმა და თავიანთი ენის ბუნების შესაბამისად ამოკლებდნენ, მაგრამ თავად-აზნაურებმა ბოლომდე შემოინახეს თავიანთი ქართული გვარები: შერვაშიძე (აფსარულად შემოკლებული – ჩაჩბა), მარშანია, ანჩაბაძე (აჩბა), ემუხვარი (ემხაა), ჩხოტუა, მარღანია და სხვა. თავადობის ინსტიტუტის ქართველეობას აფხაზეთში ადასტურებს ისიც, რომ აფხაზურად (აფსარულად) თავადს – ათაუდ-ქართული სიტყვა ერქვა.
არა მარტო თავად-აზნაურობას, არამედ აფხაზეთის წარჩინებულებსაც დიდხანს შეუნარჩუნებიათ ქართული ენის ცოდნა. ვახუშტი წერდა თავისი დროის აფხაზების შესახებ: “ენა საკუთარი თავისი აქვსო, არამედ უწყიან წარჩინებულთა ქართული” (ქ. ც. ტ. 4, გვ. 786).
როგორც ჩანს, აფხაზეთის თავად-აზნაურობა სულ ბოლო დრომდე (ე. ი. რევოლუციის მიერ მათ განადგურებამდე) თავიანთ თავს ქართველებად მიიჩნევდნენ. ასეთი იყო მაგალითად აფხაზეთის უკანასკნელი მთავრის ძე – გიორგი შერვაშიძე. არ შეიძლება ის მივიჩნიოთ გამონაკლისად, რადგანაც ის იყო მთავრის ძე და იცოდა, თუ რა საპასუხისმგებლო იყო მისი ყოველი გამოსვლა, სიტყვა თუ საქმე. ფაქტიურად ის გამოხატავდა თავის სამთავრო ოჯახში დაცულ საუკუნოვან ტრადიციებს და აგრეთვე აფხაზეთის წარჩინებულთა იდეებსაც. გიორგი შერვაშიძე საქართველოს “ჩვენს სამშობლოს” უწოდებს (ს. ჯანაშია, ტ. VI, 1988, გვ. 18), ქართულ ენას უწოდებს “სამშობლო ენას” (იქვე, გვ. 20), “ჩვენს ენას” (გვ. 21), “ქართულ მუსიკალურ ენას” (გვ. 19), ქართულ კულტურას უწოდებს “ჩვენს კულტურას” (გვ. 18). ის ზრუნავს “ივერთა დაკუწული ხალხის” ერთობისათვის, “უკუღმართად დატრიალებული ერის არსება” მისი ზრუნვის საგანია. “…ეკამათება იმათ, ვინც ეწინააღმდეგება საქართველოს ავტონომიის იდეას, “ბრწყინვალე მზეს ერის განთავისუფლებისა, გამოცოცხლებისა”. ეს შეგნება არის გიორგის მოქალაქეობრივი პიროვნების საძირკველი” (იქვე, გვ. 19).
მსგავსი იდეები გააჩნდათ აფხაზეთის წარჩინებულებსაც. სწორედ ამიტომ იცოდნენ მათ ქართული ენა, ჰქონდათ ქართული გვარები, უფრო მეტიც, მათ არა თუ იცოდნენ ქართული ენა, არამედ სწორედ ქართული ენა იყო მათი მშობლიური ენა, დედაენა. ისინი დედის ძუძუსთან ერთად ითვისებდნენ ქართულ ენას. თვით ჩვენს საუკუნეშიც კი აფხაზი თავადაზნაურების ოჯახებში ბავშვი დედას ქართულად მიმართავდა. რუსი მკვლევარი სელეზნევი, რომელიც 1841 წ. იყო აფხაზეთში, წერს, რომ ამ წრის წარმომადგენელმა ბევრმა იცის ქართული და ოსმალური წერა-კითხვა.
აფხაზეთი აფსარ-ჩერქეზული ტომების შემოსვლის შემდგომ XVI-XVIII საუკუნეებში კულტურული თვალსაზრისით დაშორდა ქართულ კულტურას, გაუქმდა ქართული კულტურის მძლავრი კერები – ბიჭვინთის საკათალიკოსო, დრანდისა და მოქვის საეპისკოპოსოები, მრავალი სხვა ქართული ეკლესია-მონასტერი, ქართველი მოსახლეობა აფხაზეთისა მოექცა აფსარულ-ჩერქეზული ენობრივი დაფენების ქვეშ. ამ დროსაც კი ქართული ენის ცოდნა შეინარჩუნეს არა მარტო აფხაზეთის თავადაზნაურულ ოჯახებში, არამედ თვით აფხაზეთის (ე. ი. ქართველური ტომის) დაბალ ფენებშიც. ამის მაგალითი სულხან-საბა ორბელიანმა აღწერა. მან 1714 წ. კუნძულ მალტაზე (ხმელთაშუა ზღვაში) საქართველოდან დიდი ხნის წინათ გატაცებულ სხვა ტყვეთა შორის აფხაზიც ნახა და გაკვირვებით აღნიშნა: “აფხაზმა რატომ იცოდა ის გამიკვირდა ქართული” (იქვე, გვ. 27). ს. ჯანაშია წერს “ქართული ენის ცოდნა, სჩანს საერთოდ გავრცელებული ყოფილა აფხაზეთში…” (იქვე, გვ. 27).
მალე ქართული ენის ადგილი აფხაზეთში ძირითადად ჩერქეზულ-ადიღეურმა (აფსარულმა) ენამ და მისმა დიალექტმა დაიჭირეს, მაგრამ ამ დროსაც ქართულ ენას თავისი ღირსეული ადგილი არ დაუკარგავს. “თვით XIX ს-ში, როგორც ეს ქვემოთ უფრო დაწვრილებით იქნება წარმოდგენილი, აფხაზეთის მთავრის კანცელარია ქართულად მუშაობს, რუსული ოფიციალური ცნობებითაც, უკანასკნელი მთავარი მიხეილი კავკასიის მმართველობასა და მის წარმომადგენლებს ჩვეულებრივად ქართულად მიმართავს (იქვე, გვ. 26). “…ამ პერიოდშიც ქართული ენა კულტურის მთავარი ენაა, როგორც სამთავროსათვის, ისე თვით მიხეილისათვის. ამას მოწმობს, მაგალითად, საკმაო რაოდენობით მოღწეული ქართული მემორიალური წარწერები… ოფიციალური მიწერ-მოწერა რუსული ხელისუფლების ორგანოებთან და მის წარმომადგენლებთან ქართულად წარმოებს… ყურადღებას იქცევს ის, რომ მთავრის სამდივანმწიგნობროს მიერ დამზადებული ქართული დოკუმენტები მართლწერის გარკვეულ სისტემას მისდევენ…” (იქვე, გვ. 33). “მთავრის ოჯახის წევრების მიწერ-მოწერის ენაც ქართულია” (გვ. 34). ასე იყო არა მარტო XIX საუკუნეში, არამედ ყოველთვის. “მაგალითად, ყვაპუ შარვაშიძისა და მისი ძმის ქერექემის დოკუმენტი XVII ს. მეორე ნახევრისა… სოლომონ, არზაყან, საუსტან შარვაშიძეების მინაწერები ბიჭვინთის ერთ ხელნაწერზე და სხვა. აგრეთვე ლუხუნის (ლიხნის) წარწერა მხედრული ვერცხლის ფეშხუმზე, რომელიც იხსენიებს სოლომონ შარვაშიძეს და მის შვილს არზაყანს” (იქვე, გვ. 26, შენიშვნა). აქედან ჩანს, რომ, მართალია, აფხაზეთის ქართველ თავად-აზნაურთა მამულებში მათივე ნებით ჩასახლდნენ ჩერქეზ-აფსარები, რომელთაც იყენებდნენ როგორც მეომრებს, მაგრამ ამით თავად-აზნაურებს არ დაუკარგავთ ეროვნულ-ქართული თვითშემეცნება და არ გაუწყვეტიათ კულტურული კავშირი ქართველობასთან. თუმცა რევოლუციის შემდეგ ყველაფერი შეიცვალა. სწორედ ამით იყო გამოწვეული ის, რომ ჯერ კიდევ XVIII საუკუნეში ქართველი საზოგადოება აფხაზებს ეროვნებით ქართველებად მიიჩნევდა. ანტონ კათალიკოსი ვახუშტიზე წერდა: “ამან დაწერა ქართველთ ისტორია – კახთ, მესხთ, აფხაზთა, მეგრელთა, სვან, კავკასთა აღწერა…” (გვ. 55).
ვითარება იცვლება XIX ს-ის მეორე ნახევარსა და XX საუკუნეში. ამ დროს აფხაზეთში ყალიბდება ახალი ერთიანი ეთნიკური ერთობა – “აფხაზი ხალხი”. ახლა უკვე ეს ხალხი არის არა ქართველური ტომი, არამედ ჩერქეზ-აფსარული ტომი, რადგანაც მისი საფუძველი გახდა აქ XVI-XVIII საუკუნეში ჩასახლებული ჩერქეზ-აფსარები და გააფსარებული ადგილობრივი – ქართველური მოსახლეობა (როგორც თავად-აზნაურობა, ისე დაბალი ფენები).
არსებობს მოსაზრება, თითქოსდა დასავლეთ საქართველოში უხსოვარი დროიდან სახლობდნენ ჩერქეზულ-აფსარული ტომები. არსებობს თუ არა ამის დამამტკიცებელი წყაროები, ან მატერიალური ძეგლები?
ძველ ავტორთა მიერ მოხსენიებული აფსილები, აბაზგები და სანიგები ჩერქეზული ტომები იყვნენ თუ ქართველური?
ამჟამად ოფიციალური წრეების მიერ მიღებულია თვალსაზრისი, რომ აფშილები იყვნენ აფხაზური (გულისხმობენ ჩერქეზულს) ტომი. გააჩნდათ მხოლოდ ერთადერთი მამტკიცებელი საბუთი, ეს იყო ის, რომ სახელწოდება “აფშილ” და თანამედროვე აფხაზების თვითსახელწოდება “აფსუა” თითქმის იდენტურია. “აფშილისა” და “აფსუა” სახელების გარეგნული მსგავსების გარდა არავითარი სხვა საბუთი არ არსებობს ამ ტომების იდენტურობისა. ამის საპასუხოდ უნდა ითქვას, რომ მრავალ, აბსოლუტურად სხვადასხვა წარმოშობის ერს და ტომს მსგავსი სახელები ჰქონდათ. მაგალითად, “პრუსები” და “რუსები” და ა. შ.
სახელების მსგავსება დამამტკიცებელი საბუთი არ არის. არიანე, რომელიც მოგვითხრობს დასავლეთ საქართველოში მცხოვრებ ლაზების, აფსილების, აბაზგების შესახებ, აფსილებს მოიხსენიებს ლაზებთან კავშირში, ლაზების დაქვემდებარების ქვეშ და, რაც მთავარია, ის არ წერს, რომ აფსილებს საკუთარი ენა აქვთო, მაშინ როცა ლაპარაკობს ენების შესახებ. ის მიიჩნევდა, რომ აფსილების ენა არის ლაზური, მნიშვნელოვან მამტკიცებელ საბუთად მიაჩნიათ ის, რომ დასავლეთ საქართველოს მრავალი ტოპონიმის ფუძეში გვხვდება თანხმოვნები “ფს”, “ფშ”. აღსანიშნავია, რომ ჩერქეზულ ენას მართლაც ახასიათებს ამ თანხმოვნების სიჭარბე, მაგრამ ისიცაა აღსანიშნავი, რომ თვით ჩერქეზული ენა არის არა განყენებული ენა, არამედ შედის იბერიულ-კავკასიური ენების ოჯახში და “ფს”, “ფშ” თანხმოვნები ქართველური ენებისთვისაც არის დამახასიათებელი. უფრო მეტიც, სავარაუდოა, რომ ფუძექართულ ენაში (ე. ი. ქართულ-ლაზურ-სვანურ ენობრივი ერთობის დროს) “თანხმოვან “ფშ”, “ფს”-თი, აღინიშნებოდა ყოველი გამომდინარე წყალი, ჭაობი, ამ ადგილების ღმერთები და სულები. ახლაც კი პატარა მდინარეს “ფშა” ჰქვია, გუბე (გურ. დიალ.) – “ფსორი”, “ფსლ” აღნიშნავს დისიმილაციას პროდუქტთან დაკავშირებულს და ა. შ. “აფსათი” სვანურ მითოლოგიაში ნადირთა და ფრინველთა ღვთაებაა. “ფსიტის ციხე” კახეთში მდინარის ნაპირზე მდგარ ერთ ციხეს ჰქვია. “ფშატი” მცენარის სახელია და ა. შ. ბერძნული მითის გმირის მედეას ძმას – აფსირტე ერქვა. “აფსირტე” ღრმა სულიერ კავშირს ამყარებს სვანურ ღვთაება “აფსართთან”, ხოლო ჩერქეზულ თანხმოვნებთან “ფს”, “ფშა”-სთან მხოლოდ გარეგნული მსგავსება აქვს და ა. შ. ქართულ ეთნოჯგუფ “ფშავლების” დაკავშირებაც შეიძლება “აფშილებთან”.
ასე რომ, დასავლეთ საქართველოში XVI საუკუნემდე ჩერქეზული ტომების ცხოვრების არავითარი დამამტკიცებელი საბუთი არ არსებობს.
ცნობილია, რომ VIII საუკუნემდე აბაზგიაში ბერძნული ეკლესია ახორციელებდა თავის იურისდიქციას და აქ ბერძნულენოვანი წირვა-ლოცვა იყო. თუკი ეს მხარეები მართლაც ჩერქეზ-აფსარებით იყო დასახლებული, მათ ენაში ჭარბად უნდა დამკვიდრებულიყო ბერძნული ქრისტიანული ტერმინოლოგია, როგორც, ვთქვათ, მეგრულში დამკვიდრდა, მაგრამ არავითარი მსგავსი მოვლენა თანამედროვე აფხაზურში არ აღინიშნება. ა. ბაქრაძე წერს: “ვორონოვი, თუ იგი ჭეშმარიტი მეცნიერია, მოვალეა საბუთების მოშველიებით ლოგიკურად აუხსნას მკითხველს როგორ მოხდა, რომ ხალხმა, რომელმაც მე-6 საუკუნეში ბიჭვინთა ააშენა, მე-10-11 საუკუნეებში მოქვი, ბედია და ა. შ. პირველი წიგნი მშობლიურ ენაზე მხოლოდ XX ს. დასაწყისში დაწერა? როგორ მოხდა, რომ ბიჭვინთის კათედრალის შემქმნელს მშობლიურ ენაში არ მოეპოვება მღვდლის შესატყვისი და ან ქართულ “მამას” (მამადან) ხმარობს ან – “ა-პაპს” ბერძნულიდან მეგრეულ მეტყველებაში დარჩენილი “პაპ”-დან? საერთო გავრცელებული ბერძნული წარმომავლობის ეპისკოპოსის მაგიერ მეგრულ “ჭყონდარს” (ჭყონდიდელიდან) იყენებს, საკმეველს ეძახის “ა-საკუმალს”, ბერს, მონაზონს – “ა-ბერს”, ზარს “ა-სარკიალს” (სარეკელიდან), ჯვარს – “ა-ჯარს” და ა. შ.
ძველმა ქართველებმა კარგად იცოდნენ, რომ “აფხაზი” ქართული ტომის სახელი იყო, ხოლო მის მეზობელ ჩერქეზულ ტომს “აფსარები” ერქვათ. აღსანიშნავია, რომ ჩერქეზული ტომების თვით სახელწოდებები ძალზე წააგავდნენ ქართველური ტომის “აფხაზის” სახელს. მაგალითად – “აბძახ”, “აბაზხა”, ერქვა ჩერქეზული ტომის ერთ ჯგუფს (აბაძახებს ანუ აბძახებს ს. ჯანაშია, დასახ. ნაშრ. გვ. 277). უთუოდ სახელების ამ მსგავსებით იყო გამოწვეული ის, რომ აფხაზეთში დასახლებულ ჩერქეზულ ტომებსაც ქართველებმა აფხაზები უწოდეს, მაგრამ საჭიროების შემთხვევაში მათ ერთმანეთისაგან კარგად არჩევდნენ… მემატიანეს დასჭირდა ეხმარა ეთნიკური ტერმინი, რომელიც საკუთრივ “აფხაზურ” (ამ სიტყვის დღევანდელი გაგებით) ე. ი. ჩერქეზულ-ადიღურ ტომს აღნიშნავს: მას დასჭირდა აესახა, რას ნიშნავს თამარის ვაჟის გიორგის ზედასახელი “ლაშა”. …ავტორი წერს, რომ ეს სახელი – …განმანათლებლად სოფლისა ითარგმნება აფსართა ენითა… “მან არ დაწერა “აფხაზთა ენითა”, რადგან მაშინდელი ქართველი მკითხველისათვის ეთნონიმი “აფხაზი” არსებითად მაინც უფრო ქართველს ნიშნავდა და გაუგებარი იქნებოდა რა ენაზე ნიშნავს სიტყვა “ლაშა” – “განმანათლებელს სოფლისა” (ნ. ლომოური, “როგორ უნდა გვესმოდეს ეთნონიმი აფხაზი”, გაზ. “ლიტ. საქ.”). მაშასადამე, “აფხაზი” სხვაა, “აფსარი” სხვა. აფხაზი – ქართველის სინონიმია, აფსარი კი – ჩერქეზ-ადიღეელის. სწორედ ამის გამო უწოდებდნენ ჩვენი მეზობელი ხალხები თავისი დროის ცნობილ ქართველ მეფეებსა და მოღვაწეებს “აფხაზს”, ცხადია გიორგი მთაწმინდელის “აფხაზობა” არ ნიშნავს მის “აფსარობას”, გიორგი ქართველია, ქართველს კი მის საუკუნეში – “აფხაზსაც” უწოდებდნენ და ა. შ.
აფსარები (ჩერქეზები) თამარის დროს ჩრდილო კავკასიაში ცხოვრობდნენ ოსების მეზობლად, ამიტომ, როცა ოსთა მეფეს დავით სოსლანს ვაჟი შეეძინა – გიორგი თამარის ძე, სამეფო კარმა ჩანს გადაწყვიტა ოსთა მეზობლად მცხოვრები ჩრდილო კავკასიის უდიდესი ხალხი აფსარები დაემოყვრებინა და მეფის ძის მამაძუძე აფსარ წარჩინებულთა შორის გამოერჩიათ. ჩანს მამაძუძემ უწოდა კიდეც სახელი ლაშა თამარის ვაჟს. ქართველთა და ჩერქეზ-აფსართა შორის ამით საუკუნოვანი სიყვარულის ხიდი გაიდო.