“კითხვარი ქართულ ენაზე მოლაპარაკეთათვის” – შესახებ

კავკასიაში რუსების შემოსვლამდე ქართველი ერის კულტურული მთლიანობა იყო ფაქტი, ჯერ კიდევ XVIII ს-ის ბოლოს, 1790 წელს, ამ მნიშვნელოვან მოვლენას ყურადღება მიაქციეს საქართველოს სხვადასხვა კუთხის მმართველებმა, რომელთაც სურდათ საქართველოს სახელმწიფოებრივი გაერთიანება. მათ გამოსცეს კიდეც დოკუმენტი, რომელსაც ეწოდება “ივერიელთა ერთობის ტრაქტატი”. მასში კერძოდ ნათქვამია: “ყოველთავე ივერიელთა მსახლობელთა სამეფოსა შინა, ქართლისა, კახეთისა, იმერთა, ოდიშისა და გურიისათა აქვთ ერთმორწმუნეობა, არიან შვილნი ერთისა ეკლესიისაგან შობილნი და ერთისა ენისა მქონებელნი”. (ქართული სამართლის ძეგლები, II, 1966, გვ.601).
ამ ტრაქტატის ხელისმომწერებმა საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქმა, ასევე ქვეყნის მმართველებმა ოდიშიდან, გურიიდან, დასავლეთ საქართველოდან საგანგებოდ ჩამოსულმა პოლიტიკოსებმა და სწავლულებმა, კარგად უწყოდენ, რომ მიუხედავად ჩვენი ათასწლოვანი ლიტერატურის არსებობისა არცერთ კუთხეში, სამეგრელოსა თუ სვანეთში არასოდეს შექმნილა რაიმე ხელნაწერი ან უბრალო წარწერაც კი მეგრულ თუ სვანურ დიალექტზე, რადგანაც ყველა კუთხის შვილმა უბრალო მწყემსიდან _ მთავრებამდე კარგად იცოდნენ, რომ მათი მშობლიური კულტურის ერთადერთი ენა ეს იყო ქართული ენა.
ეს მომენტი მოუთმენელი აღმოჩნდა რუსეთის ხელისუფლებისათვის და როგორც აღინიშნა XIX ს-ის 70-80-იან წლებში დაიწყო ძლიერი სახელმწიფოებრივი ზეწოლა აფხაზეთის, სამეგრელოსა და სვანეთის ეკლესიებიდან და სკლებიდან ქართული ენის განსადევნად. მასში ჩართული იყო რუსეთის იმპერიის ცნობილი წარჩინებული საერო და სასულიერო პირები.
მას შემდეგ რაც წმ. დიმიტრი ყიფიანთან, წმ. ილია მართალთან, წმ. გაბრიელ და წმ. ალექსანდრე ეპისკოპოსთან (და სხებთან) უშიშარ კამათში დამარცხდნენ ეგზარქოსი ევსევი, გავლენიანი სამოქალაქო პირები – იანოვსკი, ზავადსკი, დეკ. ვოსტორგოვი და სხვები, რუსეთის იმპერიის შეკვეთით, სამეცნიერო წრეებს დაევალათ შეესწავლათ მეგრული და სვანური დიალექტები და მეცნიერული მეთოდებით როგორმე დაემტკიცებინათ, რომ ისინი იყვნენ დამოუკიდებელი ენები. მართლაც, ასეთი რამდენიმე ნაშრომი გამოიცა კიდეც.
და ახლა, რადგანაც მათ უკვე მეგრულს _ ენის სტატუსი მიანიჭეს, დაიწყეს წმიდა წერილის გადმოღება მეგრულად და სვანურად. ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ამოცანად მიიჩნიეს საეკლესიო ღვთისმსახურებიდან ქართული ენის განდევნა. დაიწყო რეალური ქმედება ქართული ენის განსადევნად ეკლესიებიდან და სკოლებიდან. 1885 წელს გამოიცა ბრძანება სამრევლო სკოლებში ქართული ენის აკრძალვის შესახებ. 1889 წელს აშორდიამ რუსული ალფაბეტის საფუძველზე შექმნა “მეგრული ანბანი”. ამ ქმედებების საპირისპიროდ, სამეგრელოში მოწვეული იქნა რამდენიმე საეკლესიო კრება, მათ შორის ერთერთმა 1889 წელს ახალსენაკში გამართულმა სამღვდელოების ყრილობამ ცარისტული მთავრობის პოლიტიკა სამეგრელოსა და სვანეთში შეაფასა როგორც “მწვალებლობის შთანასახი, ყოველგვარი განდგომილობის მიზეზი და საღმრთო წერილების ახირებული ახსნა და მისი უკუღმართი შეგნება”. (მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, “საქართველოს საეკლესიო კრებები”, III, 2003, გვ.71).
შეწუხებულმა სამეგრელოს თავადაზნაურებმა დახმარება თხოვეს ქუთაისის გუბერნიის თავადაზნაურთა წინამძღოლს დიმიტრი ყიფიანს, რომელმაც წერილი მისწერა მთავარმართებელ დონდუკოვ კორსაკოვს, რომელშიც ნათქვამია: “მოციქულთა დროიდან ქართული ენა იყო საეკლესიო და საკულტო ენა სამეგრელოში და იქ ეს ენა ყველას ესმის, ამჟამად კი ახალ კულტურას ნერგავენ”. რაც დ. ყიფიანს ყოვლად დაუშვებლად მიჩნდა. თუ რაოდენ შეძრა სამეგრელოს სამღვდელოება ქართული ენის აკძარლვის მცედელობამ, იქიდან ჩანს, რომ ცნობილი დაყუდებული ბერი წმ. ალექსი შუშანია იძულებული გახდა თავისი სენაკი დაეტოვებინა და გზაზე დაუხვდა ეგზარქოს ალექსის 1903 წელს მისი სამეგრელოში მოგზაურობის დროს და მოითხოვა მთავრობას შეეწყვიტა ქართული ენის დევნა სამეგრელოში.
1905 წლის 12 ივნისს კვლავ შედგა სამეგრელოს სამღვდელოების კრება, რომელმაც იგივე მოთხოვნა წაუყენა მთავრობას. საბედნიეროდ, 1905-17 წლებში, რუსეთის რევოლუციებმა იმპერისს ყურადღება მოადუნა ამ საკითხის მიმართ, მაგრამ ამჟამად უკვე XXI ს-ის დასაწყისში საიმპერიო ძალებს კვლავ გადაწყვეტილი აქვთ ქართველი ერის დაშლა-დანაწევრების მიზნით ეს საქმე წარმოაჩინონ სამეცნიერო საკითხად და მას ამჟამად შესაბამისად სათავეში ჩაუყენეს ცნობილი მეცნიერები და სამეცნიერო ინსტიტუტები. კერძოდ, მსოფლიო დონის ენათმეცნიერმა ჯორჯ ჰიუტმა, რომელიც ათეული წელია ძალზე აქტიურად იბრძვის საქართველოს დაშლა-დანაწევრებისათვის და მთელ მსოფლიო სამეცნიერო წრეებს უნერგავს ანტიქართულ იდეებს და იდეოლოგიური ომი გააჩაღა აფხაზეთის საქართველოდან ჩამოსაცილებლად, ამჟამად მიზნად დაისახა, რომ იგივე ქმედება განახორციელოს სამეგრელოს მიმართაც. კერძოდ, მან დააარსა და გამოსცემს გალში მეგრულენოვან გაზეთს, (#…) რომელშიც სამეგრელოს მოსახლეობას მოუწოდებს _ “შექმენით თქვენი მშობლიური მეგრული სალიტერატურო ენა, კულტურულად ჩამოსცილდით იმპერიალისტ ქართველებს, შექმენით მეგრულენოვანი პრესა, ლიტერატურა, ტელევიზია, რადიო და ადმინისტრაციული მმართველობა”. ჩვენ ეს ფაქტი შეგვიძლო ჩაგვეთვალა ერთეულ გამონაკლისად, რომ არა უკანასკნელ წლებში თბილისის ენათმეცნიერებისა და განთლების სამინისტროს ზოგიერთი მუშაკის მიერ და გავრცელებული ე.წ. “კითხვარი”.
ჩვენს ხელთ არის ამ ჯგუფის მიერ რაიონებში გაგზავნილი “კითხვარი ქართველურ ენებზე მოლაპარაკეთათვის”. კითხვარში კითხვას თან ერთვის პასუხების რამდენიმე ვარიანტი. ეს უკვე დაბეჭდილი მზა პასუხები ისეა შედგენილი რომ რესპოდენტი უთუოდ უნდა დაფიქრდეს ასეთ საკითხებზე: 1) ეკლესიაში ლოცვები უნდა იყოს თუ არა მეგრულად და სვანურად? 2) მასმედია და მისი საშუალებები (ტელევიზია, რადიო, პრესა) უნდა იყოს თუ არა მეგრულად და სვანურად? 3) რაიონული ადმინისტრაციის ოფიციალური ენა უნდა იყოს თუ არა მეგრული და სვანური? 4) უნდა უყოს თუ არა მწერლობა მეგრულად და სვანურად? 5) განათლების არსებული სისტემა უნდა იყოს თუ არა მეგრულ და სვანურ ენოვანი?
“კითხვარი ქართულ ენაზე მოლაპარაკეთათვის” დაყოფილია ქვეკითხვარებად (პარაგრაფებად) ესენია: 1) ძირითადი მონაცემები (მასში 26 კითხვაა). 2) ენის გამოყენება ზოგადად (10 კითხვა). 3) ენის გამოყენება ოჯახში (15 კითხვა). 4) ენა და მედია (21 კითხვა). 5) პირადი გარემო (14 კითხვა). 6) ენის გამოყენება ყოვედღიურობაში (8 კითხვა). 7) ენობრივი და ეთნიკური ტოლერანტობა (7 კითხვა).
კითხვების მზა პასუხები აცოცხლებს იანოვსკ-ვოსტორგოვის თეორიას, რომ “სხვადასხვა ერები არიან ქართველები, მეგრელები და სვანები”. მაგალითად, აღნიშნული კითხვარის (ძირითადი მონაცემების კითხვა #21) ასეთია: _ “დაასახელეთ ბაბუის ეროვნება მამის მხრიდან”. მისი მზა პასუხები ასეთია: _ “ქართველი, მეგრელი, ლაზი, სვანი”. მაგალითად ერთ-ერთი კითხვა (პარაგრაფი ენის გამოყენება ზოგადად, კითხვა #2) ასეთია: _ “რომელია შენი მშობლიური ენა?” მისი მზა პასუხებია: _ “ქართული, მეგრული, ლაზური, სვანური”. მას მოსდევს ასეთი პროვოკაციული კითხვები (პარაგრაფში ენა და მედია) _ “გამოდის თუ არა ჟურნალ-გაზეთები თქვენს მშობლიურ ენებზე საქართველოში?” (ე.ი. მეგრულად და სვანურად), _ “საჭიროდ თვლით თუ არა თქვენს მშობლიურ ენაზე გამოდიოდეს პრესა?”, ანდა _ “გაქვთ მშობლიურ ენაზე გამოცემული წიგნები სახლში?”, _ “უყურებთ ტელეგადაცემებს?” (ე.ი. მეგრულად და სვანურად), “საჭიროდ მიგაჩნიათ თუ არა სატელევიზიო გადაცემები თქვენს მშობლიურ ენაზე?”
კითხვარის ავტორები საეკლესიო სფეროშიც ერევიან და კიდევ ერთხელ აცოცხლებენ ვოსტორგოვის სურვილს (ეს ახლა ჰიუტის ოცნებაცაა) ენობრივად დაანაწევრონ ეკლესია, შესაბამისად კითხვარში შეიტანეს ასეთი კითხვა: _ “რა ენაზე ლოცულობთ ეკლესიაში?”, “იყენებთ თუ არა ლოცვისას მშობლიურ ენას?” (პარაგრაფი პირადი გარემო, კითხვა #1,2,3) _ იქვეა მიწერილი მზა პასუხები: _ “ქართული, ზანური (მეგრული, ლაზური), სვანური, რუსული და სხვა”.
როგორც ითქვა კითხვარი ეხება განათლების სისტემასაც და მასში ასეთი კითხვაა: _ “რა ენაზე გინდათ რომ მიიღონ განათლება შენმა შვილებმა?” (ესაა პარაგრაფი პირადი გარემოს კითხვა #14), კითხვის მზა პასუხი ასეთია: _ “ქართული, ზანური (მეგრული, ლაზური), სვანური, რუსული და სხვა”.
როგორც ცნობილი არის საქართველოში ჯერ კიდევ 20-იან წლებიდან მიღებული წესის თანახმად, მშობლიურ ენად ქართველებისთვის (ე.ი. მეგრელებისთვის და სვანებისთვისაც) ითვლება ქართული ენა, ოსებისათვის ოსური, სომხებისათვის სომხური და ასე შემდგომ. ასე რომ, ამჟამად ამ კითხვარით განათლების სისტემის საფუძვლებს არყევენ. ჰიუტის ოცნების _ ჩამოვაყალიბოთ მეგრული სალიტერატურო ენა _ გამოძახილს წარმოადგენს აღნიშნული კითხვარის ასეთი კითხვა: _ “იცნობ რომელიმე მწერალს, რომელიც შენს მშობლიურ ენაზე წერს?”, ანდა “რომელია შენი საყვარელი წიგნი, რომელსაც შენს მშობლიურ ენაზე კითხულობ?” და ამ კითხვების მზა პასუხები ჩვენთვის უკვე ნათელია.
იქნებ ამ კითხვარის შემდგენელ განათლების სამინისტროს მუშაკებს გახსენებოდათ რა ენაზე წერდნენ იოანე ლაზი, იოანე მინჩხი, ჭყონდიდელები, დადიანები, გამსახურდიები, ვინ ჩამოთვლის გოთუებს თუ ქიაჩელებს, რომელთაც მშობლიურ ენაზე გამოცემული თავიანთი ნაშრომებით აავსეს საქართველო.
კითხვარის ავტორები, როგორც აღინიშნა ადმინისტრაციის ენასაც ეხებიან და ასეთ კითხვას სვამენ: _ “ყველაზე ხშირად რომელ ენაზე გიწევთ საუბარი ადმინისტრაციასთან, სკოლებში _ მასწავლებლებთან?”, იქნებ კითხვარის ავტორებს გახსენებოდათ, რომ სამეგრელოსა და სვანეთში ისტორიულად ადმინისტარციის ენა იყო ქართული. სამთავრო კარის კანცელარიაც ქართულენოვანი იყო. ქვემო ივერიის ხელმწიფედ წოდებული ლეონ II დადიანი აღნიშნავდა კიდეც ამის შესახებ, რუსეთის მეფისადმი გაგზავნილ თავის წერილებში.
ამ კითხვარით ზარალდება ზოგად ქართველთა ეროვნული სულისკვეთება და საბოლოოდ მტერი იმარჯვებს.
ეს კითხვარი ერთი ნაწილია იმ დიდი პროექტისა, რომელსიც ჯორჯ ჰიუტისა და ასევე უცხოელი მეცნიერის ი. გიპერტის კოორდინატორობით და ქართველ მეცნიერთა თანამონაწილეობით შედგა. მას აფინანსებს ძალზე გავლენიანი საერთაშორისო ცენტრები, რომელთა დევიზი ასეთია: _ “გადავარჩინოთ პოლიტიკური და ეკონომიკური მიზეზების გამო ასიმილაციის ან გადაშენების პირას მყოფი ეთნიკური ჯგუფების/ხალხების ენები”.
შესაბამისად, აღნიშნული პროექტის დაფინანსება არის ძალზე დიდი, ერთი ცნობით 300 000 ევრომდე, ხოლო თვით პროექტში მონაწილეთა ოფიციალური განცხადებით ეს თანხა 190 000 ევრომდეა. შეიძლება ითქვას, რომ ესაა საქართველოში სეპარატისტული მოძრაობის დაფინანსება, რომელიც მიზნად ისახავს ქართველთა კულტურული მთლიანობის დაშლას.
საქართველოს ეკლესიის წმიდა მამები და მემატიანეები მიუთითებდნენ, რომ ქართველთა კულტურულ მთლიანობას საფუძველი ჩაყრილი ჰქონდა ჯერ კიდევ ქრისტეშობამდე, ამას მიუთითებს საქართველოს სახელმწიფოს პირველი გამაერთიანებლის ფარნავაზის შესახებ არსებული ცნობა, რომ მან არა მხოლოდ დააფუძნა ქართული მწიგნობრობა, ანუ შექმნა ერთიანი ქართული კულტურის საფუძველი, არამედ ამ კულტურის ენაც იმთავითვე განსაზღვრული იყო “არა იზრახებოდა სხვა ენა თვინიერ ქართულისა”, ანუ ქართული ენა მის სახელმწიფოში, ქართლის სამეფოში, რომელიც აერთიანებდა დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს ქართული ენა იყო ერთადერთი საერთო სახალხო სახელმწიფო და კულტურის ენა. ასეთივე ენობრივ-კულტურული ვითარება დახვდათ საქართველოში წმიდა მოციქულებსა და წმიდა ნინოს. ამიტომაც მიუთითებდა კიდეც რუის-ურბნისის კრების ძეგლისწერა, რომ წმ. ანდრიამ იქადაგა მთელ საქართველოში, ხოლო წმ. ნინომ განანათლა “ყოველნი ქართველნი”, ანუ ქართველი ხალხი მათ ჟამს უკვე წარმოადგენდა ეროვნულ ერთობას. თანამედროვე გამოკვლევებიც ადასტურებს მემატიანეთა მიერ გამოთქმულ აღნიშნულ თვალსაზრისს. ივ. ჯავახიშვილი წერს: “ყველა ქართულ ტომს, მათ შორის მეგრელებსაც და სვანებსაც საერთო წარმართობა ჰქონდა და ამ წარმართობას ასევე გააჩნდა საერთო ტერმინოლოგიაც, საერთო ქართული ენა” (ტომი I, 1979, გვ.156).
მაშასადამე, ეს იმას ნიშნავს, რომ ქრისტიანული სარწმუნოების ქადაგებამდე ყველა ქართულ ტომს ჰქონდა საერთო წარმართული სარწმუნოება საერთო ქართული ენით, ამიტომ ცხადია, რომ საქართველოში ქრისტიანობის პირველმქადაგებლები ისარგებლებდნენ ამ უკვე არსებული საერთო ენით და გამოიყენებდნენ კიდეც მას თავიანთი საჭიროებისათვის, ანუ ამ საერთო ენით ისინი ზეპირად თარგმნიდნენ წმ. წერილს და ქადაგებდნენ. ეს საერთო ენა, იმჟამად რომ ყველას ესმოდა, ამის შესახებ მიუთითებს გ. მაჭავარიანისა და თ. გამყრელიძის მიერ “სონანტთა სისტემაში” (1984) გადმოცემული თეორია, რომ ქართულ-ზანური ენობრივი ერთობის დაშლა დაიწყო ძველი და ახალი წელთაღრიცხვის მიჯნაზე”, ანუ I-II სს-ში. მაშასადამე, მოციქულთა ეპოქაში, ანუ პირველქრისტიანთა ქადაგებების დროს, ჩვენში კიდევ არსებობდა საერთო სახალხო ენა, რომელიც ისევე ესმოდა, ვთქვათ, კახეთის მცხოვრებს, როგორც ქართლის, ეგრისის და სვანეთის მცხოვრებლებს, ანუ ფუძე ქართული ენის დიფერენციაცია, ქართული ენის განშტოებების (მეგრული და სვანური) ჩამოყალიბება დაიწყო მას შემდეგ, რაც უკვე ქართულად თარგმნილი იყო წმ. წერილი და უკვე შექმნილი იყო ქართული ქრისტიანული კულტურის საფუძვლები. ამიტომაც წერდა ივ. ჯავახიშვილი, რომ ქართული კულტურის შექმნა-შემუშავებაში თანაბრად მონაწილეობდა ყველა ქართული ტომი _ “ქართველ ერს თავისი მრავალსაუკუნოვანი სახელმწიფოებრივი სამწერლობო ენა ჰქონდა და აქვს, რომელიც მეგრელებისა და სვენებისთვისაც ერთადერთი სამწერლობო და კულტურის ენა იყო და არის ახლაც, რომლის შექმნა-შემუშავებაშიც მეგრელებსა და სვანებსაც თავიანთი წვლილი აქვთ შეტანილი”.
აქედან გამომდინარე, ამჟამად როცა სვანებსა და მეგრელებს აცხადებენ უმწერლობო და უკულტურო ერებად, ასეთი თვალსაზრისი წარმოადგენს ისტორიულ უსამართლობას, რადგანაც მათმა წინაპრებმა საუკუნეთა სიღრმეებში შექმნეს საკუთარი მშობლიური მწერლობა, რომელსაც იყენებდნენ კიდეც ღვთისმსახურების დროს ათასწლეულთა მანძილზე.
სწორედ ამ კულტურულ ერთობას გულისხმობდა გიორგი მერჩულე თავისი ცნობილი ფრაზით _ “ქართლად ფრიადი ქვეყანა აღირაცხების, სადაც ქართული ენით ჟამი შეიწირვის”, ანუ ღვთისმსახურება აღესრულება. დასავლეთ საქართველოში კი ქართულ ენაზე ღვთისმსახურება აღესრულებოდა, წმ. დიმიტრი ყიფიანის სიტყვით _ მოციქულების ეპოქიდანვე, ხოლო რუის-ურბნისის კრების განსაზღვრებით _ წმ. ნინოს დროიდან, და არა IX-X სს-დან, როგორც პატკანოვისეული სკოლა ამტკიცებდა “ქართიზაციის თეორიის” შემოღების შემდგომ.
ყოველივე ზემოთ აღნიშნულს, ალბათ უნდა მიექცეს საგანგებო სახელმწიფოებრივი ყურადღება და შესაბამისად სასურველია გამოიყოს პრეზიდენტის ფონდიდან სახსრები, რათა შეიქმნას გაფართოებული სამეცნიერო კომისია და გაკეთდეს გამოცემები.
მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
13. XII. 2007