მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
რეზიუმე,
ამჟამად, უცხოურ სამეცნიერო ლიტერატურაში, დამკვიდრებულია მტკიცება, რომლის მიხედვითაც ალბანეთის საკათალიკოსო IV-X საუკუნეებში მოიცავდა კახეთის უმეტეს ნაწილს ვიდრე თელავამდე – (გურჯაანს, დავით გარეჯას, ბოდბეს, საინგილოს და სხვა). წერილში გამოკვლეულია, რომ ასეთი მტკიცება არის არასწორი.
ნშრომში პლინიუსის, ეღიშეს, მოვსეს კალანკატუაცისა და ლეონტი მროველის ცნობების, ასევ ესხვა წყაროების დამოწმებით გარკვეულია, რომ მდ. ოკაზანს პლინიუსი უწოდებდა მდინარე ალიჯანჩაის (გიშისწყალტან ახლოს) , რომლის სათავე კავკასიის მტებშია და დავაკების შემდეგ ერთვის მდინარე მტკვარს (მინგეჩაურის წყალსაცავთან) ისე, როგორადაც აღწერს პლინიუს უფროსი სასაზღვრო მდინარეს იბერიასა და ალბანეთს შორის, ამ მდინარის სათავეშია ეღიშესა და მოვსეს კალანკატუაცის მიერ ნახსენები პუნქტი ხალხალი, რაც შეეხება ლეონტი მროველის მიერ ნახსენებ სასაზღვრო პუნქტ გულგულას, ის, ვ. მინორსკის კვლევით მდებარეობდა არა თელავთან, არამედ განჯასთან ახლოს, შესაბამისად, ალბანეთის საკათალიკოსოს საზღვარი არ გადიოდა თელავთან და ამიტომაც იმთავითვე ქართლის საკათალიკოსოს საზღავარი ალბანეთთან გადიოდა მდ. ალიჯანჩაიზე. აღასნიშნავია, რომ ეს მდინარე ალიჯანჩაი კახეთის სამეფოს საზღვარს წარმოადგენდა საუკუნეთა მანძილზე.
შესავალი
დამკვიდრებულია მტკიცება, თითქოსდა თავდაპირველად კახეთის უდიდესი ნაწილი შედიოდა ალბანეთის საკათალიკოსოს იურისდიქციაში, მისი თავდაპირველი ადგილობრივი მოსახლეობა კი ეთნიკური ალბანელები იყვენენ. ამავე მტკიცებით არასწორადაა მიჩნეული, თითქოსდა, მე-11 საუკუნის შემდეგ ქართული ეკლესია შეიჭრა ალბანეთის საკათალიკოსოს იურისდიქციაში, იქაური მოსახლეობა შეიყვანა ქართული ეკლესიის გამგებლობაში და გააქართველა. ეს მოსაზრება არასწორია, რადგანაც არ ეფუძნება წყაროთა სწორ ანალიზს.
ასეთი მტკიცების მიზეზი არის წყაროებში ნახსენები პუნქტების არასწორი ლოკალიზაცია.
ქართულ წყაროებში ნახსენებია მრავალი ტოპონიმი ჰერეთთან და კახეთთან დაკავშირებით, მათი ადგილმდებარეობის სწორ ლოკალიზებას უდიდესი მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს.
ძირითადი ნაწილი
წყაროები იბერიისა და ალბანეთის საზღვრის შესახებ სულ ოთხი ძირითადი წყარო არსებობს
ესენია – 1. პლინიუს უფროსი ( 23-79 წწ.); 2. ეღიშე (მე-5 ს.) და 3. მოვსეს კალანკატუაცი (VII ს. ან X ს.); 4. ლეონტი მროველი (VIII ს.),
განვიხილოთ თითოეული წყარო:
I. პლინიუს უფროსი (23-79 წწ.);
იბერიისა და ალბანეთის საზღვრის შესახებ პლინიუს უფროსი წერდა – „მდინარე მტკვრის იქეთ მთელი ვაკე დასახლებულია ალბანთა ტომით და, შემდეგ, იბერებით, რომელნიც ერთმანეთისაგან გამოყოფილი არიან მდინარე ოკაზანით, რომელიც გამოედინება კავკასიის მთებიდან და ჩაედინება მდ. კირში“ (პლინიუს უფროსი, ბუნების ისტორია, 6, 28-29). „Теперь будут перечислены жители пограничных с Арменией областей: всю равнину, начиная от реки Кура, заселяют племена албанов, а затем иберов, которые отделены от первых рекой Оказаном, текущей с Кавказских гор в реку Кир“ … (Плиний Старший, «Естественная история», кн. VI, 28-29).
პლინიუს უფროსი გვაძლევს რამდენიმე მინიშნებას იბერიასა და ალბანიას (ალბანეთს) შორის საზღვრის შესახებ – 1. საზღვარი გადიოდა მტკვრისპირა ვაკეზე, 2. ეს ვაკე დასახლებული იყო იბერებითა და ალბანელებით, 3. მათ ერთმანეთისაგან ყოფდა სასაზღვრო მდინარე ოკაზანი, რომელიც კავკასიის მთებიდან გამოედინებოდა და მტკვარს უერთდებოდა, 4. ამასთანავე, ეს ვაკე მტკვრის სანაპიროზე იწყებოდა. „всю равнину, начиная от реки Кура, заселяют племена албанов, а затем иберов, которые отделены от первых рекой Оказаном, текущей с Кавказских гор в реку Кир“. 17 (ე.ი. მინიშნებებია – 1. მტკვრისპირა ვაკე; 2. სასაზღვრო მდინარე ოკაზანი; 3. კავკასიის მთები, სადაც ამ მდინარის სათავეა; 4. ეს მდინარე მტკვარს ერთვის)
მიუხედავად იმისა, რომ პლინიუსი გვაძლევს ზუსტ მინიშნებას, რომ იბერია-ალბანიის საზღვარი გადიოდა ვაკეზე, მაინც, ამ ცნობის სრული იგნორირებით, თანამედროვე ისტორიოგრაფია სრულიად უმართებულოდ ამ საზღვარს ავლებს ხაზზე, რომელიც კვეთს მდინარეების იორისა და ალაზნის დახრამულ ხეობებს, ასევე, გომბორის ქედს და ბოდბე – ყვარლის გავლით უერთდება კავკასიის მაღალ მთებს. ანუ ამჟამიდელი ისტორიკოსები საზღვარს არ ავლებენ ვაკეზე. მაშასადამე,
ამჟამად, ძირითადად, უგულებელყოფილია წყაროს პირველი მინიშნება „ვაკესთან“ დაკავშირებით. ამიტომაც გავაანალიზოთ პლინიუსის მიერ ნახსენები ტერმინი „ვაკე“ . პლინიუსის მიერ ნახსენები ვაკე იწყება მტკვრის სანაპიროდანვე – равнина, начиная от реки, ამასთანავე, მეორე მინიშნებით ამ ვაკეზე მთიდან გამომავალი მდინარე „ოკაზანი“ უერთდება მტკვარს. მოვძებნოთ, თუ რომელი ვაკე იწყება ალაზან-მტკვრის შესართავის რეგიონში მტკვრის სანაპიროსთან. ასეთი აქ არის მხოლოდ ერთი ვაკე, რომელსაც კარგად იცნობდნენ ქართული წყაროები და მას ძალზე ხშირად ახსენებენ რანთან ერთად . ესაა, აჯინოურის ვაკე, ნაწილი ცნობილი „მოვაკანისა“ ანუ ვრცელი ვაკისა მტკვრის ნაპირზე. „ქართლის ცხოვრების“ ცნობით მოვაკანი იწყებოდა მტკვარ-იორის შესართავთან და გრძელდებოდა ვიდრე კასპიის ზღვამდე. „მცირისა ალაზნისა შესართავითგან ვიდრე ზღუამდე“ (ვახუშტი ბატონიშვილი, „საქართველოს გეოგრაფია“, 1904 წ., გვ. 131-132).
მოვაკანი და რანი ქართულ წყაროებში მუდამ ერთად იხსენიებიან, მაშასადამე, ის რანთანაა, ანუ ისაა შირვანის ვრცელი ვაკის დასაწყისი მონაკვეთი. შირვანის დიდი ვაკის დასაწყისში, მტკვარ-ალაზნის შესართავიდან აჯინოურის ვრცელი ვაკე, ანუ დაბლობია, ის ისტორიული მოვაკანის ერთი ნაწილია (ამჟამინდელ მინგეჩაურის წყალსაცავის გასწვრივ, მტკვრის მარცხენა სანაპიროს მხარეს), საერთოდ მოვაკანს ვახუშტის რუკაზე ეწოდება შირვანი. ვაკე „მოვაკანისა-რომელ არს შირვანი“.
აქედან შეიძლება გამოვიტანოთ დასკვნა, რომ ჩვენ თუ გვსურს წყაროს მიხედვით ვეძიოთ საზღვარი იბერიასა და ალბანეთს შორის, ის მოვაკანის (აჯინოურის – შირვანის) ვაკეზე უნდა ვეძიოთ.
მართლაც, აქ, საქართველოსთან ახლოს, ამ ვაკეზე გაედინება რამდენიმე მდინარე, რომლებიც კავკასიის მთებიდან გამოედინება, გაივლის ამ ვაკეს და მტკვარს უერთდება. ვნახოთ, რომელი მათგანი ეთანადება პლინიუსის მინიშნებას. ასეთი მდინარე აქ, ამ მტკვრისპირა ვაკეზე რამდენიმეა. 18 იბერია-ალბანეთს შორის საზღვართან დაკავშირებით, როგორც ითქვა, პლინიუსის პირველი მინიშნება, არის ის, რომ ეს საზღვარი მტკვრისპირა ვაკეზე გადიოდა, ანუ სწორი ზედაპირის მქონე მონაკვეთზე, მეორე მინიშნება კი ისაა, რომ საზღვარი მდინარე ოკაზანს მიუყვებოდა, რომელიც კავკასიის მთებში გამოედინება და ამ ვაკეზე მტკვარს უერთდება. მაშასადამე,
2 – ამჟამად უგულებელყოფილია წყაროს ეს მეორე მინიშნებაც. კერძოდ, პლინიუსის ცნობა, რომ საზღვარი მიუყვებოდა მდინარეს. მაშასადამე, იბერიასა და ალბანეთს შორის საზღვარი მდინარეს უნდა მიუყვებოდეს, ეს არის წყაროს, ანუ პლინიუსის ცნობის მინიშნება, ის ამჟამად უარყოფილია. ამჟამინდელი ისტორიკოსები იბერიასა და ალბანეთს შორის საზღვარს არ ავლებენ მდინარეზე, პირიქით, მათ მიერ გავლებული საზღვარი არათუ მიუყვება რომელიმე მდინარეს, არამედ პირიქით, ჰორიზონტალურად კვეთს სამი დიდი მდინარის – მტკვრის, იორისა და ალაზნის ხეობათა შუაწელს. რაც ეწინააღმდეგება წყაროთა მინიშნებებს, თუნდაც პუნქტ ხალხალასთან დაკავშირებით, რომელიც სასაზღვრო წერტილი იყო წყაროთა ცნობით. მაშასადამე,
3 – ამჟამად უარყოფილია წყაროს მე-3 მინიშნებაც, კავკასიის მთების შესახებ, რომ იბერია-ალბანეთის საზღვარი მიუყვებოდა მდინარეს, რომელიც კავკასიის მთებიდან გამოედინებოდა და ვაკეზე უერთდებოდა მტკვარს. ოკაზანი „კავკასიის მთებიდან“ გამოედინებოდა და მტკვარს უერთდებოდა. „отделены от первых рекой Оказаном, текущей с Кавказских гор в реку Кир“. საერთოდ, პლინიუსი საუბრობს იბერიასა და ალბანეთს შორის მოქცეულ სასაზღვრო რეგიონზე, სადაც მტკვარს უერთდება კავკასიის მთებიდან გამომავალი მდინარე. ამ რეგიონში ასეთი მდინარე უპირველესად არის მდ. ალიჯანჩაი, რომელიც კავკასიის მთებიდან გამოედინება და ვაკეზე მტკვარს უერთდება ახლოს მინგეჩაურის წყალსაცავთან. ასევე, ასეთივეა, შაქის მახლობელი კავკასიის მთებიდან გამომდინარე ალაზნის მარცხენა უმთავრესი შენაკადი – გაიჩაი, (ჩვენ მას გიშისწყლის სახელით მოვიხსენიებთ) რომელსაც, ჩანს, ასევე ალაზანი ერქვა, ისევე, როგორც აქ გამავალ მრავალ მდინარეს, მაგალითად, იორსაც, ალაზნის მთავარ ძარღვთან ერთად. აღსანიშნავია, რომ მდინარე ალიჯანჩაი კახეთის მუდმივი აღმოსავლეთის საზღვარი იყო, როგორც კახეთის პირველი სამეფოს დროს, ანუ მე-11 საუკუნემდე (В состав королевства входили территории от Ксани (западная граница) до реки Алиджанчай (восточная граница) и от дидойцев (северная граница) к югу вдоль реки Мтквари (южная граница).
ასევე მეორე სამეფოს დროს, ანუ მე-18 საუკუნეშიც. ამ მხრივ მდ. ალიჯანჩაი სრული სიზუსტით ემთხვევა პლინიუსის ცნობას ოკაზანის შესახებ.
4 – უარყოფილია წყაროს მე-4 მინიშნებაც. იბერია-ალბანეთის სასაზღვრო მდინარე მტკვარს ერთვის). ასეთი მდინარე, რომელიც კავკასიის მთებში იღებს სათავეს და მტკვარს უერთდება არის ალიჯანჩაი. მაღლაც ეს მდინარე (ალიჯანჩაი) საუკუნეთა მანძილზე იყო საზღვარი კახეთის სამეფოსი მეზობელ სახელმწიფოებთან.
აქვე, დაბლობში ალაზნის პირველი რიგის შენაკადია გიშისწყალი, ანუ აგრიჩაი, რომელიც აქ, აქვე, კავკასიის მთებში იღებს სათავეს. გიშისწყალ-აგრიჩაი (გაიჩაი) წყალუხვი იყო, ის ალაზნის უმთავრესი შენაკადია, ამიტომ შესაძლოა მასაც უწოდებდნენ ალაზანს, მით უფრო, რომ ალაზანი აქ უამრავ მდინარეს ეწოდება („პირიქითა ალაზანი“, „თუშეთის ალაზანი“, „მცირე ალაზანი“ – იორი (ქართული წყაროები იორს „მცირე ალაზანს“ უწოდებენ) და სხვა. მდინარე ალაზნის მთავარი ძარღვის ყველა შენაკადი „ალაზნად“ იწოდებოდა. აქედან გამომდინარე, ჩანს, ერთ დროს გიშისწალს, ანუ აგრიჩაის ასევე ალაზანი ერქვა. პლინიუსი შესაძლოა ოკაზანს უწოდებს ალაზნის უმთავრეს წყალუხვ შენაკადს გიშისწყალს (აგრიჩაი – გეტარუ) და აგრეთვე მის წყალს ალაზანთან შერთვის შემდეგ ვიდრე მტკვრამდე.
როგორც აღინიშნა, პლინიუსის გარდა, არსებობს ასევე სხვა მნიშვნელოვანი წყაროების ცნობები იბერიისა და ალბანიის სასაზღვრო პუნქტების შესახებ, ეღიშესა, მოვსეს კალანკატუაცისა და სხვათა ცნობები, კერძოდ, ისინი იძლევიან ინფორმაციას, რომ იბერიისა და ალბანიის საზღვარზე მდებარეობდა პუნქტი „ხალხალა“.
II. ეღიშეს ცნობა იბერია-ალბანეთის სასაზღვარო პუნქტ ხალხალას შესახებ ცნობილია ორი პუნქტი, რომელნიც ატარებენ სახელს „ხალხალა“, ორივე ახლოა სასაზღვრო მდინარე გიშისწყალთან.
ეღიშე, სომეხი ისტორიკოსი და ღვთისმეტყველი მე-5 ან მე-6 საუკუნისა, წერს – „შეხვდა მათ იბერიის საზღვართან, ქალაქ ხალხალში, სადაც ალბანთა მეფეებს ჰქონდათ თავისი ზამთრის რეზიდენცია“. „Это он написал и посвятил в это мазпана, имя которого было Себухт. А тот, когда услышал все эти ободряющие вести от Васака и, проверив, и утвердился в мысли, что с малосильным полком идет на него спарапет Армении, не стал выжидать в краях Чора, а сосредоточил все множество своих войск и поспешно перешел большую реку, именуемую Кур, и встретился с ним близ границ Иверии, против города Халхала, который был зимней ставкой царей – Албанских“ (Егише. О Вардане и войне армянской / К.Н.Юзбашян. – Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1971. – с. 77). 21 III.
III. მოვსეს კალანკატუაცის ცნობა იბერია-ალბანეთის სასაზღვრო პუნქტ „ხალხალას“ შესახებ მოსე კალანკატუაცი მე-7 ს-ის სომეხი ისტორიკოსი, „ალვანთა ქვეყნის ისტორიის“ ავტორი მსგავსადვე წერს – „და შეხვდა მათ იბერიის საზღვარზე, ხალხალას პირისპირ, ალბანთა სამეფოს საზამთრო რეზიდენციასთან“ . Моисей Каланкатуйский передает: «…и встретился с ним на границах Иберии, напротив Халхала, зимней резиденции царства Албанского» (Политическая история и историческая география кавказской албании (III в. до н. э. – VIII в. н. э.) Баку «Элм» 1986). ამჟამინდელი აგრიჩაის მახლობელ რეგიონში მართლაც ორი ისტორიული „ხალხალა“ არსებობდა, ერთი (ამჟამინდელ აზერბაიჯანში, ქალაქ ყაზახთან) ახლოს იყო „ხორანთასთან“ (იორ-ალაზნის შესართავთან), ხოლო მეორე ხალხალა დღესაც არსებობს ოგუზის რაიონში. რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, მასთან ახლოს კავკასიის მთებშია სათავე მდ. ალიჯანჩაისა (გალაჩაი), რომელიც აქვე ახლოს, დაბლობში მტკვარს უერთდება აჯინოურის ველთან.
შეჯამება:
ცნობას პლინიუსისა, რომ იბერიასა და ალბანეთს ერთმანეთისაგან ყოფდა მდინარე, რომლიც კავკასიის მთებში იღებდა სათავეს და ბარში მტკვარს უერთდებოდა, ეთანადება მდ. ალიჯანჩაი, გიშისწყალთან ახლოს და მდ. ტურიანჩაი.
სოფელ ხალხალასთან კავკასიის მთებში სათავეს იღებს ორი მდინარე: ესენია, ალიჯანჩაი და ტურიანჩაი, რომელნიც აქვე ახლოს მტკვარს უერთდებიან.
მაშასადამე, პლინიუსის მდ. Oოკაზანი, ჩვენი რკვევით, ეთანადება მდინარე ალიჯანჩაისა და ასევე უფრო ნაკლებად, მდ. გიშისწყალს. Oორივე ეს მდინარე სათავეს იღებს კავკასიის მთებში სოფელ ხახლხალთან ახლოს, ამ სოფელს კი იბერიისა და ალბანეთის საზღვარზე ასახელებენ ეღიშე და მოვსეს კალანკატუაცი.
სოფელი ხალხალი (ფილფილა) ახლოა გიშისწყლის სათავესთან. ასევე სახელ ფილფილას ეტიმოლოგია ჩვენ გვაგონებს ლეონტი მროველის სახელს გულგულა. ამ შემთხვევაში, სამი წყარო ერთმანეთს ეთანადება – როგორც ითქვა, ხალხალა ამჟამინდელი სოფელია ამ რეგიონში ოგუზის რაიონში, ყოფილ ვართაშენთან.
მეოთხე წყარო, რომელიც გვაძლევს საზღვარს კახეთსა და ჰერეთს (იბერიასა და ალბანიას) შორის, არის ლეონტი მროველი.
IV. ლეონტი მროველის ცნობა ჰერეთ-კახეთის სასაზღვრო პუნქტ ტყეტბა-გოლგოლას შესახებ
ამ თემასთან დაკავშირეით, ალბათ პირველ რიგში უნდა ითქვას, რომ ტერმინი „გულგულა“ თელავთან გააიგივა არა ლეონტი მროველმა, არამედ ვახუშტიმ. შესაბამისად, უნდა ვეძიოთ მეოთხე წყაროს – ლეონტი მროველის მიერ დასახელაბული გულგულას ადგილმდებარეობა. ლეონტი წერს – „ხოლო ჰეროსს მისცა ქუეყანა მტკურისა ჩრდილოთ, მცირისა ალაზნისა შესართავითგან ვიდრე ტყეტბამდე, რომელსა აწ ჰქჳან გულგულა. და ამან ჰეროს აღაშენა პირველად ქალაქი შესაკრებელთა შორის ორთავე ალაზანთასა. და უწოდა სახელი თჳსი ჰერეთი. და მის გამო ჰქჳან ჰერეთსა ჰერეთი. და აწ მას ადგილსა ჰქჳან ხორანთა“ (ქ.ც. 1. 1955, გვ.17).
მაშასადამე, ლეონტის მინიშნებები ასეთია – – „ხოლო ჰეროსს მისცა ქუეყანა 1. მტკურისა ჩრდილოთ, 2. მცირისა ალაზნისა შესართავითგან ვიდრე ტყეტბამდე, რომელსა აწ ჰქჳან გულგულა. 3. და ამან ჰეროს აღაშენა პირველად ქალაქი შესაკრებელთა შორის ორთავე ალაზანთასა. და უწოდა სახელი თჳსი ჰერეთი. და მის გამო ჰქჳან ჰერეთსა ჰერეთი. და აწ მას ადგილსა ჰქჳან ხორანთა“.
მაშასადამე, ჰერეთი არის ქვეყანა „მტკვრისა ჩრდილოთ“. ამასთანავე, ჰერეთი მტკვრის მიმდებარე, მახლობელი ქვეყანა ყოფილა, მტკვრის ახლო რეგიონში მდებარეობდა, როგორც ლეონტი ამბობს „მტკურისა ჩრდილოთ“, ანუ მტკვრის ჩრდილოეთით მდებარე ქვეყანაა „შესაკრებელთა შორის ორთავე ალაზნისათა“, ანუ იორ-ალაზნის შესართავთან მიმდებარედ. ასეთია მტკვრის მარცხენა ნაპირზე მდებარე შაქის ოლქი, რომელსაც ქართულ წყაროებშიც ჰერეთი ერქვა, საარიშიანო. ლეონტის თქმით – ჰერეთი იწყებოდა იორ-ალაზნის შესართავიდან ვიდრე „ტყეტბამდე, რომელსაც აწ ჰქვია გულგულა“.
ტყეტბა-გულგულას მდებარეობა თელავთან ახლოს, ეეჭვებოდა ივ. ჯავახიშვილს. ამის მიუხედვად, ამჟამად მტკიცედაა მიჩნეული, რომ ის თელავთან, მის ოდნავ ჩრდილოეთით, თურდოს ხევთან მდებარეობდა. ივ. ჯავახიშვილი წერს – „ტყეტბა, როგორც საგეოგრაფო სახელი უკვე ლეონტი მროველის დროს აღარ არსებობდა თურმე და იგი უხსნის თავის მკითხველს, რომ ამ ადგილს „აწ ჰქვიან გოლგოლა“, ახლა გულგულად გამოითქმის (ივ. ჯავახიშვილი, ტ.II, 1983, გვ.46).
ივ. ჯავახიშვილი წერს – „ამ ადგილის (ტყეტბას) მდებარეობას დიდი მნიშვნელობა აქვს კახეთ-კუხეთ-ჰერეთის საზღვრების გამორკვევისათვის და სხვადასხვა მოსაზრებათა გამო ეჭვი გვებადება, ლეონტი მროველი ხომ არ სცდება, როდესაც ძველი ტყეტბა მერმინდელ გოლგოლად იცნა? გოლგოლას სამხრეთით მდებარეობდა თელავი“ (ივ. ჯავახიშვილი, ტ.II, 1983, გვ.46).
თუ თვით ლეონტი მროველის დროს უკვე აღარ იცოდნენ, თუ სად მდებარეობდა ტყეტბა-გოლგოლა, მით უმეტეს მე-18 საუკუნეში, ვახუშტი ბატონიშვილის დროს, ხოლო ივ. ჯავახიშვილს, როგორც ითქვა, ძალზე ეეჭვებოდა ამჟამად აღიარებული მოსაზრება, რომ ეს პუნქტი თელავთან მდებარეობდა. მასაშადამე, თელავთან ახლოს მდებარე პუნქტი გულგულა არაა ლეონტის მიერ ნახსენები „გოლგოლა“ (გულგულა), ლეონტი, ჩანს, პუნქტ „ხალხალას“ გულისხმობდა.
აღსანიშნავია, რომ პუნქტ გულგულას ასევე ეძებდა გამოჩენილი ისტორიკოსი ვ. მინორსკი, მან ასეთი პუნქტი იპოვნა მტკვრის მარჯვენა სანაპიროზე, განჯის რეგიონში, განჯის დასავლეთით 60 კმ. მანძილზე. Однако В. Минорский это географическое название (Гулгули) связывает с неким населенным пунктом на правом берегу Куры в 60 км западнее г. Ганджа (см.: Mინორსკყ V. Oპ. ციტ. P. 506).
А. К. Шагинян ФОРМИРОВАНИЕ АВТОНОМНЫХ БАГРАТИДСКИХ КНЯЖЕСТВ НА ТЕРРИТОРИИ АРАБСКОЙ ПРОВИНЦИИ АРМИНИЙА В ПЕРВОЙ ПОЛОВИНЕ IX в.
იგივე სახელი „გულგული“ ამ რეგიონში ერქვა ასევე მდინარეს, რომელიც არაქსის შენაკადია და იცნობენ მდ. მეგრის სახელით.
Река Гулгули (она же Мегри) является левым притоком Аракса (Акопян Т., Мелик-Бахшян Ст., Барсегян О. Словарь топонимов Армении и прилегающих областей. 1–5. Ереван, 1986–2001. Т. 3. С. 585).
აღსანიშნავია, რომ ჰერეთის სამეფოს ანუ შაქის სამტავროს საზღვრად გულგულას ასახელებს სხვა წყაროც, (არაბული წყარო). ოღონდ ეს გულგულა აიყო არა თელევის მხრეს, არამედ არაქსისი მხარეს.
юге пределы княжества Сахла, сына Смбата доходили до р. Гулгули (Мегри), т. е. долины Аракса. И, как пишет ад-Динавари, «Когда он (Бабак …
Мы знаем, что на юге пределы княжества Сахла, сына Смбата доходили до р. Гулгули (Мегри), т. е. долины Аракса. И, как пишет ад-Динавари, «Когда он (Бабак .
https://cyberleninka.ru › …
მაშასადამე, როდესაც მემატიანე წერს, რომ „ჰეროსს მიეცა ქვეყანა მტკვრის ჩრდილოთ, მცირის ალაზნის შსართითგან, ვიდრე ტყეტბამდე, რომელ არას გულგულა“(ქ.ც.1.გვ.5), ნიშნავს, რომ ჰეროსს მიეცა ქვეყანა არა კახეთის სოფელ გულგულამდე, რომელიც თელავთანაა, არამედ მიეცა ქვეყანა იორის ანუ მცირე ალაზნის შესართავიდან, ვიდრე მინორსკის მიერ ნაპოვნ განჯასთან მდებარე გულგულამდე ანდა არაქსის შენაკად მდ. გულგულამდე ანუ მდ. მეგრამდე, უფრო, მცირე ალაზნის შესრთავის რეგიონთან, კერძოდ, განჯასთან ახლო მდებარე პუნქტ გულგულამდე.
ასეთი აზრი არის სრული სიახლე, მე თვითონაც ადრე გულგულად მივიჩნევდი არა თელავს, არამედ შაქთან ახლოს მთებში მდებარე პუნქ ფილფილას, გიშისწყალის სათვაესთან, ხოლო ჩვენთვის სიახლეა მინორსკის მიერ შემოთავაზებულ პუნქტი გულგულა, განჯასთან. ამ საზღვრებში ჰერეთი, ანუ ჰერეთის შემადგენლობაში განჯასთან მდებარე პუნქტ გულგულას წყალობით ჰერეთის საზღვრის ახლოს მოტანა ქვემო ქართლთან, ეთანადება ქართულ ძველ წყაროებს, მაგალიტად იაკობ ხუცესისი წმ. შუშანიკის მარტვილობაში , როდესაც ვარსქენი შედის ქართლის სამეფოში, ის თავდაპირველად გაივლის ჰერეთის ქვვეყაანს, და შემდეგ მიდის თავის რეზიდენციაში ქვემო ქართლის ქალაქ ცურტავში, მინორსკის სქემით, ჰერეთი ამ მიმართულებით ქვემო ქართლს უახლოვდებოდა.
მასასადამე, თელავის დაკავშირება წყაროთა გულგულასთან არის შეცდომა, მისაღებია მინორსკის მიერ მოძიებული პუნქტი გულგულა განჯასთან.
კახეთის თავდაპირველი საზღავარი გადიოდა მდინარე ალიჯანჩაიზე, როგორც აღინიშნა, და ეს მდინარე , ვითარცა საზღავარი ალბანეთსა და იბერიას შორი აკმაყოფილებს პლინიუსის, ეღიშეს, მოვსეს კალანკატუაცისა და ბოლოს, ლეონტი მროველის მონაცემებს ამ საღვართან დაკავშირებით.
მაშასადამე, ალბანეთის საკათალიკოსოს საზღვარი გადიოდა არა თელავთან, არამედ მდ. ალიჯანჩაიზე, რომელიც იყო საზღავრი იბერიას და ალბანეთს შორის პლინიუსის ცნობის თანახმად, რომელიც ამ მდინარეს ოკაზანს უწოდებს, მის სათავეში მდებარე პუნქტი ხალხალი კი ეღიშესა და მოვსეს კალანკატუაცის ცნობებით იბერია-ალბანეთის საზღარზე მდებარეობდა.
მასასადმე, ასეთ შემთხვევაზი არ დასტურდება ამჟამად გავცელებული თვალსაზრისი, თითქოსდა მე-11 საუკუნის შემდეგ ქართლის საკათალიკოსო შეიჭრა ალბანეთის საკათალიკოსოს იურისდიქციაში, რომელიც თითქოსდა მე-10 საუკუნემდე მოიცავდა კახეთის უმეტეს ნაწილს. ეს თვალსაზრისი მცდარია და, როგორც აღინიშნა, მისი წყაროა პუნქტების არასწორი ლოკალიზება. მაშასადამე ქართული ეკლესია არასოდეს შეჭრილა ალბანეთის საკათალიკოსოს იურისდიქციაში და მით უმეტეს არ მიუსაკუთრებია მისი მრევლი. ასეთი შეჭრა იკრძალება კიდეც საეკლესიო კანონებით, კერძოდ, მოციქულთა კანონებით, აკრძალულია ასევე მე-2 მსოფლიო საეკლესიო კრების მე-2, მე-3 კრების, მე-8, მე-4 კრების მე-20 და ასევე სხვა კანონებით. მართლმადიდებლობისა და მისი კანონების მტკიცე დამცველი საქართველოს ეკლესია მუდამ იცავდა ამ კანონებს და არასოდეს არ იჭრებოდა სახვა საპატრიარქოების იურისდიქციაში.
დასკვნა
ნაშრომში გარკვეულია, რომ, თავდაპირველი, ისტორიული ჰერეთი, რომელსაც ზოგჯერ ალბანეთსაც უწოდებენ, კახეთს ესაზღვრებოდა მდ. ალიჯანჩაისთან (ზოჯერ კი იქვე გამდინარე მდ. გიშისწყალთან).
პლინიუსის მიერ ნახსენები, იბერიასა და ალაბანეთს შორის სასაზღვარო მდინარე, რომელსაც ის ოკაზანს უწოდებს, არის მისივე ცნობების შესაბამისად კავკასიის მთებიდან გამომავალი მდინარე ალიჯანჩაი, რომელიც გავაკების შემდეგ მტკვარს უერთდება. მის სათავეშია ეშიღესა და მოვსეს კალანკატუაცის მიერ ნახსენები პუნქტი ხალახალი.
ჰერეთი დიდი ქვეყანა იყო, გადაშლილი აღნიშნული მდინარეებიდან ვიდრე მდ. აღსუმდე და ძირითადად დასახლებული იყო ქართულენოვანი მოსახლეობით (ჰერებით). მას ასევე შაქის სამეფოსაც უწოდებენ. მისი (ანუ „შაქის ჰერეთის“) საზღვრები გაიზარდა მხოლოდ მე-9 საუკუნეში, როცა მისმა მონოფიზიტმა მმართველმა საჰლ სმბატიანმა არანის (რანის) დაპყრობის შემდეგ არაბთა ხელშეწყობით ასევე შეძლო სამხრეთ კახეთის დაპყრობა გავაზის ხაზამდე. მხოლოდ ამის შემდეგ ეწოდა ისტორიული კახეთის ამ (სამხრეთ) ნაწილს სახელი – „ჰერეთი“. სამხრეთ კახეთის გასათავისუფლებლად იბრძოდნენ კახეთის ქორეპისკოპოსები და აფხაზთა მეფეები. მხოლოდ წმ. დედოფალ დინარას დროს (მე-10 ს.) დაუბრუნდა შაქის ჰერეთი მართლმადიდებელ სარწმუნოებას.
იმის გამო, რომ ჰერეთი გიშისწყლიდან მდ. აღსუმდე (თეთრწყლამდე) დასახლებული იყო ქართულენოვანი მოსახლეობით, მას უცხოელები ივერიის ნაწილად მოიაზრებდნენ, ამიტომაც მის დედოფალს წმ. დინარას რუსული წყაროები „ივერიის დედოფალს“ უწოდებდნენ.