მონოფიზიტური ძეგლების (ეკლესიების) სტატუსი საქართველოში

 

მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე

საქართველოში მონოფიზიტური ძეგლების სტატუსის განსაზღვრის სა­კითხი მნიშვნელოვანია.

ძველ საქართველოში ეს საკითხი დარეგულირებული იყო, რაც ასახულია შესაბამის სამართლებრივ წყაროებში, მაგალითად, დავით ბატო­ნიშვილის სამართალში (XVIII ს.).

ქართლ-კახეთის სამეფოში (რომლის სამხრეთი საზღვარი ბამბაკის მთებამდე ვრცელდებოდა) არსებული მონოფიზიტური ეკლესიები და მონასტრები უშუალოდ ექვემდებარებოდა სა­ქართველოს მეფეს, კერძოდ ისინი (ანუ  სამეფოს ტერიტორიაზე განლაგებული სომხური ეკლესია-მონასტრები)ქართველი მეფის (ანუ სახელმწიფოს) საკუთრებად მიიჩნეოდა.

მაგალითად, ქართლ-კახეთის სამეფოს ტერი­ტორიაზე მდებარე ახპატის მონოფიზიტური მონასტრის შესახებ სამართალში ნათქვამია – „ახპატის მონასტერი არს მეფისა და მამული იმისი – მეფისა“, და ეჩმიაძინის კათალიკოსს მის მიმართ„არა აქვს არა რაიმე სამართალი“ (სამართალი ბატონისშვილისა დავითისა“, 1964, გვ. 167, 170, 171).

საქართველოს სამართლის მიხედვით, მონოფიზიტური ეკლესიის და მასზე მიმაგრებული მიწის მესაკუთრე იყო სახელმწიფო,  უფრო მეტი, არსებული წესის შესაბამისად, მონოფიზიტ სამღვდელოებასაც საქართველოს მეფე გამოარჩევდა და შემდეგ მას აკურთხებინებდა ეჩმიაძინის კათალიკოსს.

მაგა­ლითად, იმავე ახპატის მონასტერში იჯდა არქიეპისკოპოსი „ახპატელის“ ტიტულით. საქართველოს მეფე, საჭიროების შემთხვევაში, გამოარჩევდა ახპატის საეპისკოპოსო კანდიდატს და მის კურთხევას დაავალებდა ეჩმიაძინის კათალიკოსს, ასევე ამავე მონასტრის სამღვდელოების კურთხევის ნებართვასაც მეფე იძლეოდა („სამართალი ბატონისშვილისა დავითისა“, 1964, გვ. 167, 170, 171).

უნდა დავასკვნათ, რომ ძველ საქართველოში, მონოფიზიტური ძეგლები სახელმწიფო საკუთრებად, საქართველოს ხალხის სულიერ-მატერიალური კულ­ტურის ერთ ნაწილად, ეროვნული კულტურის ძეგლად ითვლებოდა.

ეს დამოკიდებულება შეიცვალა XIX-XX სს-ში, როცა დაიკარგა სახელმწიფო დამოუკიდებლობა, ამჟამად მონოფიზიტური ძეგლების საკითხი კვლავ საკვლევია.

თუკი ამჟამად შეუძლებელია ძველი სამართლის გამოყენება, სასურველია გავითვალისწინოთ დამოკიდებულება, რაც ასეთ შემთხვევაში არსებობს მეზობელ სახელმწიფოში, კერძოდ მეზობელ სომხეთში.

სომხეთში არის საკმაო რაოდე­ნობით ქართული (მართლმადიდებლური) ეკლესიები ნაგებნი წინა საუკუნეებში. ამ ეკლესიების ქართულობას მრავალ წყაროსთან ერთად თვით ამ ეკლესიებბის კედლებსა და ფრესკებზე ქართული წარწერების არსებობა ადასტურებს. ამ ეკლესიებში, მაგალიტად ახტალაში, მრავალი ქართველი წმიდანია გამოსახული,წმიდა ნინო, წმ.ილარიონ ქართველი, წმ. გიორგი მთაწმიდელი და სხვანი. ამის  მიუხედავად, სომხეთში ამ ეკლესიების სტატუსი სრულიად სხვაგავრი მიდგომით გადაჭრეს, რაც ჩვენც უნდა გავიმეოროთ.

სომხეთში არსებული ქართული (მართლმადიდებლური) ეკლესიების სტა­ტუსის განსაზღვრა რამდენიმე ათეული წლის წინ სომეხმა მეცნიერებმა ითავეს. მათ თავისებურად დაამუშავეს საკითხი და მიიღეს სათანადო დასკვნები, რომელთა საფუძველზედაც სომხეთის სახელმწიფომ შესაბამისად იმოქმედა.

კერძოდ, სომხეთში მდებარე ქართულ ეკლესიებთან დაკავშირებით სომეხი მეცნიერები ამტკიცემდნენ, რომ თითქოს ისინი არა ეთნიკურ ქართველთა ეკლესიებია, არამედ – იმ ეთნიკური სომხებისეკლესიებია, რომელნიც სარწმუნოებრივად მართლმადიდებლები (ქალკე­დონიტები) იყვნენ და ამიტომაც „ქართველებს“ უწოდებდნენ. ამ განსაზღვრების შესაბამისად, სომ­ხეთის სახელმწიფომ ქართულ ეკლესიებს მიანიჭა „სომხური ეკლესიების“ სტატუსი და შეიყვანა სომხური კულტურის ძეგლთა რიცხვში.

მაშასადამე, მათი განსაზღვრებით, წარსულში  „ქართველს“ უწოდებდნენ იმ ეთნიკურ სომეხს, რომელიც თავის აღმსარებლობად ქალკედონიტობას აღიარებდა.

თუ ჩვენც ასეე მოვუდგებით და გავიმეორებთ ასეთ მიდგომას, შეგვიძლია თამამად ითქვას, რომ საქართველოში არსებული მონოფიზიტური ეკლესიები აგებულია არა ეთნიკურ სომეხთა მიერ, რამედ იმ ქართველთა მიერ, რომელნიც აღმსარებლობით იყვნენ მონოფიზიტები ანუ „სომხური რჯულის“ მქონენი, რომ ისინი არა ეთნიკურად იყვნენ სომხები, არამედ მხოლოდ აღმსარებლობით,რჯულით. შესაბამისად, ამთ მიერ ნაგები ტაძრებიც  ქართული კულტურის ძეგლებია. ასეთი განსაზღვრება იდენტურია იმისა, რითაც ხელმძღვანელობენ სომხეთში მსგავსი საკითხის გადაჭრისას.

თანამედროვე სომხეთისაღნიშნული მაგალითი სრულიად გასაზიარებელია, რადგან ანალოგიური ვითარებაა ჩვენშიც. კერძოდ, სა­ქართ­ველოში ისტორიულად ცხოვრობდნენ სხვადასხვა აღმსარებლობის ქართვე­ლები, მათ შორის ქართველი მაჰმადიანები, ქართველი კათოლიკები და ქართველი მონოფიზიტები. ისინი ქართველ მართლმადიდებლებთან ერთად იყვნენ ერთიანი ქართული კულტურისა და ისტორიის შემოქმედნი. მათ ყველას ერთად „სა­ქართველოს შვილებს“ უწოდებდნენ. შესაბამისად, ქართველი მონოფიზიტების ეკლესიები ქართული კულტურის ძეგლებია, ქართული არქიტექტურისა და შემოქმედების ნაწილი.

აღსანიშნავია, რომ „მონოფიზიტი ქართველები“, რომელთაც საზოგადოდ „სომხებს“ უწოდებდნენ, ჩვენში ადრევე ცხოვრობდნენ, ხოლო ეთნიკური სომხები  საქართველოში მასიურადმხოლოდ XIX ს-ის 20-იან წლებში, 1827-28 წლებში შემოვიდნენ, გენერალ პასკევიჩის დროს.

ქართველი მონოფიზიტების (ე.წ.“სომხების“, ასევე,  ქართველ მუ­სულმანთა და ქართველ კათოლიკეთა ე.წ.“ფრანგების“) შესახებ უწყვეტად წერდნენ ჟურნალ-გაზეთები, გამოიცემოდა წიგნები, ვიდრე 1921 წლამდე, საქართველოს გასა­ბჭოებამდე. ამის შემდეგ ბოლშევიკებმა აკრძალეს ამ საკითხის შესახებ მასალების გამოქვეყნება, ამიტომაც ეს საკითხი ნაკლებადაა ცნობილი. ქართველ მონო­ფიზიტთა შესახებ გამოკვლევები აქვთ მ. თამარაშვილს, შ. ლომსაძეს, ზ. ჭიჭინაძეს და სხვებს.

ქართველი მონოფიზიტები იყვნენ საქართველოს ერთგული შვილები და პატრიოტები, მათი ენა იყო ქართული ენა და სხვა ენა არც იცოდნენ. ჰქონდათ ქართული წეს-ჩვეულებები, ადათები. ქართველი მონოფიზიტები ძველ სა­ქართველოში მიიჩნეოდა ერის ნაწილად, ისინი ქმნიდნენ შუა ფენას, ანუ მათი ძირითადი საქმიანობა ვაჭრობა-ხელოსნობა იყო. საჭიროების შემთხვევაში ქართველი მონოფიზიტები ყიდულობდნენ ან მათ უთმობდნენ მაშინ უმოქმედო მართლმადიდებლურ ეკლესიებს ან მათ ნანგრევებს, რომელთაც, დაპატრონების შემდეგ, შეძლებისდაგვარად აღადგენდნენ და იყენებდნენ.

ქართველ მონოფიზიტთა ეკლესიები თბილისშია – ნო­რაშენი, სუფ-გევორგი, სუფ-სარქისი, სურბნიშანი და სხვები, ისინი ძველი მართლმადიდებლური ეკლესიებია, რომელნიც შემდგომში, ქართველმა მონო­ფიზიტებმა აღადგინეს.

ქართველი მონოფიზიტები არაფრით განირჩეოდნენ დანარჩენი მოსახლეობისაგან, მაგრამ სხვა იყო ნამდვილი ეთნიკური სომხები, მათი დიდი რაოდენობა გენერალმა პასკევიჩმა ჩამოასახლა საქართველოში, ისინი დიდად განსხვავდებოდნენ ადგილობრივი ე.წ. „სომხებისაგან“ ანუ ქართველი მონოფიზიტებისაგან – ენით, კულტურით, ტრადიციებით, წეს-ჩვეულებებით, როგორც აღნიშნულ ლიტერატურაშია გამოკვლეული.

ადგილობრივი ქართველი მონოფიზიტები, როგორც აღვნიშნეთ, დანარჩენი მოსახლეო­ბისაგან მხოლოდ ეკლესიურობით განსხვავდებოდნენ, როცა ეს ნიშანი გამოირიცხა, ათეისტური რეჟიმის დროს, ყოველგვარი განსხვავებაც ანულირდა. ამჟამად ქართველი მონოფიზიტები ქართველი ერის ერთ-ერთი შემადგენელია, მათი წინაპრების კულტურა – ერთიანი ქართული კულტურის ნაწილია, რომელიც სიმდიდრეა ქართველი ხალხისა, ხოლო ჩამოსულები შეერწყნენ თავის ერს.

დასკვნა: საქართველოში მონოფიზიტური კულტურის ძეგლები ქართვე­ლი ერის კულტურული მემკვიდრეობაა, რომელიც დაცული უნდა იქნეს, ვითარცა ერთიანი ქართული კულტურის ნაწილი.

 

 

P.s. 

დამატებით შევეხოთ სომხეთში არსებულ ქართულ ეკლესია-მონასტრებს.

ამჟამინდელ სომხეთშილორეს ოლქში მდებარე ახტალის ძველი ქართული ეკლესია,  მოქმედი იყო და ფუნქციონირებდა მე-20 საუკუნეშიც კი. ახტალელი ეპისკოპოსი ქართულ საეკლესიო იერარქიაში საპატიო ადგილზე იდგა. რადგანაც ლორე მუდამ ქართლის სამეფოს ნაწილს წარმოადგენდა.

ახტალას საერო და საეკლესიო წრეებში ასევე ერქვა -„აგარაკი“.

აგარაკის კათედრა ერთერთი საპატიო იყო, ამიტომაც ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ, 1917 წელს, როდესაც ჩამოყალიბდა ეპარქიები, ის თბილისის ეპარქიაში შეიყვანეს, ხოლო 1927 წლიდან მის საფუძველზე დაარსდა ახტალა-პენტელითარის (ბეშქაშნის),ანუ, „აგარაკ-წალკის ეპარქია“.

ამ ეპარქიის იურისდიქციაში შედიოდა ქვემო ქართლის ისტორიული მიწაწყალი, ლორე-ტაშირი და ასევე, ამჟამინდელი  ბოლნის-დმანის-თეთრიწყაროსა და წალკის რაიონები. აქ წინა საუკუნეებში მრავალი საეპისკოპოსო იყო, მაგრამ დემოგრაფიული კატასტროფის გამო, რადგანაც, ქართველობა ამ მხარეებში ძალზე შემცირდა,  სამწყსოების გაერთიანებით ჩამოყალიბდა ერთი სამღველმთავრო –  „აგარაკ-წალკის ეპარქია“.

საქართველოს საეკლესიო კრებამ მღვდელმთავრის რეზიდენციად განისაზღვრა ახტალა ანუ აგარაკის ტაძარი.

სამწუხაროდ, 1921 წელს, ეპარქიის დიდი ნაწილი (ლორეს ოლქი) საბჭოთა მთავრობამ ჩამოაჭრა საქართველოს და გადასცა სომხეთს. ამის მიუხედავად, ვიდრე 1995 წლის საეკლესიო კრებამდე მუდმივად არსებობდა საქართველოს საპატრიარქოს ახტალის ეპარქია  „აგარაკ-წალკის ეპარქიის“ სახელწოდებით.

ამჟამად ახტალა სომხური კულტურის ძეგლადაა გამოცხადებული.

აგარაკის (ახტალის)  კათედრა დაარსა არა ივანე მხრგრძელმა, როგორც წარმოადგენენ, არამედ ვახტანგ გორგასალმა.

ფოტო; ქართველი წმიდანების რიგი ახტალას კათედრალში, სადაც, უკვე, 21-ე ს. დასაწისიდან,  სომხურ ენაზე აღესრულება ლოცვები ეჩმიაძინის ხელქვეშ.

რუკა: ვახტანგ გორგასლის მიერ დაარსებული ახტალის ანუ აგარაკის  კათედრა ქართლის სამეფოს ხუნანის საერისთავოში (შემდგომ ლორე-ტაშირში).

მიუხედავად ასეთი ისტორიისა, ფაქტისა, რომ რუსეთის იმპერიის ფარგლეშიც კი ახტალას კათედრა შედიოდა არა ეჩმიაძინის, არამედ საქართველს ეგზარქოსის იურისდიქციაში, მისი მღვდელმათავრი ვარლამ ერისთავი საქართველოს ეგზარქოსადაც კი იწოდებოდა, საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდეგ კი თბილისის ეპარქიაში  შედიოდა, მაინც ის სომხეთის ზემოთაღნიშნული მიდგომის შესაბამისად, ეთნიკური სომხების მიერ ნაგებ ტაძრად  გამოცხადდა და ამჟამად იქ, (შეიძლება ითქვას, წმიდა ნინოსა და გიორგი მთაწმიდელის თვალწინ) სომხურენოვანი მსახურება აღესრულება ეჩმიაძინის იურისდიქციაში.

 

მსგავსია სომხეთში უდიდესი ქართული ქრისტიანული ცენტის ქობაირის ისტორიაც.

ქობაირი და მის გარშემო მიმოფანტული ქართული ეკლესია მონასტრები, მსოფლიო მნიშვნელობის ქართული ხელოვნების ძეგლები სომხეთში, ყველას თვალწინ ნადგურდებიან. ნგრევის მიუხედავად იქ მაინც იკითხება ქართული წარწერები, კიდევ ჩანს ქართული ფრესკები. მშვენიერი ქობაირის ტაძარი მე-20 საუკუნემდე მოქმედებდა, თითქმის ჩვენს დრომდე  აქ კიდევ ისმოდა ქართველ მლოცველთა ლოცვა.

ფოტო: ქობაირი

განსაკუთრებით გულსაკლავია  ლორეში მდებარე  შაჰნაზარის ქართული ეკლესიის ისტორია , ის მე-12 საუკუნეში, 1135 წელს აუგია ძნელაძეთა ოჯახს, ოთხ ძმას, ერთერთის სახელი მირიანი ყოფილა, მოღწეულია შესაბამისი წარწერები მათ ნაგებ ტაძარსა და მახლობლად მდებარე ქართულ ტაძრებში –

† ს(ა)ხ(ე)ლ(ი)თა მ(ა)მ(ი)ს(აჲ)თა ძ(ი)ს(აჲ)თა და ს(უ)ლისა წ(მიდისაჲ)თა
მ(ეო)ხ(ე)ბ(ი)თა წ(მიდი)სა ღ(მრ)თ(ი)სმშ(ო)ბლ(ისაჲ)თა შეწევნითა წ(მიდ)ჲსა გ(იორგის)ჲ(თა)თ(ა)ნამდგ(ომო)ბ(ი)თა ნ(ა)თლ(ი)სმცემლის(აჲ)თა და ყ(ოველ)თა წ(მიდა)თა მისთ(აჲ)თა

ღირს ვიქნენით ჩ(უე)ნ გლ(ა)ხ(ა)კნი და უნარჩევესნი ყ(ოველ)თა კ(ა)ცთა

ოთნი ძმანი ძნელაჲს ძენი

შენებ(ა)დ ამ(ა)ს წ(მიდა)სა საყდარსა

დ(ა)სხმ(ა)დ ორ წელორთა ბალავართა

აბ(ა)ზ(ა)ს მ(ე)ფობ(ა)სა დ(ე)მეტრ(ე)ს მღდ(ე)ლთმოძღ(უ)რობ(ა)სა სადიდებლად ღ(მრთი)სა ს(ა)ლ(ო)ც(ველა)დ ს(ულთ)ა მშ(ო)ბ(ე)ლთა ჩ(უენ)თა
ქრონიკონი სმიე იყო

 

ფოტო; შაჰნაზირისქართული წარწერა, ქართული წარწერებით დამშვენებული ეს ძველი ქართული ტაძარი 2013 წელს „გაარემონტეს“ და გადასცეს ეჩმიაძინს, რომელმაც ის სომხურად აკურთხა და აამოქმედა.

Օծվեց Մեծավան գյուղի Սբ. Գևորգ եկեղեցին YouTube-ზე

იქვე ახლოს მდებარე მეორე ქართულ ტაძარში, რომელსაც ამჟამად ჯუჯექენდას უწოდებენ, არის ნუსხა-ხუცურითშესრულებულიექვსსტრიქონიანიწარწერა – „სახელითაღმრთისაითაესეჩუენგორაკელთაფიჩოსანთა, დავწერეთ: ვინუწინამოკუდეს, იდღეჟამიუწირონყოველთა“.

წარწერაში ნახსენები სიტყვა „ფიჩოსანი“ ნიშნავს ბერს, ხოლო „გორაკი“, ჩანს ერქვა ამ სოფელს ან ადგილს, სადაც მათი მონასტერი იდგა, შესაბამისად აქ ნათქვამია –  ჩვენ, გორაკელმა ბერებმა, დავდეთ პირობა, რომ, ჩვენს შორის, რომელიც უფრო ადრე გარდაიცვლება, მისთვის ლიტურგიულ ღვთისმსახურებას აღასრულებენ სხვა აქაური ბერები

ფოტო: სომხეთში მდებარე ქართული ტაძარი – „ძელი ჭეშმარიტი

ხუჯაბი

ფოტო: ტავუშის ოლქში ს. კირანცთან მდებრე ქართული ეკლესია, რომლის ფრესკებზე შემორჩენილია ქართული წარწერები.

აქორის ქართული ეკლესიის ნაშთი

თეჟარუიქი. დიდი ზომის ქართული წარწერა სახურავთან კედლის მთელ სიგრძეზე.

ქართული წარწერებია ასევე სომხეთში ოსკიპარის ეკლესიაში

 

ერთი სიტყვით, სომხეთის ლორეს ოლქში უამრავი ქართული ეკლესია მონასტერი და მათი ნაშთებია, ამის მიზეზია ის, რომ ეს მიწაწყალი ისტორიული საქართველოს ნაწილი იყო, მას გოგარენა ანუ „ქართველთა ქვეყანა“ ერქვა, ლორე მისი მხოლოდ ერთი ნაწილი იყო, ამ ოლქს გუგარქსაც უწოდებდნენ, სიტყვა გუგარქი, სომხურად „ქართველთა ქვეყანას“ ნიშნავს, ის შედიოდა ფარნავაზისა და ვახტანგ გორგასლის სამეფოებში, სხვადასხავა სახელით, დაზარალდა არაბთა შემოსევებით, მათ ეს მიწაწყალი ხალიფატთან მოთანამშრომლე მონოფიზიტ ბაგრატუნ მმრთველებს გადასცეს, მათ დროს გაღრმავდა ადგილობრივი ქართული მოსახლეობის არმენიზაციის პროცესი.

საქმე ის იყო, რომ, ჯერ კიდევ სასანიდური ირანის ბატონობის პერიოდში, ანუ VI სუკუნეში, VII საუკუნის დასაწყისამდე, დამპყრობლები სასტიკად დევნიდნენ საქართველოს მართმადიდებელ ანუ ქალკედონური აღმსარებლობის მიმდევარ ქართულ და ალბანურ ეკლესიებს და ყოველმხრივ უწყობდნენ ხელს სომხურ მონოფიზიტურ ეკლესიას, შესაბამისად, მოსახლეობის ნაწილის არმენიზაცია ღრმავდებოდა განსაკუთრებით ალბანეთში, და ნაწილობრივ ქართლის სამეფოს დაპყრობილ ნაწილში.

ასევე გაგრძელდა არაბობის დროსაც. ამის უმთავრესი მიზეზი იყოპოლიტიკური მოტივები, კერძოდ, როგორც სასანიდური ირანი, ასევე სახალიფო მტრობდნენ და მუდმივად ებრძოდნენ ბიზანტიას, როლის ძირითადი აღმსარებლობა ქალკედონიტობა იყო, შეაბამისად, ბიზანტიის ბუნებითი მომხრეები და მოკავშირეები კავკასიაში იყვნენნ ქალკედონური ქართლი და ალბანეთი, ხოლო სომხური მონოფიზიტური ეკლესია მუდამ მედგრად ებრძოდა ქალკედონიტობას, შესაბამისად მისთვის ამ ეპოქაში მიუღებელი იყო ბიზანტია და ამიტომ იყო ბუნებითი მოკავშირე სასანიდური ირანისა და სახალიფოსი.

ასევე გაგრძელდა მეტნაკლები სიძლიერით სხვადასხვა საუკუნეში. ამ მოსზრების მამტკიცებელ ერთერთ მაგალითს კარგად აღწერს ამ საუკუნეთა ცნობილი ისტორიკოსი მოვსეს კალანკატუაცი. ის თავის წიგნში „ალვანთა ქვეყნის ისტორია“ იძლევა ისტორიულ ფაქტს: – არაბთა ჯარის დახმარებითდვინელი მონოფიზიტი სომეხი კათალიკოსი შეიჭრა ალბანეთის ქვეყანაში და ქალაქ ბარდავის ეკლესიაში დააპატიმრა ქალკედონიტი ალბანელი კათალიკოსი, სასტიკად აწამებინა და მოაკვლევინა არაბებს, ვითარცა ბიზანტიის მომხრე, ამის შემდეგ სომეხმა კათალიკოსმა მოიწვია დაშინებული ალაბანელი ეპისკოპოსების საეკლესიო კრება, რომელმაც აკრძალა ალბანეთში ალბანურენოვანი ღვთისმსხაურება. ამ კრების შემდეგ, რომელიც შედგა მე-8 საუკუნის დასაწყისში, როგორც ითქვა,  სომხურმა ეკლესიამ ალბანეთში აკრძალა ალბანურენოვანი ღვთისმსახურება და  მის ნაცვლად ალბანეთის ვრელ ქვეყანაში სავალდებულო გახდა სომხურენოვანი ღვთისმსახურება.

აღნიშნულის შედეგად,  მე-8 ს. შემდეგ, გუგარქის (ანუ ქართლის)  მეზობელ ალბანეთში, ალბანელმა ხალხმა დაკარგა ეროვნული იდენტობა, გაღრმავდა ალბანელთა არმენიზაცია, გაუქმდა ალბანეთის ეკლესიის ავტოკეფალია, ის სომხური ეკლესის ნაწილად გადაიქცა და საბოლოოდ გაქრა ალბანეთის სახელმწიფოებრიობაც.

იგივე პროცესები მიმდინარეობდა დაპყრობილ გოგარენა-გუგარქში ქართველთა მიმართაც,აქ არმენიზაციის პროცესს წინ აღუდგა ქართლის დიდი კათალიკოსი კირიონ 1.

არაბთა ეპოქაში გუგარქში ბაგრატუნების მმართველობისას, ქვემო ქართლში ჩამოყალიბდა ტაშირ-ძორაკერტის ე.წ. „სომეხთა სამეფო“, რომელსაც მართავდა მონოფიზიტი ზედაფენა, ხოლო დაბალ ფენას ადგილობრივი ქართული მოსახლეობა შეადგენდა. მალე ეს ქვეყანა გაათავისუფლეს ქართველმა მეფეებმა, მაგრამ მალევე თურქ-სელჯუკთა ხელში აღმოჩნდა.

მათგან ეს ქვეყანა, უკვე ლორედ სახელდებული, გაათავისუფლა დავით აღმაშენებელმა 1118-1122 წლებში. თავდაპირველად ამ განმანთავისუფლებელ ბრძოლასმწიგნობართხუცესი გიორგი ჭყონდიდელი მეთაურობდა, მან გაათავისუფლა სამშვილდე-რუსთავის უდიდესი ციხესიმაგრეები. ეს მხარეები ორბელებს, მეფის ერთგულ დიდებულებს გადაეცა. მათ დროს ქალკედონიტობა კვლავ განმტკიცდა და არმენიზაციის პროცესი შენელდა, მაგარამ მათ ადგილზე ზაქარია მხარგრძელის ოჯახის აღზევების შემდეგ ლორე და მიმდებარე მხარეები მონღოლებმა დაიპყრეს 1280 წლისათვის.

1286-1346 წლებში ლორე გაათავისუფლა მეფე გიორგი ბრწყინვალემ.

საქართველოს მეფე ალექსანდრე დიდმა (1390 – 1442) ლორე სვეტიცხოველს შეწირადა ამის შემდეგ ლორე მუდამ საქართველოს სამეფოს ანდა ქართლის სამეფოს ნაწილს წარმოადგენდა.

რუსეთის იმპერიაში  ლორეს პროვინცია ქართლ-კახეთის სამეფოს განუყოფელ ნაწილად და მის უმდიდრეს ოლქად მიიჩნეოდა თავისი სპილენძ-ოქროს მაღაროებით, ქართული მოსახლეობითა და ეკლესია მონასტრებით.

როგორც ზემოთ აღინიშნა, ამ ოლქში მდებარე თვით გრიგორიანული ეკლესია მონასტრები ქართული სახელმწიფოს საკუთრებად მიიჩნეოდა.

1801-1840 წლებში ლორე შედიოდა რუსეთის იმპერიის ე.წ. „ქართულ გუბერნიაში“, 1840-1846 წლებში შიყვანეს ე.წ. „საქართველო-იმერეთის გუბერნიაში“. 1846-1917 წლებში შედიოდა თბილისის გუბერნიაში.

ბოლშევიკური დაპრობის შემდეგ, 1921 წლის 7 ივლისს,კავბიუროს პლენუმმა (სტალინისა და საქართველოს ე.წ. საგარეო მინისტრის სვანიძის შემადგენლობით) ლორე გამოიყვანა საქართველოს შემადგენლობიდან და მიუერთა სომხეთს.

ამის შემდეგ, გოგარენა-გუგარქი-ლორე-ტაშირი, ერთერთი უდიდესი ცენტრი ქართველთა სულიერი კულტურისა, საბოლოო არმენიზაციის გზას დაადგა. ახლა კი მის ქართულ მონასტრებსაც ისაკუთრებენ და თავიანთი კულტურის ნაწილად მიიჩნევენ, თითქოსდა ქართული მხარის დამჯერე  თანხმობით.

24.07.2023