ბიზანტიის იმპერიაში სომეხ-ქალკედონიტთა მონასტებსა და ეკლესიებში წირვა-ლოცვა და საერთოდ ღვთისმსახურება მიმდინარეობდა სომხურ ენაზე. ამის შესახებ არსებობს წყაროები. მაგალითად, წმიდა საბა განწმედილის მონასტერში, რომელიც სომხეთიდან შორს, ანტიოქიაში მდებარეობდა, ღვთისმსახურების ენად სომხებისათვის სომხური იყო ნებადართული. სომეხი-ქალკედონიტები სომხეთის პატრიოტები იყვნენ და მათთვის ძალზე ძვირფასი იყო ეროვნული კულტურა და სომხური ეკლესიის ტრადიციები. ამიტომაც მტკიცება მათი ე.წ. `გაქართველებისა~ მათი პატრიოტიზმის შეუფასებლობაა. `გაქართველების~ თეორია მხოლოდ პოლიტიკური მიზნით ჩამოყალიბდა XX საუკუნის დასაწყისში სომხური ნაციონალური ინტერესების დასაკმაყოფილებლად. აღნიშნულის შესახებ თვით სომეხი ავტორები წერენ `პრავოსლავნაია ენციკლოპედიაში~: `სომეხი ქალკედონიტები თვითონ თავიანთ თავს თვლიდნენ სააკ პართევის, მესროპ მაშტოცის და ნერსე დიდის მემკვიდრეებად (და არა ფარნავაზისა, კირიონისა და გრიგოლ ხანძთელისა, მიტრ. ანანია). სომხური ენა სომეხქალკედონიტთა საღვთისმსახურო ენა იყო იმ შემთხვევაშიც კი, როცა ისინი შეკედლებულნი იყვნენ ბერძნულ მონასტრებს (მაშ როგორღა ხდებოდა მათი `გაქართველება~? მიტრ. ანანია), მაგალითად, `სომეხთა საქმეების მოთხრობების~ თანახმად, VI საუკუნეში საბა განწმედილის მონასტერში სომხებს ნებას რთავდნენ ღვთისმსახურება მშობლიურ ენაზე ჰქონოდათ, იმის შემდეგაც კი, რაც სომხეთში გაიმარჯვა ანტიქალკედონურმა მიმართულებამ, სომეხი- 420 ქალკედონიტები მაინც ინარჩუნებდნენ მშობლიურ ენას და მას იყენებდნენ სამისიონერო მიზნებისათვის (ამის შედეგად შეძლეს მათ VI-VII სს-ში ტაოსა და სხვა ქართულ თავისუფლებადაკარგულ ოლქებში გაბატონება და იშხნის კათედრის დაარსება ქართველ-ქალკედონიტთა შორის. მიტრ. ანანია), მაგალითად, იოსები, კონსტანტინოპოლის მართლმადიდებლური სომხური თემის წევრი, რომელმაც კონსტანტინოპოლშივე შეისწავლა სომხური ენა და მწიგნობრობა, 991წ. თარგმნა ბერძნულიდან მოკლე წლიური სვინაქსარი კონსტანტინოპოლის ეკლესიისა, რომელიც მან შეავსო სომხური წყაროების ცნობებით და გაგზავნა სომხეთში. სომეხ-ქალკედონიტთა წრეებიდან გამოვიდა ასევე ბერძნულიდან გამომავალი თვენი XI ს-სა, სომეხი-ქალკედონიტები მონაწილეობდნენ სომხური ლიტერატურის შესწავლასა და განვითარებაში~, _ წერს პრავოსლავნაია ენციკლოპედიას სტატიაში ვ. არუთინოვა-ფიდანიანი (პრავოსლავნაია ენც. ტ. III, 2001, გვ. 328). აღსანიშნავია, რომ ქართულადაც ითარგმნებოდა სომეხ-ქალკედონიტთა მდიდარი სომხურენოვანი ლიტერატურა, ასევე სომეხ-ქალკედონიტთა დოგმატურ-საღვთისმეტყველო პოლემიკური ტრაქტატების შემცველი წიგნებიც (ითარგმნებოდა ქართულ ენაზე) (იქვე, გვ. 328). სომხურ-ქალკედონური აგიოგრაფიული, ეგზეგეტიკური და ფილოსოფიური ლიტერატურის ქართულად თარგმნა მიმდინარეობდა როგორც V-VIII, ისე IX-X სს-შიც (იქვე, გვ. 328). ქართულთან შედარებით, სომხურ-ქალკედონიტური ლიტერატურა სიღრმითა და სისავსით გამოირჩეოდა. ამის მიზეზი იყო ის, რომ ბერძნული და სირიული ქალკედონური ტექსტები სომხურ ენაზე ძველთაგანვე ფუნდამენტურად იყო გადმოღებული. ათონის მთის ბერები აღნიშნავდნენ კიდეც, თუ რა მწირად მიაჩნდათ თავიანთი ეპოქის მშობლიური ლიტერატურა და იღწვოდნენ ეთარგმნათ სხვადასხვა ენებიდან. არმენიის იბერიული ზოლის მოსახლეობის ერთი ნაწილი სომხურ-ქალკედონური ეკლესიის მრევლი იყო, მათი არმენიზაცია მიმდინარეობდა და არა ქართიზაცია. აქედანაც ჩანს, რომ სომეხი ქალკედონიტები სომხებადვე დარჩნენ და შეუერთდნენ მათთვის მშობლიურ სომხურ ეკლესიას, ხოლო იმჟამინდელ სომხეთში მცხოვრები ეთნიკური ქართველები ყოველ გზას ეძებდნენ, რათა მშობლიურ ქართულ ეკლესიის წიაღს დაბრუნებოდნენ.
პარაგრაფი #112
წიგნიდან, მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე „არიან-ქართლი“. 2015.