ივერიელთა ერთობის ტრაქტატი (სული ერთობისა)

ეპისკოპოსი ანანია ჯაფარიძე

1490 წელს ქართლის მეფის კარზე მოწვეულმა დიდებულთა დარბაზობამ უკვე არსებული ფაქტი ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს სამ სამეფოდ და სამთავროებად დაშლისა იურიდიულად აღიარა. სწორედ 300 წლის თავზე 1790 წელს, მეფის კარზე კვლავ შედგა დიდებულთა დარბაზობა, რომელმაც ქართველთა ერთიანობის საკითხი სრულიად სხვაგვარად გადაწყვიტა.
ის ყოვლისმომცველი დამშლელი სული, რომელიც საქართველოში XVI-XVII საუკუნეებში ბატონობდა, XVIII საუკუნეში თანდათან დაიშრიტა და ადგილს ეროვნული ერთობის სულს უთმობდა.

სხვა საბუთებთან ერთად ამაზე მეტყველებს 1790 წლის „ერთობის ტრაქტატი ივერიელთა მეფეთა და მთავართა“. სრული სახელით – „ტრაქტატი ივერიელთა მეფეთა და მთავართაგან დამტკიცებული საზოგადოებისათვის შეერთებისა ქართლისა, კახეთისა, იმერთა, ოდიშისა და გურიისა, აღწერილი სამეუფეოსა ქალაქსა თფილისს 1790 წელსა“.
თუ აქამდე, თითქმის მთელი 300 წლის მანძილზე ქართული სამეფო-სამთავროები, რბილად რომ ვთქვათ, არა „ქართლისა, კახეთისა, იმერთა, ოდიშისა და გურიის შეერთებისათვის“, არამედ ქვეყნის დაქუცმაცებისა და კუთხურ-ადმინისტრაციული სუვერენიტეტის განმტკიცებისათვის იღვწოდნენ, 1790 წლისათვის ვითარება კარდინალურად შეიცვალა და უპირველეს პრობლემად „შეერთების“ საკითხი იქცა.
მაინც რატომ უნდა შეერთებულიყვნენ იმჟამად სუვერენული სამეფოები და სამთავროები, რა ჰქონდათ საერთო?

ტრაქტატის პრეამბულა სწორედ ამ კითხვას სცემს პასუხს: ყველა სახელმწიფოებრივ ერთეულში – ქართლში, კახეთში, იმერეთში, ოდიშსა თუ გურიაში ცხოვრობს ერთი ერი – ქართველი ანუ ივერიელი ხალხი.

ამ ივერიელებს, მცხოვრებთ, ზემოთ აღნიშნულ ქვეყნებში, ეთნიკურ-ეროვნული ერთობის გარდა აქვთ აგრეთვე სარწმუნოებრივი ერთობა, რაც იმით გამოიხატება, რომ ერთი (ე.ი. ქართული) ეკლესიის წევრნი არიან. გარდა ამისა, სხვადასხვა სახელმწიფოებრივ ერთეულში მცხოვრებ ივერიელებს აქვთ ენობრივი ერთობა და რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია – სისხლით ნათესაობა, ერთმანეთთან კავშირის ისტორიული გამოცდილება: „ვინაითგან ყოველთავე ივერიელთა, მსახლობელთა სამეფოსა შინა ქართლისა, კახეთისა, იმერთა, ოდიშისა და გურიისათა, აქვთ ერთმორწმუნება, არიან ძენი ერთისა კათოლიკე ეკლესიისაგან შობილნი და ერთისა ენისა მქონებელნი, აქვთ მავასხელობითიცა სიყვარული, ვითარცა სისხლით ნათესავთა მოყვრობით შეკრულთა ურთიერთთა შორის. ამისათვის ჩვენ, ზემოხსენებულთა ქვეყანათა ივერიისათა მეფენი და მთავარნი, დამამტკიცებელნი საუკუნოსა ამის პირობისა, სახელითა ყოვლად ძლიერისა ღმერთისათა, აღუვსთქვამთ მტკიცესა ამას ერთობასა“.
მაშასადამე, საქართველოს სხვადასხვა ადმინისტრაციულ-სახელმწიფოებრივ ერთეულის ერთობას საფუძვლად ეროვნული ერთობა უნდა დასდებოდა.

ეს დოკუმენტი საქართველოს ორ გეოგრაფიულ ნაწილად ჰყოფს – ზემო და ქვემო ივერიებად. „ზემო ივერიაში“ შედის ქართლ–კახეთის სამეფო, ხოლო „ქვემო ივერიაში“ – იმერთა სამეფო, ოდიშისა და გურიის სამთავროები.
სახელი „ივერიის“ გაცოცხლება გამოიწვია აღნიშნული დროისათვის ტერმინ „საქართველოს“ ერთგვარმა დაკნინებამ. ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს დაშლის შემდეგ, როგორც ცნობილია, „ქართველი“ ზოგჯერ მხოლოდ პროვინციული სადაურობის შინაარსით, „ქართლელის“ გაგებით იხმარებოდა, ხოლო „კახელი“, „იმერელი“, „მეგრელი“, „სვანი“ თუ სხვა, ქართული პროვინციებისა და თემების მკვიდრ ქართველთა სადაურობის აღმნიშვნელი სახელები იყო. ამ დროს გაჩნდა ტენდენცია ასეთი კუთხურ-თემობრივი სახელების გვერდით ისეთი სახელი დამკვიდრებულიყო, რომელიც მათი საერთო სამშობლოს გამომხატველი იქნებოდა. ასეთ სახელად „საქართველოს“ და „ქართველის“ გვერდით „ივერია“ და „ივერიელნი“ გაჩნდა.
ქართველთა ეროვნული ერთობის აღმნიშვნელმა ტერმინმა „ივერიელმა“ ხელახალი სიცოცხლე XVIII საუკუნის დასაწყისში შეიძინა. ამ დროს დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობას – ქვემო ივერიელებს, აღმოსავლეთისას კი – ზემო ივერიელებს უწოდებდნენ. ზოგიერთ საბუთში მცხეთელი მამამთავარი თავს „ზემო-ივერიის კათალიკოს-პატრიარქად“ მოიხსენიებდა. ასევე ერთ საბუთში აფხაზეთის კათალიკოსი თავის თავს „ქვემო ივერიის პატრიარქს“ უწოდებს.
როგორც აღინიშნა, ამ დროისათვის საქართველო ფაქტობრივად დანაწევრებულ ქვეყანას წარმოადგენდა და სხვადასხვა ადმინისტრაციულ ერთეულში მცხოვრებ ქართველებს ეროვნული თვითშემეცნება უაღრესად დაკნინებული ჰქონდათ. ისინი ხშირად თავიანთ ეროვნულ წარმომავლობას იმის მიხედვით საზღვრავდნენ, თუ რომელ კუთხეში ცხოვრობდნენ. იმერეთში იმერლობა ყალიბდებოდა, კახეთში – კახელობა, გურიაში – გურულობა და ა.შ. ეროვნული თვითშემეცნება იქამდე იყო დაკნინებული, რომ სრულიად საქართველოს მომცველი სახელმწიფოს არსებობა საეჭვოდ იყო ქცეული, ხალხის ყურადღება სრულიად სხვა საგანზე იყო გადატანილი. ჩვენს დიდ ისტორიკოსს, ვახუშტი ბაგრატიონს საგანგებო მსჯელობა დასჭირდა იმისათვის, რომ ერთიანი ქართული სახელმწიფოს არსებობის ისტორიული რეალობა დაემტკიცებინა, „გარნა ერთმეფობასა წარმოაჩინებს აწცა სამნი ხილულნი ესენი, ვინაითგან იყო ყოველი ივერია ქართლის მეფისა ქვეშე პყრობასა: პირველი უკეთუ ჰკითხო ვინმე ქართველსა ან იმერსა, მესხსა და ჰერ-კახსა – რა რჯული ხარ? წამს მოგიგებს: „ქართველი“. მეორედ არს ამათ ყოველთა წიგნი და ენა ერთი–იგივე ფარნაოზ პირველსა მეფისაგან ქმნული. და ჰკითხო რა წინთქმულთა მათ კაცთა: „რა ენა და წიგნი უწყი“, მოგიგებს მყის – „ქართული“. რამეთუ არა იტყვის, არცა რჯულსა, ენასა და წიგნსა იმერთასა, ანუ მესხთა და ჰერ–კახთასა, არამედ ქართულსა“.
აქედან ჩანს, რომ ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს დაშლასთან ერთად, ქართველი ხალხიც თემებად და ტომებად იშლებოდა. მაგრამ ეს პროცესი ტოტალური არ ყოფილა. კუთხურ სახელმწიფოებრივ ერთეულებში მცხოვრებმა მოსახლეობამ ძველი, ეროვნული თვითშემეცნების დამახასიათებელი ნიშნები შეინარჩუნა. ვახუშტის თანახმად, ეს ნიშნები „სისხლით მონათესაობისა“ და “მოვალეობითი სიყვარულის“ გარდა ყოფილა „ქართული რჯული“, „ქართული ენა“, „ქართული წიგნი“ და სხვა. ტერმინი „რჯულის“ ქვეშ ვახუშტი არა მარტო სარწმუნოებრივ აღმსარებლობას, არამედ ეთნიკურ კუთვნილებასაც გულისხმობდა. საერთოდ, ქართულ ხალხურ მეტყველებაში „რჯული“ უფრო ეთნიკური კუთვნილების აღსანიშნავად გამოიყენებოდა, ვიდრე სარწმუნოებისა. ეს ალბათ შუა საუკუნეებში შექმნილი მდგომარეობის ანარეკლია, როცა ადამიანის ეროვნებას მისი სარწმუნოებრივი მრწამსი განსაზღვრავდა. მაგალითად, პასუხი კითხვაზე: „რა რჯული ხარ?“ – „ქართველი“ ეთნიკურ წარმოშობას გულისხმობდა. ეთნიკური და ნაციონალური თვითშემეცნების დაქვეითების დროს სახელმწიფოებრივ და ეკლესიურ ერთიანობას დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა. ეს კარგად ესმოდათ ჩვენს საეკლესიო მოღვაწეებს და მარადჟამს ეთნიკური თვითშეგნების აღორძინებისათვის იღვწოდნენ. მაგალითად, მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნულ პერიოდში ქართული ეკლესია ორად იყო გაყოფილი, ძალზე ხშირად ეკლესიის მესაჭენი ტიტულატურაში თავიანთ თავს მოიხსენიებდნენ სრულიად საქართველოს მამამთავრებად.

ქართული ეკლესიის მეთაურის სახელი იმ დროს, როგორც წესი, ქვეყნის ყოველ მხარეში მოიხსენიებოდა, რადგან წირვა-ლოცვის დროს კათალიკოს-პატრიარქის ხსენება ყველა ეკლესიაში სავალდებულო იყო. ხოლო მისი სრული ტიტულატურით მოხსენიება ყოველი კუთხის მცხოვრებ ქართველს საერთო სამშობლოს, საქართველოს, არსებობას შეახსენებდა.

ამ მხრივ განსაკუთრებით აღსანიშნავია ის, რომ „საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი“ არა მარტო მცხეთელ მამამთავარს, არამედ ბიჭვინთელ (გელათელ) მამამთავარსაც ეწოდებოდა. მაგალითად, 1712 წლის საბუთში ბიჭვინთისადმი შეწირულების წიგნს აფხაზეთის კათალიკოსი ასე აწერს ხელს – „გრიგოლ მწყემსი ქრისტეს მიერ ყოვლისა საქართველოისა კათალიკოზი“.
სიტყვა „საქართველო“ დასავლეთ საქართველოში ქვეყნის უკიდურესი დაშლის დროსაც კი ცოცხლობდა. საქართველოს ამ ნაწილის მოსახლეობას „ქართველებს“ უწოდებდნენ, მაგალითად, 1733 წლის ბიჭვინთისადმი შეწირულების წიგნში გრიგოლ აფხაზეთის კათალიკოსი წერს: „ანდრიას მოეცა ჩრდილოეთისა ქვეყანა… რამეთუ ჩვენ ქართველნი მისნი წილ–ხთომილნი ვართ“. ანუ აფხაზეთის საკათალიკოსოს მრევლი ეთნიკურად ქართველები არიან. ჩვენი ეკლესიის მესაჭეთა ასეთი განცხადებები დიდად უწყობდა ხელს დასავლელ ქართველთა ეროვნულ თვითშემეცნებაში გარკვევას და ეროვნული თვითშეგნების განმტკიცებას, მით უმეტეს, რომ დასავლეთ საქართველოში მრავალი ქართული თემი და ტომი ცხოვრობდა.
საბედნიეროდ, XVIII საუკუნეში გაღვივებული „ერთობის სული“ იმდენად ძლიერი აღმოჩნდა, რომ თემობრივი პარტიკულარიზმი სძლია. საზოგადოდ, საქართველოს სხვადასხვა კუთხეებში მცხოვრებთა ეროვნული ერთიანობის შესახებ იმდროინდელი მოღვაწენი ყოველთვის, განსაკუთრებით აშლილობის დროსაც კი წერდნენ. მაგალითად, XVII საუკუნის შუა წლებში, განსაკუთრებით გაძლიერებული ოდიშის მთავარი უსასტიკესად არბევდა იმერეთს, ამის გამო ვახუშტი წერს – „არამედ იმერთა უყოფდა ესრეთ თანამონათესავეთა, ერთსჯულთა და მეფესა თვისსა…“. როგორც მოყვანილი წინადადებიდან ჩანს, ოდიშარნი და იმერელნი -„თანამონათესავენი“, ანუ ერთი ერის შვილები არიან და ეს თვით უსასტიკესი ურთიერთჟლეტის დროსაც კი იციან.
უძველესი ქართული საისტორიო წყაროდან „მოქცევაი ქართლისაიდან“ ჩანს, რომ ქართველი ხალხი, რომელსაც საკუთარი  სახელმწიფო ჰქონდა, ერთიან ერად ჯერ კიდევ ქრისტეს შობამდე დიდი ხნით ადრე ჩამოყალიბდა. „ქართლის ცხოვრების“ თანახმად, IV-III საუკუნეებში უკვე ერთიანი სახელმწიფო გვქონდა, რომლის პირველმა მეფე ფარნავაზმა ქართულ ენას სახელმწიფო სტატუსი მიანიჭა. პირველი ერთიანი ქართული სახელმწიფოს საზღვრები დასავლეთით შავ ზღვასა და მდინარე ეგრისწყალზე გადიოდა. „მოქცევაის“ თანახმადაც „არიან – ქართლიდან“ გადმოსახლებული ქართველების განსახლების უკიდურესი დასავლეთის საზღვარი მდინარე ეგრისწყალსა და შავ ზღვაზე გადიოდა.

V საუკუნისათვის  ქართლის სამეფოს საზღვრები უფრო გაფართოვდა და ჩრდილოეთით იქნა გადაწეული და ის მდ. კლისურაზე დაიდო.

ეროვნული წყაროების თანახმად,  ფარნავაზისა და ქუჯის დროს ჩამოყალიბებულმა, ერთიანმა საქართველოს სახელმწიფომ ანუ „ქართლის სამეფომ“ (რომელიც ქვემო და ზემო იბერიას ანუ დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქრთველოს აერთიანებდა) საუკუნეთა მანძილზე იარსება და საბოლოოდ დაიშალა მე-8 საუკუნეში არაბთა შემოსევების გამო, ვახტანგ გორგასლის შთამომავლების წმ. მეფე არჩილ 1-ისა და მეფე-ერისმთავარ მირის დროს. მალევე მის ყოფილ ნაწილებში აფხაზეთსა, ტაო-კლარჯეთსა და კახეთ-ჰერეთში ჩამოყალიბდა კუთხური ქართული სამეფოები, რომელნიც იბრძოდნენ კვლავ გაერთიანებისათვის, ოღონდ თავიანთი ჰეგემონობით.
VIII-X საუკუნეებში საქართველოს სახელმწიფოს კვლავ გაერთიანებამ და ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს კვლავ აღდგენამ XI საუკუნის შემდგომ კიდევ უფრო განამტკიცა ქართველი ერის ერთობა, მაგრამ XV-XVI საუკუნეებში ერთიანი ქართული სახელმწიფოს დაშლამ ერის თემებად დაშლა გამოიწვია. წარმოიშვა მცირე ქართული სახელმწიფოები. ამ სახელმწიფოებში მცხოვრებ ქართველობას უვითარდებოდა კუთხურობა, ყალიბდებოდა თემობრიობა, საზოგადოდ ზოგჯერ ერსა და სახელმწიფოს სინონიმური მნიშვნელობითაც კი იყენებდნენ. ცხადია, ქართული სახელმწიფოებრივი ერთეულების, სამეფოებისა და სამთავროების არსებობა ხელს უწყობდა ქართველი ერის დაშლასა და კუთხურობა-თემობრიობის აღორძინებას.
საბედნიეროდ, კუთხურობამ ვერ დასძლია ეროვნული თვითშემეცნება, მიზეზი უთუოდ ის იყო, რომ ქართველ ერს ორიათასწლოვანი და კიდევ მეტი ისტორია ჰქონდა. საერთო „ენა“, „რჯული“ და „წიგნი“ (მწიგნობრობა, სარწმუნოება, კულტურა), თანახმად ვახუშტისა, კვლავ აერთიანებდა ქართველობას. ხოლო XVIII საუკუნეში მოღვაწე მამულიშვილთა საყოველთაო მიზანმა, რომელიც საქართველოს ერთ სახელმწიფოდ გაერთიანებას გულისხმობდა, ეროვნული ერთიანობისაკენ სწრაფვა უფრო გააძლიერა. საქართველოში მუდამ იბრძოდნენ და იღვწოდნენ გაერთიანებისათვის, „ოდინდელი საქართველოს აღდგენისათვის ბრძოლა მისი დაშლის პირველი დღიდანვე დაიწყო და ის არც სახელმწიფოებრიობის დაკარგვის შემდეგ შეწყვეტილა. გაერთიანების იდეა ცოცხლობდა ყოველთვის და ყოველგვარ პირობებში. ეროვნული შეგნების ასეთი დიდი სიცოცხლისუნარიანობა ეჭვი არაა, უკვე მიღწეული (XII-XIII სს-ში) ეთნიკური და კულტურული კონსოლიდაციის უაღრესად მაღალი დონის შედეგი იყო, რის გამოც ეროვნული ერთიანობის იდეის ბოლომდე აღმოფხვრა ფაქტობრივად შეუძლებელი გახდა“.
ქართულ სამეფო-სამთავროთა მესვეურები ზოგჯერ თვით უდიდესი დაშლის დროსაც კი ერთიანდებოდნენ. თეიმურაზმა XVII ს-ის 30-იან წლებში „სამივე სამეფოს ლაშქარი“ გააერთიანა და „მთელი საქართველოს ლაშქრით“ განჯა-ყარაბაღზე გაილაშქრა.
მეფე როსტომ ხანს პატივისცემის ნიშნად ამ საუკუნის მიწურულს სპარსელებმა დატყვევებული „საქართველოს კაცნი-იმერელნი, ქართველნი და კახნი“ გამოუგზავნეს. XVII ს-ის ბოლოსათვის, ახალი საუკუნის მიჯნაზე, ვახტანგ მეხუთის (შაჰნავაზის) მეფობის დროს ტენდენცია საქართველოს გაერთიანებისა განსაკუთრებით გამოიკვეთა, ასე იყო არჩილის კახეთში და იმერეთში მეფობისას. თეიმურაზ II-ისა და ერეკლე II-ის დროს ქართლ-კახეთის სამეფოები გაერთიანდა. XVIII საუკუნის შუა წლებში სრულიად საქართველოს სახელმწიფოთა შორის შეთანხმებაც მოხდა. „50-60-იან წლებში ერეკლეს პოლიტიკური გავლენა დასავლეთ საქართველოზე უცილობელი იყო, რამდენადმე კიდეც ხორციელდებოდა სამხედრო კავშირი ამიერ და იმიერ პოლიტიკურ ერთეულებს შორის. 1753 წლიდან ერეკლესა და სოლომონს შორის სამხედრო კავშირიც გაფორმდა. 1770 წელს იგი მხოლოდ დროებით შეწყდა და 1773 წლიდან ისევ განახლდა“. გაერთიანებისაკენ მიილტვოდნენ 80-იან წლებშიც. „ზემო“ და „ქვემო“ ივერიის შერწყმისათვის პირობები მწიფდებოდა.
ქართული ენა და ქართული მწიგნობრობა-კულტურა ქართველებს მუდამ აერთიანებდა. „ენისა და მწერლობის ეს დიდი მნიშვნელობა კიდევ უფრო იზრდებოდა ქართველი ერის ისტორიის შავბნელ პერიოდში, კერძოდ, ერთიანი საქართველოს დაქუცმაცებისა და სამეფო-სამთავროების ურთიერთბრძოლის ვითარებაში, რაც გვიანი ფეოდალიზმის პერიოდისათვის იყო დამახასიათებელი. ქართული ენა და ლიტერატურა წარმოადგენდა იმ დუღაბს, რასაც ჯერ კიდევ შესწევდა ძალა ერთიანობის გრძნობა და მისდამი მისწრაფება შეენარჩუნებინა ქართულ სამეფო-სამთავროების მესვეურთა და ტომთა შორის, ამასთან ერთად უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა იმ გარემოებას, რომ ძველი სამწერლო ქართული ენა და ქართული ლიტერატურა არც ენობრივ-სტილისტურად, არც იდეურ-პოლიტიკურად და საერთოდ, შინაარსობრივად, ძირითადად არ ამჟღავნებს ტომობრივ-გეოგრაფიულ განკერძოებულებას, არ არსებობს აღმოსავლეთ-ქართული, სამხრეთ-ქართული და დასავლეთ-ქართული ლიტერატურული მიმართულებანი, არამედ მთელი ჩვენი მწერლობა არსებითად ერთიანი ქართულია, ჩვენი სამშობლოს რომელ კუთხეშიც არ უნდა იყოს შექმნილი ესა თუ ის ნაწარმოები და რომელი ქართული ტომის წარმომადგენელიც არ უნდა იყოს მისი ავტორი. ეს მოვლენა ლიტერატურის ისტორიაში საყოველთაო ხასიათისა არ არის, ვინაიდან, მსოფლიოს ბევრი მოწინავე ლიტერატურის ისტორია ტომობრივ-კუთხური მიმართულებებით ვითარდებოდა და ეს მიმართულებანი ღრმა კვალს ტოვებდნენ საერთო-ეროვნული ლიტერატურის განვითარებაზე. ამგვარად, XVI-XVIII საუკუნეების ქართული მწერლობის ძეგლები, რომლებიც დასავლეთ საქართველოში შეიქმნა, საერთო – ქართული მწერლობის ძეგლებია, როგორც თავისი ფორმით, ისე შინაარსით…“.
საქართველოში კულტურულ-საგანმანათლებლო საქმიანობის უმთავრესი და უმნიშვნელოვანესი კერები, როგორც წესი – ეკლესია-მონასტრები იყვნენ, რომელნიც საერთოდ არ სცნობდნენ კუთხობრიობასა და თემობრიობას და ქართველ ერს ერთიან სხეულად განიხილავდნენ.
„ქართულ-სამეფო-სამთავროებში მიმდინარე კულტურულ-შემოქმედებითი პროცესი საერთო-ეროვნული, ქართული კულტურის განვითარების პროცესი იყო. ეს არ იყო ქართლური, კახური, იმერული თუ მეგრულ-გურულ-სვანური კულტურა. პოლიტიკური გათიშულობის პირობებშიც ქართული ენის საფუძველზე შექმნილი კულტურული ერთობა, რომელიც შინაგანი იდეოლოგიური ანტაგონიზმით ხასიათდებოდა, არასოდეს დანაწევრებულა ცალკეული ქართული ეთნიკური ერთეულების კულტურად“.
ქართული ეკლესია არა მხოლოდ იდეოლოგიურად ქმნიდა ქართულ ეთნიკურ ერთეულთა შორის ერთობის სულიერ საფუძვლებს, არამედ პრაქტიკული საქმიანობითაც. ჩვენი ეკლესიის სტრუქტურა ისე იყო მოწყობილი, რომ ის ყოველთვის, თავისდაუნებლიეთაც კი, ერთიანობას უწყობდა ხელს. ეს კარგად შეუმჩნევიათ ჩვენს მეფეებს სამთავროთა, სათავადოთა და საერო ფეოდალთა მიერ ქვეყნის დაქუცმაცებისას. ამიტომაც, მაგალითად, იმერეთის მეფე „ბაგრატ მესამემ სცადა ეკლესიის წინა პლანზე წამოწევა. ეკლესია დიდი ყმა-მამულის მფლობელი იყო. საერო ფეოდალებს მისი მამულის დატაცებაზე ეჭირათ თვალი. მეფე ეკლესიის მიწებს იცავდა, ეპისკოპოსი მეფის მიერ ინიშნებოდა, ამიტომ მეფის ერთგული იყო. საეპისკოპოსოების დაარსებით მეფე თავის ერთგულ ფეოდალთა დასს ქმნიდა, რომელიც მისი დასაყრდენი იქნებოდა“.
ერთიანობის სული, რომელსაც ეკლესია ამკვიდრებდა, განსაკუთრებით დასაფასებელი იმ დიდი შინაგანი აშლილობის დროს იყო, რომელმაც საქართველო XVI-XVIII საუკუნეებში მოიცვა. თუმცა, საქართველო სამეფოებად და სამთავროებად იყო დაშლილი, მაგრამ მათ შორის გაუვალი, ყრუ კედელი, ანდა დღევანდელი გაგებით საზღვარი არ არსებობდა. ხალხი ერთიანი იყო. ხშირად საქართველოს ერთ კუთხეში ნათქვამი ჭორიც კი მეორე უკიდურესად დაშორებულ კუთხესაც სასწრაფოდ გადაეცემოდა, რაც საქართველოში ინფორმაციული კავშირის ცხო¬ველმყოფლობაზე მეტყველებს. ქვეყნის ერთიანობას ესეც უწყობდა ხელს. მრავალ მაგალითთა შორის საინტერესოა ერთ-ერთი, რომელიც გვიჩვენებს, თვით წვრილმანი ინფორმაციაც კი რა სისწრაფით ვრცელდებოდა. 1539 წელს საქართველოს სხვადასხვა კუთხის ქრონიკებში აღნიშნავდნენ – „1539 – აქა სომეხნი შეიშალნეს (იკორთის ძლისპირი), 1539 – აქ სომეხნი შეიშალნეს და თევდორობის კვირა ჭამეს (ქვათახევის გულანი), 1539 – აქა სომეხნი შეიშალნეს და თევდორობის კვირა ჭამეს (ყანჩაეთის გულანი), 1539 – აქა შვიდ გზის… სომეხნი შეიშალნენ (შემოქმედის გულანი), 1539 – სომეხნი შეიშალნენ აღვსებისაგან (კახ. ქრ.), 1539 – აქა სომეხნი შეიშალნენ და თევდორობის კვირა ჭამეს (წმ. ნიკოლოზ ქრ.)“. ე.ი. ამ წელს მიუჩნევიათ, რომ სომხურ ეკლესიაში ვერ გამოუთვლიათ, როდის მოუწევდა აღდგომის დღესასწაული (შეშლიათ), და ამიტომაც დიდი მარხვაც გაუტეხიათ. ეს ამბავი მაშინვე საქართველოს სხვადასხვა კუთხეს მოედო. აქედანაც ჩანს, თუ როგორი მჭიდრო ურთიერთკავშირი არსებობდა სხვადასხვა კუთხეს შორის.
შემთხვევითი არ იყო, რომ საქართველოს ერთმანეთისაგან პოლიტიკურად დაშორებულ კუთხეებს ჩვენი წინაპრები „საქართველოებს“ უწოდებდნენ. „ამ თვალსაზრისით უდავოდ საყურადღებო იყო XVIII საუკუნის დამდეგის ისტორიკოსის ბერი ეგნატაშვილის მიერ ნახმარი სახელი „საქართველონი“, რითაც მას ალბათ იმის თქმა სურდა, რომ საქართველო რაღაც უცხო ნაწილებად კი არა „საქართველოებად“ დაიშალა და მისი მთლიანობის აღდგენა აუცილებელი შეიქმნა“.
XVIII ს-ის II ნახევარში დადგა დრო საქართველოს „აღდგომისა“ ანუ ერთხელმწიფების ქვეშ გაერთიანებისა. „ქართლ-კახეთის პროგრესული მოღვაწეები XVIII საუკუნის 60-80-იან წლებში ხედავდნენ, რომ ამ დროს საქართველოს პოლიტიკურ გაერთიანებას უკეთესი პერსპექტივები ჰქონდა. მათი აზრით, სწორედ ერეკლე იყო ერთადერთი კანდიდატი, რომელიც „სრულიად საქართველოს„ ხელმწიფე უნდა გამხდარიყო“. ქართული ეკლესია და მისი მესაჭე ანტონ კათალიკოსი დიდად იღწვოდნენ ამისათვის.
საერთოდ, აქამდე, საქართველოს გაერთიანებას ოსმალეთსა და სპარსეთს შორის დადებული საზავო ხელშეკრულებანი უშლიდა ხელს, რომელთა ძალითაც საქართველოს ისინი ერთმანეთს შორის იყოფდნენ. ახლა პოლიტიკური ვითარება ძალზე შეცვლილი იყო. ოსმალეთი ისე დასუსტდა, რომ ქართლ-კახეთის მეფესთან შეთანხმების გზებს ეძებდა, ხოლო სპარსეთს ხელსაც კი აძლევდა ქართლ-კახეთის სამეფოს გაძლიერება.
„ოსმალეთის მთავრობა ამ დროს, როგორც ზემოთ ითქვა, ქართლ-კახეთის სამეფოსთან კავშირით დაინტერესებული იყო. ერეკლეს სახელმწიფოს ნეიტრალური პოზიცია აწყობდა სუსტ ოსმალეთს, რომელსაც ამ დროს რუსეთი მარტო ევროპის კონტინენტიდან როდი ემუქრებოდა… ირანის მხრიდან მაშინ იმერეთ-ამერეთის გაერთიანებას საფრთხე არ მოელოდა, პირიქით ირანის მომავალი შაჰი კმაყოფილიც კი იქნებოდა, თუ ერეკლე მის ფორმალურ ვასალობაზე ხელს არ აიღებდა და იმერეთს შემოიერთებდა“.
მიუხედავად ხელსაყრელი ვითარებისა, ერეკლე „…თავს იკავებდა, რათა რუსეთისაგან დამოუკიდებლად რაიმე გადამწყვეტი ღონისძიება მიეღო“.
მაგრამ რუსეთს უკვე აღარ აწყობდა ამიერკავკასიაში ძლიერი სახელმწიფოს, მით უმეტეს ერთიანი საქართველოს არსებობა – „70-80-იანი წლების ამბებთან დაკავშირებით, ჩვენ შევნიშნავდით, რომ მეფის რუსეთსა და ქართლ-კახეთის სამეფოს შორის, მიუხედავად მათი მჭიდრო კავშირისა, შენიღბული წინააღმდეგობა იყო… აკად. ნ. ბერძენიშვილის სამართლიანი შენიშვნით, იმ ვითარებაში, როცა რუსეთის მეტოქეები ამიერკავკასიაში სუსტდებოდნენ, ხოლო რუსეთის ინტერესები ამ მხარისადმი იზრდებოდა, „ძლიერი და ერთიანი საქართველო მფარველისათვის (რუსეთისათვის) საჭირო აღარ იყო“.
ქვეყნის საშინაო მდგომარეობა კი ისეთი იყო, რომ ქართლ-კახეთთან გაერთიანებისათვის არა მარტო იმერეთის სამეფოს დიდებულები იღვწოდნენ, არამედ ერეკლეს მფარველობაში შესვლის წინააღმდეგი არც სამხრეთ საქართველო იყო. რუსეთ-თურქეთის ომის პერიოდში წარმოშობილი აზრი იმის გამო ჩამოყალიბებულა, რომ „…სუსტი ოსმალეთი ომს აგებდა და ქართლ-კახეთ-იმერეთის გაერთიანებას ვერაფერს დააკლებდა. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ დამოუკიდებლობისათვის მებრძოლი ჯაყელი – ახალციხის ფაშა – ხსენებული ომის პერიოდში საბოლოოდ გადაიხარა ქართულ-რუსული ორიენტაციისაკენ და მისდა უნებლიეთ ერეკლეს საფარველში უნდა შესულიყო“.
სოლომონ I-ის გარდაცვალების შემდეგ „იმერეთში ქართლ-კახეთთან შეერთებისათვის საკმაოდ ძლიერი მოძრაობა დაიწყო. იმერეთის უგამოჩინებულესი დიდებულები და აგრეთვე პირველი მღვდელმთავრები, დოსითეოს ქუთათელი და ექვთიმე გენათელი, ერეკლე მეფესთან გამოცხადდნენ და სთხოვეს: „…ინებოს და შეიერთოს თვისდა სამეფოდ იმერეთი, ვითარცა იყო ერთ მთავრობისა დროთა. დესპანნი იმერთა არწმუნებდნენ მეფესა, რომელ ყოვლადი სამეფო იმერეთისა მოელის სიხარულით და მხიარულებით საქმესა ამის დასრულებასა. თვით მთავართა გურიისას და ოდიშისას სურთ და სწყურიათ ესე. მცხოვრებთა გლეხთაც იციან ესე და უხარისთ ბატონობა თქვენი იმერეთსა, მტერთაგან ჯარისა გაოხრებულსა“. როგორც ვხედავთ, გაერთიანებას მოითხოვდნენ არა მარტო ზედაფენები, არამედ ფართო მასებიც, რომელნიც ძლიერი ცენტრალური ხელისუფლებით დაინტერესებულნი იყვნენ“.
ამ საკითხის განხილვისას სამეფო დარბაზობაზე ყველა დიდებული ევედრებოდა და უმტკიცებდა ერეკლეს ენებებინა საქართველოს გაერთიანება, მათ შორის ანტონ კათალიკოსიც, მაგრამ სამწუხაროდ ერეკლემ უარი განაცხადა. „ბევრს ეცადა სოლომონ (ლიონიძე) „რათა მოეყვანა ერთობასა მტკიცესა ერთნათესაობა ქართველთა, მეცადინეობდა შინაკავშირითა გაეუქმებინა გარეკავშირი“. ამაოდ უხსნიდა იგი მეფე-მთავრებს, რომ „ერი, დაცული გარეთითა უცხოთა ნათესავთაგან მფარველობითა, არის მარადის დამდაბლებული“, მაგრამ ვერაფერი გააწყო… იმერეთის შემოერთების საქმე ჩაიშალა, თუმცა ერეკლეს შვილიშვილის – დავით არჩილის ძის (რომელიც შემდგომ სოლომონ II-ის სახელითაა ცნობილი) გამეფება იმერეთში, რაც 1790 წელს ერეკლე II-ის მხედრობამ განახორციელა, გაერთიანებისათვის ბრძოლაში მოპოვებული ერთგვარი წარმატების მაჩვენებელი იყო. სოლო¬მონ მეორე ბოლომდე დარჩა ერეკლეს ერთგული მოკავშირე და მის უპირატესობას ბოლომდე აღიარებდა, 1790 წ-ის ივნისში სოლომონ ლიონიძის ინიციატივით გაფორმდა „ტრაქტატი ივერიელთა მეფეთა და მთავართაგან დამტკიცებული ქართლისა, კახეთისა, იმერთა, ოდიშისა და გურიისა, აღწერილი სამეფოსა ქალაქსა თფილისს“. ამ ტრაქტატით დასავლეთ საქართველოს მეფე-მთავრები ქართლ-კახეთის სამეფოსთან სამხედრო კავშირს ამყარებდნენ და 1783 წლის ტრაქტატს უერთდებოდნენ“.
სამწუხაროდ, საერთაშორისო ვითარება, როგორც ჩანს, 1790 წლის ერთობის ტრაქტატის დამტკიცებას რუსეთისა და ოსმალეთის სახელმწიფოების მხრიდანაც მოითხოვდა. სწორედ ეს იყო სათხოვარი რუსეთის კარზე მყოფი ერეკლეს ელჩებისა, რომელნიც ასევე მოითხოვდნენ, რომ ოსმალეთს მიტაცებული სამცხე-საათაბაგო დაებრუნებინა. გარდა ამისა, ისინი მოითხოვდნენ, რომ ოსმალეთს ხელი აეღო აზერბაიჯანზე. აქედან ჩანს, რომ ქართველობის მიზანი ამ დროისათვის საქართველოს, ანუ ერთმეფობის დროინდელი სამეფოს „აღდგომა“ იყო, რომლის საზღვრები ზღვიდან-ზღვამდე იქნებოდა გადაჭიმული. მათ ამ საქმეში რუსეთის დახმარების იმედი ჰქონდათ.

1991-1992, ბორჯომი