შესავალი
ნ. ადონცი ჩრდილოეთ და ჩრდილო-დასავლეთ არმენიაში მცხოვრები მკვიდრი ქართველების განსახლების არეალს „არმენიის იბერიულ ზოლს“ უწოდებს.
ის გულისხმობს პირველი ათასწლეულის შუა პერიოდში არმენიაში შემავალ მიწა-წყალს შავი ზღვის სანაპიროდან და არმენიაკონის თემიდან ვიდრე მტკვრამდე და კამბისენამდე. იბერები აქ ქრისტეშობამდეც ცხოვრობდნენ, რასაც აპოლოდორესა და სტრაბონის ცნობებიც ეთანადება.
„არმენიის იბერიული ზოლის“ მიწა-წყლის დიდ ნაწილზე, შემდგომში ბიზანტიამ ჩამოაყალიბა თავისი სამხედრო-ადმინისტრაციული ერთეული – „იბერიის თემი“, რომელშიც თეოდოსიოპოლისი (არზრუმი) და ანისი შედიოდა.
არმენიის იბერიული ზოლის მკვიდრი ქართველობა საბოლოოდ გასომხებული იქნა სომხური ეკლესიის მიერ, ისევე, როგორც მახლობლად მცხოვრები ალაბანელები. მხოლოდ მათმა ერთა ნაწილმა შეძლო ნაციონალური იდენტობის შენარჩუნება ქალკედონიტობის საფარქვეშ ტაოსა და მის მახლობელ ოლქებში ეროვნული სახელმწიფოს, „ქართველთა სამეფოს“ დაარსებით.
შემდგომ საუკუნეებში მისი ხალხი ერთიანი საქართველოს სამეფოს დაშლისას აღმოჩნდა სამცხე-საათაბაგოს დიდ სამთავროში. ქართველთა ამ სამთავროს სამხრეთი საზღვარი ოსმალთა ეპოქის დასაწყის საუკუნეებში არზრუმამდე აღწევდა. დაპყრობის შემდეგ არსებული წესების შესაბამისად, აქაური ხალხი თავიანთი აღმსარებლობის მიხედვით გადანაწილდნენ ოსმალეთში არსებულ რელიგიურ მილეთებში, სამცხე-საათაბაგოს ქართველობა ძირითადად ბერძნულმა და სომხურმა მილეთებმა გადაინაწილეს ერთმანეთს შორის, რადგანაც ოსმალეთ- ქართული რელიგიური მილეთი არ არსებობდა. ამ პროცესმა საბოლოოდ დაასრულა აქაური ქართველების დენაციონალიზაციის პროცესი, ისინი ძირითადად გასომხებული ანდა გაბერძნებულნი იქნენ.
შედარებით სხვაგვარი იყო კავკასიის ალბანეთის მკვიდრი ქართველების ისტორიის მსვლელობა.
ჩვენი კვლევით, ალბანეთის 26 სხვადასხვაენოვან ტომს შორის ზოგიერთი იყო ქართულენოვანი, მათ შორის ჰერები.
საზღვარი იბერიასა და ალბანეთს შორის, პლინიუსის ცნობით, გადიოდა კავკასიის მთებიდან გამომავალ იმ მდინარეზე,რომელიც აქვე, ბარში მტკვარს უერთდებოდა. მართალაც, საუკუნეთა მანძილზე კახეთის სამეფოს სამხრეთი საზღვარი გადიოდა მდინარე ალიჯანჩაიზე, რომელიც კავკასიის მთებში იღებს სათავეს და მტკვრას უერთდება ამჟამინდელ მინგეჩაურის წყალსაცავთან.
სხვა ცნობით , კახეთის საზღვარი გადიოდა აქაურ მდინარე გიშისწყალზე. ამავე დროს, ის იყო დასავლეთი საზღვარი კავკასიის ალაბანეთისა იბერიასთან, ანუ ამ შემთხვევაში კახეთთან. აქ მთვარი ქალაქია შაქი და ქვეყანას შაქის ჰერეთიც ეწოდება, რადგანაც ალბანეთის ამ დასავლეთ ნაწილში (შაქის ოლქში) ცხოვრობდა ქართულენოვანი ხალხი ალბანეთისა – ჰერები, რომელნიც წმ. დინარა დედოფლამდე მწვალებელნი, ანუ სომხურ-მონოფიზიტური აღმსარებლობისანი ყოფილან.
გარკვეულია, რომ მხოლოდ მე-9 ს- ში შეიცვალა ეს საზღვრები, როცა სამხრეთ კახეთი ჰერეთის შემადგენლობაში აღმოჩნდა.
შესაბამისად, შაქის ოლქიც იყო გაგრძელება იმ იბერიული ზოლისა, რომელსაც სტრაბონი მოიხსენიებს, როგორც – იბერიული პარიადრეს მთიანეთის კალთებს, ხორძენასა და გოგარენას, მტკვრის იქითა, ანუ მარცხენა სანაპიროს მხარეს უწოდებს, შაქის ოლქსაც ასეთი სახელი , ანუ გარგარების სამეფო ერქვა, რაც ეთანადება სტრაბონის მიერ ნახსენებ გოგარენას სახელს. აქაური ხალხის უდიდესი ნაწილი საბოლოოდ ისლამის მიმდევრი გახდა და გაუცხოვდა.
ერვანდიდები (იარედოსი) – ნაბუქოდონოსორის ეპოქაში
იბერების ხელისუფალნი?
ჩვენ გვაქვს უძველეს წყაროთა ცნობები, რომ სპარსეთის აქემენიდური იმპერიების მე-18 და მე-19 სატრაპიები დასახლებული იყო სხვადასხვა ქართული ტომით, როგორც ეს ქვემოთაა აღნიშნული, ამასთანავე გვაქვს სტრაბონის ცნობა, რომ ძვ. წ. 190 წლისათვის არმენიის მეფეებმა, არტაქსიამ და ზარიადრემ ქართულ ტომებს -იბერებს, მოსინიკებსა და ქალდებს წაართვეს ვრცელი მიწა-წყალი პარიადრეს კალთებიდან ვიდრე მტკვრამდე და მტკვრის იქით მდებარე გოგარენა, ხორძენასთან ერთად. ეს ეთანადება მიწა-წყალს ტრაპეზუნტის ოლქიდან ვიდრე მტკვარ-არაქსის შესართავამდე. ამ მიწა-წყლის ნაწილს მიცავდა ქართული ტომებით დასახლებული აქემენიდური სპარსეთის მე-18 და მე-19 სატრაპიები.
ეს სატრაპიები შემდგომში ე.წ. დიდი არმენიის ჩრდილოეთ ნაწილში მოექცა.
როგორც ითქვა, თითქმის ამ სატრაპიებს მოიცავდა პარიადრეს კალთები, ხორძენა და გოგარენა.
მაშასადამე, ეს მიწა-წყალი ქართველებმა დაკარგეს ძვ. წ. მე-2 საუკუნისათვის და მათ შეადგინეს ე. წ. დიდი არმენიის ჩრდილოეთი ნაწილი და ასევე, ე.წ. მცირე არმენია.
ამ მიტაცების შემდგომ გამძაფრდა იქ მცხოვრები იბერების, ხალიბებისა და მოსინიკების არმენიზაცია, არმნოხალიბები ეწოდა კიდეც ქართველთა ერთ ნაწილს.
ინფორმაცია, რომელსაც გვაწვდის სტრაბონი და სხვა წყაროები ეთანადება „მოქცევაი ქართლისაის“ ცნობას, რომ მცხეთის ქართლის სამეფოს სამხრეთით მდებარეობდა ქართველთა ქვეყანა „არიან-ქართლი“, რომელიც ქართულენოვანი ხალხით იყო დასახლებული, როგორც ამას მიუთითებდა არსენ ბერი მე-12 საუკუნეში „ჩვენ შვილნი ვართ მათ არიან-ქართლით გამოსულთანი და მათი ენაი ვუწყით“, ანუ არიან-ქართლის ხალხის ენა ქართული იყო.
ზემოთ მოყვანილი ცნობების შესაბამისად, „არიან-ქართლი“ ერქვა ერთად აღებულ პარიადრეს, ხორძენასა და გოგარენას, ანუ აქემენიდური სპარსეთის მე-18 და მე-19 სატრაპიებს.
აღსანიშავია, რომ ამჟამინდელი გამოკვლევებით აქ მდებარეობდა სპარსეთის იმპერიას დაქვემდებარებული ე.წ. ერვანდიდების სახელმწიფო.
ჩვენი ვარაუდით, სწორედ ამ სახელმწიფოს ერქვა არიან- ქართლი,
ამ მოსაზრების გამოთქმის უფლებას იძლევა“ მოქცევაი ქართლისაის“ ცნობა, რომ აქაურ მეფეს, აზონის მამას, ერქვა იგივე სახელი იარედოსი. სახელები „ერვანდი“ და „იარედი“ შესაძლოა იდენტური იყოს და ასახავდეს არიან ქართლის მეფეების დინასტიურ სახელს.
ალექსანდრე მაკედონელის ეპოქაში არიან-ქართლის მეფის, იარედოსის ძე აზონი თავის დიდებულებთან და ხალხის ნაწილთან ერთად გადასულა ჩრდილოეთში, სადაც მცხეთის ქართლის სამეფო დაუარსებიათ.
ამის შემდგომ კიდევ ერთხანს არსებობდა არიან- ქართლის სამეფო.
ე.ი. ქრისტეშობამდე არსებობდა ორი ქართლის სამეფო, ესენი იყო „არიან-ქართლი“ და მცხეთის ქართლი.
თუკი „არიან-ქართლი“ არის სტარაბონის მიერ ნახსენები პარიადრე-ხორძენა-გოგარენა, მაშინ მას არსებობა შეუწყვეტია ძვ. წ. მე-2 საუკუნეში (არტაქსია-ზარიადრეს დროს) და მისი ქართული მოსახლეობა თანდათან გასომხებულა.
უფრო ადრე, სპარსული აქემენიდური იმპერიის დროს კი მას, როგორც ითქვა, ერვანდიდები მართავდნენ. ერვანდიდებს ამჟამად საყოველთაოდ აკავშირებენ სომხურ სამყაროსთან, მაგრამ წარმოშობით ისინი იყვნენ სპარსელები.
ერვანდი, ბერძნულად ორონტი, ქართულად იარედოსი, საფიქრებელია, რომ ამ დინასტიურ სახელს ატარებდნენ ჩვენი ხალხით დასახლებული მე-18 და მე-19 სატრაპიების, იგივე პარიადრე-ხორძენა-გოგარენას მმართველები, ესაა შემდგომი აიარარატის სამეფო, ჩვენი ფიქრით, იგივე არიან-ქართლი.
აქ მკვიდრები იყვნენ ქართველთა წინაპრები, ხოლო სომხები გადმოსახლდნენ მე-13 სატრაპიიდან, რადგანაც მხოლოდ მე-13 სატრაპიას ერქვა არმენია, ხოლო მე-18 და მე-19 სატრაპიების მიწა-წყალზე სომხები არა აბორიგენი, არამედ მოსული ხალხი იყო.
ერვანდიდებს შორის გამორჩეულია ერვანდ 1 (დახლ. 401-344). ის ცნობილია ქსენოფონტეს ანაბაზისიდან, შესაძლოა ის იყოს აზონის მამა იარედოსი. რადგანაც სახელების მსგავსების გარდა ქრონოლოგიაც თანმხვედრია.
თუმცა, რადგანაც მიმდინარეობდა ხალიბებისა და სხვა ქართული ტომების არმენიზაციის გამალებული პროცესი, უკვე ძვ. წ. მე-5 საუკუნიდან, ქსენოფონტეს დროიდანვე, ამ დინასტიის სახელი სომხებს დაუმკვიდრდა, ჩვენ მხოლოდ ვარაუდების გამოთქმა შეგვიძლია.
საერთოდ, როგორც ითქვა, ერვანდიდები წარმოშობილნი იყვნენ ცნობილი სპარსული საგვარეულოდან, რომელიც დარიოსის ეპოქიდანვე სახელგანთქმული იყო.
ერვანდიდების დედაქალაქის სახელი „არმავირი“ ეტიმოლოგიურად (არმა-ვირ) მიუთითებს, რომ ის ქართველთა ქვეყანაში, „ვირქში“ მდებარეობდა, რადგანაც ძველ იბერიას სომხურად „ვირქი“ ერქვა, საიდანაც ამ სიტყვის ფუძე“ვირ“ იბერს, ანუ ქართველს ნიშნავს და , ჩანს, სიტყვაში „არმავირი“. მისი ადგილმდებარეობა ცნობილია, ამჟამინდელ დასავლეთ სომხეთის ჩრდილოეთ მხარეს. მის ოლქს, ჩვენი აზრით, მოიცავდა იბერების ქვეყანა „ხორძენა“ (რადგანაც ის პარიადრედან გოგარენამდე იყო გადაშლილი). შემდგომში ხორძენას ოლქი, სტრაბონის ცნობით, არმენიამ მიიტაცა. აქედანაც შეიძლება მივიჩნიოთ, რომ ერვანდიდების ქვეყანა არ იყო ერთეთნოსიანი არმენია, ის ქართული ტომების, მათ შორის იბერების ოლქებისაგანაც შედგებოდა.
ხორძენას წიაღში უნდა იყოს ჩამოყალიბებული ქართული ოლქები_ გუგარქი, ტაო და გარდმანი.
შემდგომი დროის გუგარქი, ტაო და გარდმანი წარმოადგენდა სტრაბონის მიერ აღწერილი ხორძენასა და გოგარენას ნაწილებს, რადგანაც გოგარენა, სტრაბონის ცნობით, მტკვართან მდებარეობდა, პარიადრესა და გოგარენას (ე.ი. პარიადრესა და მტკვარს) შორის კი ხორძენა იყო გადაშლილი.
მართლაც, ამავე არეალზე მდებარეობდა გუგარქი, ტაო და გარდმანი.
ყველა ეს ოლქი კი იბერებს ეკუთვნოდა როგორც ქრისტეშობამდე, ისევე შემდგომ.
არასწორი უნდა იყოს ქართველი მეცნიერების აზრი, რომ ხორძენა მხოლოდ შემდგომი კლარჯეთის ერთი ნაწილი იყო. ჩვენი ფიქრით, ხორძენა პარიადრეს კალთებიდან მტკვრამდე იყო განფენილი, როგორც ეს ჩვენს რუკებზეა ნაჩვენები, რომლებიც სტაბონის ცნობის მიხედვითაა შედგენილი.
C:\Users\Lenovo\Desktop\ATLASI 17.10.2017
როგორც ითქვა, დაახლოებით ძველი წელთაღრიცხვის 190 წლისათვის არმენიის სატრაპმა არტაქსიამ იბერებს ომებით წაგლიჯა ეს მიწა-წყალი, რის შემდეგაც იბერიულმა ხორძენამ და გოგარენამ შეადგინა დიდი არმენიის ჩრდილოეთ ოლქები, ხოლო პარიადრეს კალთებმა – მცირე არმენიისა.
ასე რომ, დიდი არმენიის ჩრდილოეთ ტერიტორიები პარიადრედან დაწყებული ვიდრე მტკვარ–არაქსის შესართავამდე იბერიული ოლქებისაგან შედგებოდა, ხოლო მცირე არმენია მთლიანად ქართული ტომებით იყო დასახლებული, არმენიული ზედა ფენით, არმენიზაციის მძაფრი პროცესით მოცული.
კიდევ ერთხელ უნდა გავიმეოროთ და ვთქვათ, რომ ე.წ. დიდი სომხეთის ჩრდილოეთით მდებარე ნაწილი – პარიადეს კალთებიდან, ვიდრე მტკვარ–არაქსის შესართავამდე იბერების ისტორიული მიწა-წყალი იყო, რომელიც იბერებს ძალადობრივად წაგლიჯა სელევკიდების სატრაპმა არტაქსიამ, რომელსაც სომხები არტაშს 1–ს უწოდებენ.
ის დაინიშნა სპარსეთის ყოფილი იმპერიის მე-19 ანდა მე-18 სატრაპიაში და მან სელევკიდების რომაელებთან დამარცხების შემდეგ გამოაცხადა დამოუკიდებლობა, თავის თავს უწოდა მეფე, დაეყრდნო ადგილობრივ შედარებით ორგანიზებულ სომხურ ძალებს და მათი მეოხებით გააფართოვა იქამდე პატარა ქვეყანა არმენია, როგორც გვამცნობს სტრაბონი.
სტრაბონი აღნიშნავს, რომ არტაქსიამდე არმენია იყო მცირე ქვეყანა და ის თავისი ომებით გააფართოვა მეფე არტაქსიამ, ძირითადად ქართული ტომების_ იბერების, ხალიბებისა და მოსინიკების ხარჯზე. საბოლოოდ, მან ჩამოაყალიბა სახელმწიფო, რომელსაც ეწოდა დიდი არმენია.
სპარსეთის მე-18 და მე-19 სატრაპიები ქართული ტომებით იყო დასახლებული,
კერძოდ, ჰეროდოტეს ცნობით, მე-18 სატრაპიაში ბინადრობდნენ მატიენები, სასპერები, ალაროდები და შესაძლოა სომხებიც, თუმცა ისინი (სომხები) მის დროს გაცილებით სამხრეთით ცხოვრობდნენ, ხოლო მე-19 სატრაპიაში ბინადრობდნენ მუშკები, ტიბარენები და მაკრონები (პონტოს მხარეს). ორონტი ანუ ერვანდი, იარედოსი -მატიენების, სასპერებისა და ალაროდების სატრაპი იყო. მის სატრაპიაში არმენები ახალი შესულები იყვნენ.
ცნობილია, რომ სასპერები იბერიული ტომები იყვნენ.
ქართული ტომები იყვნენ მუშკები ანუ მესხები, ტიბარენები, მაკრონები, მოსინიკები.
მოვსეს ხორენაცი, შეიძლება ითქვას, მიუთითებს კიდეც, რომ მე-18 და მე-19 სატრაპიები იბერებით იყო დასახლებული, კერძოდ, ის ასე ხსნის ამ ყოფილი სატრაპიების მომცველ ოლქებში იბერების ცხოვრებას – იმეორებს ძველი მწერლების ცნობას, რომ ნაბუქოდონოსორმა გაილაშქრა სამხრეთში მდებარე ლიბიასა და „ვერიის“, ანუ ივერიის ძველ ქვეყნებში, აქედან მან იბერების ერთი ნაწილი გადაასახლა ჩრდილოეთით, პონტოს ზღვის პირზე და კავკასიაში (ე.ი. იქ, რომელიც შემდეგში მოიცვა აღნიშნულმა სატრაპიებმა და მახლობელმა ოლქებმა.). ერთერთ ასეთ ქვეყანას სომხები გუგარქს, ანუ ქართველთა ქვეყანას უწოდებდნენ. ამ ქვეყანას, ხორენაცის ცნობით, ძვ.წ. მე-2 ს-ში ხელისუფალი დაენიშნა მითიური სომეხ-მიდიელი მეფის ვალარშაკის მიერ. იბერების ხელისუფალს უწოდეს „გუგარქის ბდეხში“
Валаршак утвердил за отпрысками Гушара Хайкида также княжество Ашоцк и владение Таширк. Наместничество северного края, расположенного против горы Кавказа, он поручает великому и могучему роду и присваивает его родовладычеству титул бдеашха Гугаркского.
ხორენაცი წერს, რომ ის, ანუ გუგარქის ბდეხში იყო დიდი და ცნობილი გვარის წევრი, ეს გვარი წარმოშობილია დარიოსის ნახარარ, ანუ სატრაპ მიჰრდატისაგან. ის ჯერ დარიოსმა და შემდეგ ალექსანდრე მაკედონელმა ხელისუფლად დაუდგინა აქ მცხოვრებ იბერებს (ივერებს).
ხორენაცი, როგორც აღინიშნა, წყაროებზე დაყრდნობით უხსნის მკითხველს, რომ ივერები ამ ქვეყანაში (პონტოსპირეთში) ჩამოასახლა ნაბუქოდონოსორმა ლიბიის მეზობელი ძველი „ვერიის“ ქვეყნიდან.
აქ ნახსენებ „ლიბიაში“ უნდა ვიგულისხმოთ „ლუვიის ქვეყანა“, მდებარე მცირე აზიის სამხრეთით, შემდგომდროინდელ კილიკიასთან, აქ ლუვიის მეზობელი „ვერიის“ ქვეყნიდან ივერიელები, როგორც ითქვა , ჩრდილოეთში გადაუსახლებიათ ძვ. წ. მე-6 ს-ში. კერძოდ კი, სპარსეთის მე-18 და მე-19 სატრაპიებში.
იბერების გვერდით მცხოვრები ლუვიელების ტერიტორია ძვ. წ. მე-6 ს-ში.
https://www.google.com/search?q=%D0%BB%D1%83%D0%B2%D0%B8%D0%B9%D1%86%
Этот род происходит от Михрдата, нахарара Дария; ე.ი მიჰრდატი იყო დარიოსის სატრაპი ამ მხარეში, ანუ მე-19 სატრაპიაში, მე-19 სატრაპია შედგებოდა ქართული ტომებისაგან, ამას დაემატა ის ფაქტიც, რომ სპარსეთის დამარცხების შემდეგ ალექსანდრე მაკედონელმა ნდობა გამოუცხადა ამ სატრაპს, ანუ მიჰრდატს და ის დანიშნა იქ, ანუ მე-19 და ასევე მე-18 სატრაპიაში მცხოვრები ქართული ტომების ხელისუფლად.
როგორც აღინიშნა ზემოთ – Наместничество северного края, расположенного против горы Кавказа, он поручает великому и могучему роду и присваивает его родовладычеству титул бдеашха Гугаркского.
Этот род происходит от Михрдата, нахарара Дария; ე.ი მიჰრდატი იყო დარიოსის სატრაპიას მხარეში, ანუ მე-19 სატრაპიაში, მე-19 სატრაპია შედგებოდა ქართული ტომებისაგან (მოსხები, ტიბარანები, მაკრონები,მარები).
აღსანიშნავია, რომ სპარსეთთან გამარჯვებულმა ალექსანდრე მაკედონელმა ნდობა გამოუცხადა ამ სატრაპს ანუ მიჰრდატს, დანიშნა იქვე, ანუ მე-18 და ასევე მე-19 სატრაპიაში მცხოვრები ქართველების ხელისუფლად. ამათ მოვსეს ხორენაცი „ვერიელებ“, ანუ ივერებს უწოდებს -Александр, приведя его, назначил начальником над пленными из верийских племен, переселенных Навуходоносрром, ამ ცნობის მოცემისას ხორენაცი თავის წყაროდ აბიდენოსს , მე-2 საუკუნის ავტორს მიუთითებს, თავის მხრივ, აბიდენოსის წყარო ყოფილა ლუციუს კორნელიუს ალექსანდრე- პოლიჰისტორი (ძვ. წ. 1 ს.), რომელიც ძველ ებრაულ წყაროებს იცნობდა. აბიდენოსი წერდა _ „უძლეველმა ნაბუქოდონოსორმა, რომელიც ჰერაკლეზე ძლიერი იყო, შეკრიბა ჯარი, მიაღწია ლიბიელებისა და ვერიელების ქვეყნამდე, გაიმარჯვა და დაიმორჩილა, მათი ნაწილი გადაასახლა პონტოს ზღვის მარჯვენა სანაპიროს მხარეს“ (მოვსეს ხორენაცი, წიგნი მე-2,8).
http://www.vehi.net/istoriya/armenia/khorenaci/02.html
იბერების სამხრეთიდან გადმოსახლების შესახებ ნაბუქოდონოსორის მიერ წერს ევსევი კესარიელიც, რომელსაც წყაროდ ალბათ აღნიშნული ალექსანდრე- პოლიჰისტორის ნაშრომი ჰქონდა.
როგორც აღინიშნა, „ლიბიის“ ქვეშ, რომელიც ნაბუქოდონოსორმა დაიპყრო, უნდა იგულისხმებოდეს მცირე აზიის ქვეყანა „ლუვია“, ვარაუდობენ, რომ ლუვიელი ხალხი, რომელსაც მნიშვნელოვანი წერილობითი კულტურა გააჩნდა, სახლობდა მდინარე გალისიდან (ყიზილ-ირმაკიდან), რომლის ახლოს პარიადრეს ქედია, ვიდრე შემდგომდროინდელ კილიკიამდე, მკვლევარი წერს, რომ ლუვია, ჩანს, მოიცავდა ანატოლიის ცენტრალურ ზეგანს, მდინარე ყიზილ-ირმაკის დასავლეთი მხრიდან. აქედან ის სამხრეთით ვრცელდებოდა „древнехеттский период Лувия должна была включать как минимум часть Центрально-анатолийского плоскогорья, расположенную к западу от реки Кызылырмак. Во-первых, данный регион находился достаточно близко от Хаттусы и продол-жал ей принадлежать даже во времена относительной слабости цიарства Хаттусы,совпадающей с правлением Телипину…Поэтому его упоминание в древнехетт-ских законах выглядит вполне логичным. Кроме того, у нас нет информации о рас-пространении в данном регионе в позднем бронзовом веке других языков, кроме хеттского, отражавшего политическое господство Хаттусы, и лувийского, по-ви-димому, принадлежавшего местному населению.
აბიდენოსი, როგორც ითქვა, წერს, რომ ნაბუქოდონოსორმა ვერიელები და ლივიელები(ლუვიელები) პონტოს ზღვის მარჯვენა მხარეს დაასახლა.
«…Навуходоносор, … достиг страны ливийцев и верийцев… их он переселил на правобережье Понтийского моря».
ნახსენებ „ლიბიას“, მაგრამ სინამდვილეში „ლუვიის ქვეყანას“, წყაროს ცნობით, ემეზობლებოდა „ვერია“, ანუ სამხრეთის ივერია, როგორც ზემოთ აღინიშნა, პარიადრეს ქედის მხარეს, მდინარე გალისთან (ყიზილ-ირმაკთან) ახლოს.
ჩანს, იბერები ანუ „ვერიელები“ უფრო მეტად სახლობდნენ მდინარე ყიზილ-ირმაკის ანუ გალისის სათავეებთან, ანატოლიის ცენტრალურ ზეგანზე, საიდანაც ისინი გადაუსახლებით არც თუ მოშორებით _ პარიადრეს ქედის მხარეს შავი ზღვისპირეთში.
პარიადრეს ქედს ამჟამად ლაზისტანის ქედიც ეწოდება, მაშასადამე, იბერების ნაწილი ასევე ჩაასახლეს ქვეყანაში, რომელსაც შემდეგ ლაზისტანი დაერქვა.
ლაზებს იბერიულ ტომადაც მოიხსენიებენ, მაგალითად, შემდგომი ეპოქის ტრაპეზუნტის იმპერატორს „იბერთა იმპერატორი“ ერქვა. მისი ოფიციალური ტიტული იყო _ „იმპერატორი და თვითმპყრობელი აღმოსავლეთისა და იბერებისა“ (Πιστος βασιλευς και Αυτοκρατωρ — πασης Ανατολης, Ιβιρων και Περατειας).
თუმცაკი შინაურ წრეებში მას „ლაზების მეფეს“ უწოდებდნენ. აქედანაც ჩანს, რომ ოფიციალურად ლაზებს იბერები ეწოდებოდათ და ერთ ხალხად მიიჩნეოდა.
პარიადრეს ქედი, რომელიც სტრაბონის ცნობით, ძვ. წ. მე-2 საუკუნეშიც იბერებს ეკუთვნოდა, იქვე მდებარე „მოსხების ქედთან“ ერთად პონტოს საზღვრავდა ტრაპეზუნტის მახლობლად. ეს სახელიც კი „მოსხების ქედი“, მიუთითებს აქ ქართულენოვან სამყაროს.
სტრაბონი, როგორც მრავალჯერ მივუთითეთ, აღნიშნავს, რომ პარიადრეს კალთები, ხორძენა და გოგარენა არმენიის მეფეებმა წაართვს იბერებს _
Далее рассказывают, что Армению, в прежние времена бывшую маленькой страной, увеличили войны Артаксия и Зариадрия. Они были первоначально полководцами Антиоха Великого, а впоследствии, после его поражения, стали царями (первый — царем Софены, Акисены, Одомантиды и некоторых других областей, а последний — царем страны вокруг Артаксаты); они расширили совместно свои владения, отрезав часть областей окружающих народностей, а именно: у мидян они отняли Каспиану, Фавнитиду и Басоропеду; у иберов — предгорье Париадра, Хорзену и Гогарену, которая находится на другой стороне реки Кира; у халибов и мосинеков — Каренитиду и Ксерксену, которая граничит с Малой Арменией или является ее частью; у катаонов — Акилисену и область вокруг Антитавра; наконец, у сирийцев — Таронитиду. Поэтому все эти народности теперь говорят на одном языке. (11.14.5.).
http://ancientrome.ru/antlitr/t.htm?a=1260110000#14-5
პარიადეს ქედსა და მოსხების ქედს ერთი მთიანეთის განშტოებებად მიიჩნევს სტრაბონი_ ისინი ევფრატის მხარეს, ე.წ. მცირე არმენიასთან ყოფილან. თუ ასე იყო, ნაბუქოდონოსორს იბერების ნაწილი გადაუსახლებია მდინარე გალისის სათავეებიდან მისი შესართავის მხარეს, შემდგომდროინდელ ლაზისტანში.
Страбон. География
Один из этих отрогов называется Париадром, другой — Мосхскими горами, третий носит различные названия. Горы эти охватывают всю Армению вплоть до Иберии и Албании. ჩ. 522»
თუ ეს მოსაზრება სწორია, მაშინ აქედან, ანუ მცირე აზიის ცენტრალური რეგიონიდან, ოდნავ უფრო ჩრდილოეთით, შავი ზღვისპირეთში გადაუსახლებია ნაბუქოდონოსორს ძველი ივერიელები.
ასეთი ვარაუდის შემთხვევაში ხორენაცისა და სხვათა ცნობები ნაბუქოდონოსორის მიერ ივერიელების შავი ზღვისპირზე გადასახლების შესახებ უფრო ბუნებრივი გამოჩნდება.
ამავე მხარეებს მოიცავდა ასევე ქართული ტომებით დასახლებული აქემენიდური სპარსეთის მე–19 სატრაპია. დასახლებული მოსხებით, ტიბარენებით, მაკრონებით, მოსინიკებითა და მარებით. მოსხების აქ ცხოვრების გამო ქედსაც „მოსხების ქედი“ ეწოდებოდა. აქვე იხსენიება კოლხები, ხოლო მე–18 სატრაპიაში ,ჰეროდოტეს აღწერით, ცხოვრობდნენ მატიენები, სასპერები, ალაროდები და სომხები. მე–18 სატარპია უნდა იყოს „ვერია“, ანუ ივერია ლუდიის ქვეყნის გვერდით, რომელიც ნაბუქოდონოსორმა დაიპყრო. ივერიელები ასევე გაცილებით დიდ ტერიტორიაზე ცხოვრობდნენ სტარბონის ცნობით, ისინი ხორძენასა და მტკვრის იქით გოგარენასაც ფლობდნენ, რომელთაც არმენიის მეფეების დაპყრობის შემდეგ შეადგინეს ე. წ. დიდი არმენიის ჩრდილოეთი ნაწილი, ხოლო მცირე არმენიამ მოიცვა მოსინიკებისა და ქალდების მიწა-წყალი, კერძოდ, ხალიბებისა და მოსინიკებისაგან მიტაცებული კარენიტიდა და ქსერქსენნა – „у халибов и мосинеков — Каренитиду и Ксерксену“
აქემენიდური იმპერიის მე–13 სატრაპიას ეწოდებოდა „არმენია“, აქედან სომხები ფალანგების სახით თანდათანობით შედიოდნენ და სახლდებოდნენ ქალდებისა და იბერების (სასპერების) მიწა-წყალზე მე–18 და მე–19 სატრაპიებში. ეს პროცესი უფრო ადრე დაწყებულა, მაგრამ, მაგალითად, კიროპედიის მიხედვით უფრო გაღრმავებულა აქემენიდი მმართველების დახმარებით. ისინი, ერთმნიშვნელვნად, სომხებს უჭერდნენ მხარს. მათ სასარგებლოდ მუდმივად მოჯანყე ქალდებს საუკეთესო სახნავ–სათეს მიწებს ართმევდნენ, რომელნიც საბოლოოდ სომხური სოფლებით ივსებოდა. სომხობა (არმენიელები) მუდამ სპარსულ ხელისუფლებას ემორჩილებოდა ქალდებისაგან განსხვავებით, ამიტომაც მხარდაჭერილები იყვნენ სახელმწიფოს მიერ.
აზონის მამის იარედოსის სამეფო „არიან-ქართლი“ უნდა იყოს სპარსეთის აქემენიდური იმპერის (ანუ არიანას) მე-18 და მე-19 სატრაპიები, რომელნიც დასახლებულნი იყვნენ ქართული ტომებით_ ქალდებით, სასპერებითა და სხვ. არიან-ქართლში ასევე შედიოდა ტაო, კლარჯეთთან ერთად. მეფის სახელი იარედი-იარედოსი, შესაძლოა, მიგვანიშნებდეს, რომ ის იყო აქაური სპარსი სატრაპების – ერვანდიდების ოჯახის წევრი. არსენ ბერის ცნობიდან ჩანს, არიან- ქართლის მოსახლეობის ენა ქართული იყო და არიან-ქართლის მეფეები ქართველები იყვნენ, რასაც არსენ ბერიც მიუთითებდა მე-12 საუკუნეში.
