აბაზგია

XX ს-ში ქართულ ისტორიოგრაფიაში ჩამოყალიბდა თვალსაზრისი, რომლის მიხედვითაც აფხაზეთის საკათალიკოსი ჩამოყალიბდა არა ქართული ეკლესიის წიაღში, არამედ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს – აბაზგიისა და ლაზიკის ეპარქიების გაერთიანების შედეგად.

ეს დასკვნა ეწინააღმდეგება ძველქართულ საეკლესიო წყაროებს ამ საკითხთან დაკავშირებით (მაგალითად, ცნობას – “ამან ბაგრატ (ქართველთა მეფემ) განაჩინა კათალიკოსი აფხაზეთს”, ასევე რუის-ურბნისის საეკლესიო კრების მიერ გამოცემული “ძეგლისწერის” ცნობებს და სხვ.). ამ მიზეზის გამო აღნიშნული მკვლევარები უნდობლობას უცხადებენ ქართულ წყაროებს და, როგორც ისინი აცხადებენ, თავიანთ მოსაზრებას ამყარებენ ბიზანტიურ წყაროებზე.

განვიხილოთ შესაბამისი ბიზანტიური წყაროები, კერძოდ კი კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს საეპისკოპოსოთა ნუსხები (ნოტიციები) და პროკოფი კესარიელის ცნობები (რადგანაც, როგორც ითქვა, ქართველი მკვლევარები მათ ასახელებენ წყაროებად აბაზგიის ეპარქიის შესახებ მსჯელობისას).

ჩვენამდე მოღწეულ ყველა ნოტიციაში “აბაზგიის ეპარქიის” საკითხი დაკავშირებულია “სებასტოპოლის ავტოკეფალიასთან”.

ამ ოთხი ნოტიციიდან 2 ნოტიციაში (VI-სა და VIII-ში) სებასტოპოლის ავტოკეფალია შედის “ამასიის ეპარქიაში”, ხოლო დარჩენილ 2 ნოტიციაში (I-სა და VII-ში) სებასტოპოლის ავტოკეფალია შედის “აბაზგიის ეპარქიაში” (გეორგიკა, IV, ნაწ. II. გვ.120-141).

ამ შეუსაბამობის გამო მეცნიერთა წინაშე დაისვა საკითხი, სინამდვილეში რომელ ეპარქიაში შედიოდა სებასტოპოლისის ავტოკეფალური საარქიეპისკოპოსო – აბაზგიის ეპარქიაში თუ ამასიის ეპარქიაში?

თავისთავად სებასტოპოლისი იყო საკმაოდ ცნობილი ციხე-სიმაგრე, სადაც ბიზანტიური სამხედრო დანაყოფი იდგა, ამიტომაც ის ნახსენებია ასევე სხვა წყაროში, კერძოდ, V ს-ის სამოხელეო ჩამონათვალის სიაში (Nოტიტია დიგნიტაუმ).

Notitia dignitaum-ში აღნიშნულია, რომ სებასტოპოლსა და პიტიუნტში თავისი ჯარები განლაგებული ჰყავდა არმენიის დუკას.

ბიზანტიის იმპერიამ თავის მიერ დაპყრობილ არმენიასა და პონტოსპირეთში ჩამოაყალიბა სამხედრო ოლქი, რომლის მეთაურსაც მიენიჭა ტიტული “არმენიის დუკა” (Dუხ).

Nოტიტია დიგნიტაუმ-ის სიაში ჩამოთვლილია, რომ არმენიის დუკას თავისი სამხედრო დანაყოფები ჰყავდა – “ტრაპეზუნტში, რიზეში, კენეპარამბოლეში, ზიგანასთან, მოხორაში, უსიპორტში, პიტიაში (პიტიუნტსა) და სებასტოპოლისში” (გეორგიკა I, 1961, გვ. 175).

ამ პუნქტების ადგილსამყოფელის შესახებ ნ. ადონციმ თავის ცნობილ ნაშრომში “არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში” (1908) დაასკვნა:

“არმენიის დუკა თავის ძალაუფლებას ვერ ავრცელებდა ისეთ დაშორებულ რეგიონში, როგორიცაა აფხაზეთი, ამიტომაც ნოტიციებსა და აღნიშნულ სამოხელეო ჩამონათვალში სებასტოპოლისი უნდა ვეძებოთ არა აფხაზეთში, არამედ პონტოსპირეთში” (ნ. ადონცი, დასახ. ნაშრ. გვ. 206).

ნ. ადონციმ (და შემდეგ პ. ინგოროყვამ) დაადგინეს, რომ პიტიუნტი მდებარეობდა რიზე-ათინას რეგიონში, სებასტოპოლისი კი პიტიუნტის სიახლოვეს, ნ. ადონცის აზრით სებასტოპოლისი ათინას რეგიონში მდებარეობდა, რადგანაც, მისი აზრით, აქამდე აღწევდა არმენიის დუკას სამხედრო ოლქის საზღვარი.

ამასთანავე ის აღნიშნავდა რომ “სებასტოპოლისის” სახელი ასევე პონტოს რეგიონში ერქვა მის მეორე კუთხეში მდებარე ქალაქს, რომელიც ამასიასთან ახლოს მდებარეობდა.

შემდეგში ს. ყაუხჩიშვილმა სებასტოპოლისის საკითხი დაუკავშირა აღნიშნულ ქალაქ ამასიას. ისაა ნახსენები ნოტიციებში.

როგორც აღინიშნა, ორ ნოტიციაში სებასტოპოლისის საარქიეპისკოპოსო შედის ამასიის ეპარქიაში, ეს ფაქტი აღძრავდა მრავალ კითხვას.

ს. ყაუხჩიშვილმა ასე გადაჭრა ეს საკითხი – მან მიიჩნია, რომ ეს ფაქტი არის ნოტიციების შეცდომა, რომ ნოტიციებში უნდა ეწეროს არა სიტყვა “ამასია” არამედ სიტყვა “აბასგია”.

შემდგომში თავისი მოსაზრების შესაბამისად, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს საეპისკოპოსოთა ნუსხების გამოქვეყნების დროს, ს. ყაუხჩიშვილმა ბერძნულ ნუსხებში შეცვალა სიტყვა “ამასია” სიტყვა “აბაზგიით”.

კერძოდ, ნოტიცია VI-ში მას შეხვდა ასეთი წინადადება – “35, ეპარქია ამასიისა “ სებასტოპოლის არქიეპისკოპოსი” (ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ, გეორგიკა, ტომი IV, ნაწილი მეორე, 1952, გვ. 139).

მან ამ წინადადებას დაურთო შემდეგი შენიშვნა – “აშკარა შეცდომაა, უნდა იყოს Aბასგიას (Aბასგიას Aმასგიას Aმასიას) (გეორგიკა, IV, ნაწ. II, გვ. 139, შენიშვნა 2).

შემდეგ კი მან მის მიერ გამოქვეყნებულ კონსტანტინოპოლის საეპისკოპოსოთა ნოტიციების საგანგებო ცხრილში სიტყვა “ამასიის” მაგიერ დაწერა სიტყვა “აბასგია”, ოღონდ არა ქართული შრიფტით, არამედ ბერძნულით, ამით კი მკითხველს შეექმნა მყარი შთაბეჭდილება, რომ ბერძნულ დედანში თითქოსდა ნამდვილად ეწერა სატყვა “აბაზგია”, მაშინ, როცა ნოტიციების დედანში ეწერა “ამასია”.

კერძოდ, აღნიშნულ ნოტიციათა ნუსხაში ნოტიცია VI-ში მან დაწერა Aბასგიას, შებასტოპოულეოს ბერძნული შრიფტით (იხ. ნუსხა ნოტიციებისა გეორგიკა, IV, ნაწ. II, 1952, გვ. 192-სა და გვ. 193-ს შუა ფურცელი), მაშინ როცა ბერძნულ დედანში ეწერა “Aმასიას, შებასტოპოულეოს”.

იგივე ქმედება გამეორდა მეორეჯერაც, კერძოდ, მან ნოტიცია VI-ის გარდა ასევე ნოტიცია VIII-შიც შეცვალა სიტყვა “ამასია” სიტყვა “აბაზგიით”.

კერძოდ, 141-ე გვერდზე ნოტიცია VIII-ში მან სიტყვა “ამასიას” დაურთო შენიშვნა – “უნდა იყოს Aბასგიას – “აბასგიისა” (იქვე, გვ. 139).

შემდეგ კი მან ნუსხებში ნოტიცია VIII-შიც “ამასიას” მაგივრად დაბეჭდა სიტყვა “აბაზგია” ბერძნული შრიფტით (იხ. ნოტიციათა ცხრილი, ფურცელი მოთავსებული გვ. 192-სა და გვ. 193-ს შუა, გეორგიკა, IV, ნაწ. II).

ს. ყაუხჩიშვილის შესწორებათა შედეგად მკითხველს შეექმნა შთაბეჭდილება, რომ “სებასტოპოლისი” იყო არა პონტოს რეგიონში არამედ აფხაზეთში, რადგანაც როგორც ითქვა მან ორ – ნოტიცია VI-სა და VIII-ში დაწერა – “Aბასგიას შებასტოპოულეოს”, მაშინ როცა უნდა დაეწერა – “Aმასიას შებასტოპოულეოს” (იხ. გეორგიკა, IV, ნაწ. II, ფურცელი 192 გვერდსა და 193-ე გვერდს შორის), ისევე როგორცაა აღნიშნულ ნოტიციებში და მისი შეცვლა-სწორება არ იყო საჭირო.

ნოტიციათა დედნებში ამ ჩასწორებას, მათ ამ ცვლილებას ცხადია მოჰყვა თავისი თეორიული მსჯელობაც.

კერძოდ, შესაბამის სამეცნიერო წრეებში შეიქმნა შთაბეჭდილება თითქოსდა აფხაზეთში ნიკოლოზ მისტიკოსის დროს არსებობდა სებასტოპოლისის ბერძნული კათედრა კონსტანტინოპოლის დაქვემდებარების ქვეშ. ამიტომაც დაწერა კიდევაც ს. ყაუხჩიშვილმა:

“ნიკოლოზ მისტიკოსს ახალ საეკლესიო ეკთესისში, რომელიც მან 901-907 წლებში შეადგინა ლეონ კეისართან ერთად კონსტანტინოპოლის პატრიარქისადმი დაქვემდებარებულ კათედრათა შორის შეაქვს (ძველი ტრადიციით) “სებასტოპოლის (ცხუმის) საარქიეპისკოპოსო აფხაზეთში”, თუმცა ეს უკანასკნელი კათედრა ფაზისის მიტროპოლიასთან და ნიკოფსიის საარქიეპისკოპოსო კათედრასთან ერთად უკვე მცხეთის საკათალიკოსოს განმგებლობაშია (იხ. ზემოთ გვ. 194-196 და განსაკუთრებით გვ. 201)” – წერს ის.

ყოველივეს შეჯამების შემდეგ ს. ყაუხჩიშვილი ნიკოლოზ მისტიკოსის მიერ შედგენილ X ბ ნოტიციის განხილვის დროს წერს:

“ამ ნოტიციაში ჩვენს ყურადღებას იპყრობს შემდეგი გარემოება: საარქიეპისკოპოსოთა ნუსხაში 47-ე წერია სებასტოპოლი, ხოლო კონსტანტინე პორფიროგენეტის დროინდელ რედაქციაში სებასტოპოლის (ე.ი. აფხაზეთის) საარქიეპისკოპოსო აკლია” (გეორგიკა, IV, ნაწ. II გვ. 196).

ამის მიზეზად მას მიაჩნია შემდეგი:

“კონსტანტინე პორფიროგენეტის მეფობის წინა ხანებში აფხაზეთის საარქიეპისკოპოსო ჩამოშორდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს და დაუკავშირდა მცხეთის საკათალიკოზოს” – წერს ის, თუმცა კი მიიჩნევს, რომ, როგორც ითქვა, ნიკოლოზ მისტიკოსმა (კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა), თითქოსდა “ძველი ტრადიციით სევასტოპოლის (ცხუმის) საარქიეპისკოპოსო შეიტანა კონსტანტინოპოლის პატრიარქისადმი დაქვემდებარებულ კათედრათა შორის” (იქვე, გვ. 216).

ისმის კითხვა, თუკი ეს სებასტოპოლისი აფხაზეთის ცხუმია და ის ნიკოლოზ მისტიკოსს მიაჩნდა თავის კათედრად, და თუ ეს კათედრა აფხაზთა მეფეებმა გააუქმეს და მცხეთას დაუქვემდებარეს, რატომ არ გამოთქვამს ამ მტაცებლობის გამო თავის პროტესტს ნიკოლოზ მისტიკოსი სწორედ ამ აფხაზთა მეფეებისადმი გაგზავნილ ცნობილ წერილებში?

სინამდვილეში ნოტიციებში ნახსენები სებასტოპოლისი (და შესაბამისად სებასტოპოლისის საარქიეპისკოპოსო) მდებარეობდა არა აფხაზეთში, არამედ ამასიას რეგიონში, ქართული ეკლესიის იურისდიქციის ფარგლებს გარეთ, ძვეთაგანვე კონსტანტინოპოლის დაქვემდებარებაში.

ამ სებასტოპოლისს არაფერი აკავშირებდა არც აფხაზეთთან და არც ცხუმთან, ის არსებობდა ზემოთ აღნიშნულ X საუკუნის დასაწყისშიც და ამიტომ შეიყვანა ის ნიკოლოზ მისტიკოსმა თავის მიერ შედგენილ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს საეპისკოპოსოთა ნუსხებში 901-907 წლებში.

ნოტიციებში ნახსენები “სებასტოპოლისი” მდებარეობდა ამასიასთან ახლოს და ის იყო მნიშვნელოვანი ქალაქი ეკონომიკურად განვითარებული ამასიას ბიზანტიური რეგიონისა.

მაშასადამე უნდა დავასკვნათ, რომ აბასგიის ეპარქია ნახსენებია არა ოთხ ნოტიციაში, არამედ მხოლოდ ორში.

ამასთან დაკავშირებით ისმის კითხვა, თუ კი სებასტოპოლისის ავტოკეფალური კათედრა მდებარეობდა არა აფხაზეთში, არამედ ამასიას რეგიონში, რატომაა ორ ნოტიციაში ( I-სა და VII-ში) ნახსენები სიტყვა აბასგია?

მიზეზი ამისა უნდა იყოს შემდეგი გარემოება- აღნიშნული VII-X საუკუნეების ნოტიციები გადაწერილია ძალზე გვიან XVII-XVIII საუკუნეებში.

ნოტიციათა გადაწერის ეპოქაში ამასია და პონტოს რეგიონი უკვე დიდი ხნის გამუსლიმანებული იყო, ხოლო ამასიის ძველი ქრისტიანული დიდება დავიწყებული, მაშინ, როცა გადაწერის დროს, XVII-XVIII საუკუნეებში, აფხაზეთის საკათალიკოსო ქრისტიანულად გაძლიერებული იყო და ამით სახელგანთქმული. ამ ფაქტმა ჩანს გავლენა იქონია გადაწერისას.

დედანში თავდაპირველად, ჩანს, ეწერა “ეპარქია ამასიისა – სებასტოპოლის ავტოკეფალი”, ხოლო შემდეგ ორ ნოტიციაში სიტყვა “ამასია” ხელნაწერის გადამწერის შეცდომის შედეგად, შეიცვალა სიტყვა “აბაზგიით” (აბასგიით).

ამ შეცდომიის მიზეზს გვიხსნის ს. ყაუხჩიშვილი.

ჩვენი ერის სახელოვანმა მეცნიერმა ბატონმა სიმონ ყაუხჩიშვილმა დაადგინა, რომ ეს ორი სიტყვა (“ამასია” და “აბასგია”) ხელნაწერთა გადამწერს შესაძლოა ერთმანეთში არეოდა, რადგანაც ყაუხჩიშვილის მიერ ჩატარებული ეტიმოლოგიური კვლევით, ისინი მსგავსდ იწერება: “Aბასგიასგ-Aმასგიას-Aმასიას” (გეორგიკა IV, ნაწ. II, გვ. 139). ამის გამო, მისი დასკვნით, შესაძლოა ასეთი გადასვლა – Aმასიას-Aბასგიას. ამ მსგავსებამ გადამწერი შეაცდინა და მან სიტყვა “ამასია” უნებლიეთ შეცვალა მისთვის უფრო ცნობილი სიტყვით – “აბასგიით”.

ჩვენმა საზოგადოებამ უკრიტიკოდ მიიღო ს. ყაუხჩიშვილის შესწორება ნოტიციისა, როცა მან ამასიის ნაცვლად “აბასგია” დაწერა. ჩვენც გამოვიყენოთ ყაუხჩიშვილის მიერ ჩატარებული ეტიმოლოგიური კვლევა- “Aბასგიას-Aმასგიას-Aმასიას” (გეორგიკა IV, ნაწ. II, გვ. 139). დავეთანხმოთ მას და აღვადგინოთ I და VII ნოტიციების თავდაპირველი სახე, როგორც ითქვა, არსებობს ასეთი გადასვლა – Aმასიას-Aბასგიას.

მაშასადამე, ჩვენი აზრით თავდაპირველად, დედანში, ეწერა “ეპარქია ამასიისა – სებასტოპოლის ავტოკეფალი” და არა “ეპარქია აბასგიისა”.

საერთოდ, როგორც ითქვა, კონსტანტინოპოლის საეპისკოპოსოთა ნუსხებმა (ნოტიციებმა) ჩვენამდე მოაღწია გვიანდელი XVII-XVIII საუკუნეების ხელნაწერების სახით (იქვე, გვ. 140), ამ დროს უკვე კარგა ხნის გაუქმებული იყო ამასიის ეპარქია, რომელიც ნოტიციათა I წყების შედგენისას ბიზანტიურ პროვინცია “არმენია I-ში” მდებარეობდა.

იმდენად დაშორებული იყო ნოტიციების გადამწერი (XVII-XVIII სს-ში) ძველ ბიზანტიურ ხანას (VI-VIII სს.), რომ მას ერთმანეთშიც კი ერევა არა მხოლოდ ამასია და აბასგია, არამედ არმენია I და არმენია II, რასაც ს. ყაუხჩიშვილიც აღნიშნავს.

ნოტიცია I-ში და ნოტიცია VII-ში მწერალმა მისთვის უცნობი “ამასიის ეპარქიის” ნაცვლად უნებლიეთ ჩაწერა “აბაზგიის ეპარქია” და ეს უნებლიე შეცდომა უნდა ყოფილიყო.

დასკვნა: ამჟამად მიღებული თვალსაზრისით აბაზგიის ეპარქია ნახსენებია ოთხ ნოტიციაში, ჩვენ დავადგინეთ, რომ აბაზგიის ეპარქია ნახსენებია არა ოთხ, არამედ მხოლოდ ორ ნოტიციაში – I-სა და VII-ში.

ამ ორ ნოტიციასთან დაკავშირებით ჩვენ გამოვთქვით მოსაზრება, რომ თავდაპირველად, I და VII ნოტიციებში ეწერა “ამასიის ეპარქია, სებასტოპოლის (სებასტუპოლის) არქიეპისკოპოსი” და შემდეგ კი მათში ხელნაწერის გადამწერის მიერ უნებლიედ სიტყვა ამასიის ნაცვლად დაიწერა სიტყვა – აბაზგია და მიღებული იქნა ასე – “აბაზგიის ეპარქია, სებასტოპოლის არქიეპისკოპოსი”.

ამ მოსაზრებას ადასტურებს ის, რომ ამჟამადაც VI და VIII ნოტიციებში სისწორით წერია – “ამასიის ეპარქია, სებასტოპოლის არქიეპისკოპოსი”.

ეს სისწორით შედგენილი VI და VIII ნოტიციები, როგორც ითქვა, XX ს-ში თავისი მოსაზრების შესაბამისად შეასწორა ს. ყაუხჩი­შვილმა.

VI და VIII ნოტიციებში ს. ყაუხჩიშვილმა სიტყვა ამასიის მაგიერ დაწერა სიტყვა აბასგია.

ამის შედეგად მიღებულმა საერთო სურათმა, რომ თითქოსდა ოთხი ნოტიცია მიუთითებდა “აბაზგიის ეპარქიის” არსებობას შეცდომა წარმოშვა.

მაშასადამე, აბაზგიის ეპარქიის არსებობა ნოტიციების მიხედვით ძალზე საეჭვოა, უფრო მეტიც, სხვა წყაროები არ ადასტურებენ მის არსებობას, მაგალითად ბ.ხორავა მიუთითებს, თითქოსდა პროკოფი კესარიელი ახსენებდეს აბასგიის ეპარქიას.

სინამდვილეში, პროკოფი კესარიელი არ ახსენებს “აბაზგიის ეპარქიას”, ამიტომაც ამ საკითხის რკვევისას მას წყაროდ ვერ გამოვიყენებთ.

პროკოფი კესარიელი ახსენებს არა “აბაზგიის ეპარქიას”, არამედ მხოლოდ იმას აღნიშნავს, რომ მის ეპოქაში იუსტინიანემ გასაქრისტიანებლად იქამდე წარმართ აბაზგებს ევნუქი გაუგზავნა. სხვა ზღვისპირა ქართული ტომები იქამდე უკვე ქრისტიანები იყვნენ, კერძოდ ლაზები, აფსილები, მისიმიელები და სვანები (იხ. მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, “პროკოფი კესარიელი, აგათია სქოლასტიკოსი, მენანდრე, თეოფილაქტე სიმოკატა, თეოფანე, ეპიფანე კონსტანტინოპოლელი და იმპერატორი იუსტინიანე ლაზიკის შესახებ”, 2011).

ძველი ავტორისაგან მხოლოდ პროკოფი კესარიელი გვაძლევს აბაზგების გაქრისტიანების შესახებ მწირ ინფორმაციას. სხვა ყველა ავტორი (ევაგრი სქოლასტიკოსი VI ს.) და იოანე ზონარა (XI-XII სს.) დასავლეთ საქართველოზე საუბრისას იყენებენ პროკოფი კესარიელიდან გამომდინარე ცნობებს აბასგებთან დაკავშირებით, მსგავსადვე ნიკიფორე ქსანთოპულოსი და ფილოთეოს კოკინოსი ასევე იყენებს პროკოფის აღნიშნულ ცნობას (გ. ალიბეგაშვილი, წმ. ეფრემ მცირე და ქრისტიანული კულტურის საკითხები, 2010, გვ. 33).

პროკოფის ცნობა კი ძალზე ძუნწია – აბაზგებმა “მიიღეს საქრისტიანო რწმენა და იუსტინიანე მეფემ მათ პალატის ერთი ევნუქთაგანი გაუგზავნა” (იქვე, გვ. 33).

გ. ალიბეგაშვილი ფიქრობს, რომ აბაზგებმა არა იუსტინიანეს მიერ მიიღეს ქრისტიანობა, არამედ უკვე ქრისტიან აბაზგებს გუგზავნა ევნუქი (იქვე, გვ. 33) მისი აზრით დასავლეთ საქართველოში ქრისტიანობა უკვე IV ს-დან არსებობდა (იქვე, გვ. 32).

რუის-ურბნისის კრება მართლაც, დასავლეთ საქართველოს (საერთოდ ერთიან საქართველოს) მიიჩნევდა წმიდა ნინოს ამიერ მოქცეულად, ამიტომაც წერდა, – წმიდა ნინოს მიერ ქრისტიანობა მიიღო “ყოველმა სავსებამ ყოველთა ქართველთა ნათესავისა” (უფრო ადრე კი ანდრიას ასევე საქართველოს მთლიან ქვეყანაში უქადაგნია – “ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა”).

ქართული წყაროების ამ ცნობებს ამტკიცებენ გელასი კესარიელის, გელასი კვიზიკელისა და სხვათა ცნობები, მაგალითად გელასი კესარიელი მიიჩნევდა, რომ წმიდა ნინომ მოაქცია “იბერები და ლაზები” (გეორგიკა, I, გვ. 180).

საბოლოო დასკვნა: პროკოფი არ იძლევა ცნობას “აბაზგიის ეპარქიის” შესახებ, ამ საკითხისათვის მისი წყაროდ მოხმობა არ შეიძლება.

მსგავსადვე, ნოტიციები არ შეიძლება გამოყენებული იქნას წყაროდ “აბაზგიის ეპარქიის” შესახებ მსჯელობისას, მისი ძალზე კრიტიკული შესწავლის გარეშე, რაც ჯერჯერობით არ ჩატარებულა, უფრო მეტიც, მოღწეული ნოტიციები უფლებას იძლევა ითქვას, რომ “აბაზგიის ეპარქია” ისტორიულად არც არსებულა.

მხოლოდ XX საუკუნის სამეცნიერო წრეებში წყაროთა არა სათანადო ინტერპრეტირებით წარმოიშვა თვალსაზრისი ამ ეპარქიის სავარაუდო არსებობის შესახებ, შემდგომ კი ეს თვალსაზრისი რეალობად იქნა მიჩნეული.

ასეთ საორჭოფო შემთხვევაში უპირატესობა უნდა მიენიჭოს არა უცხოურ, არამედ ადგილობრივ, განსაკუთრებით კი თვით აფხაზეთის საკათალიკოსოში შექმნილ უამრავ წყაროს, მათში აფხაზეთის საკათალიკოსო მისი ჩამოყალიბების დღიდანვე ქართული ეკლესიის წიაღს უკავშირება და არა კონსტანტინოპოლისას.

კონსტანტინოპოლური წარმოშობისად რომ მიეჩნიათ აფხაზეთის საკათალიკოსო, საეკლესიო სეპარატისტები იმერეთის მეფე გიორგი VI და სხვანი თავიანთი სეპარატისტული მიზნების განსახორციელებლად დასავლეთ საქართველოში მიიწვევდნენ კონსტანტინოპოლელ იერარქებს და არა ანტიოქიის პატრიარქს.

ანტიოქიის პატრიარქი მიწვეული იქნა, რადგანაც მიიჩნეოდა რომ ივერიის ეკლესიები თავდაპირველად ანტიოქიას ემორჩილებოდა.

აფხაზეთის საკათალიკოსოს უცხოელები “ქვემო ივერიის” ეკლესიას უწოდებდნენ.

ანტიოქიელ-იერუსალიმელი პატრიარქები დოსითეოსი და ქრისანფი, რომლებმაც პირადად მოიხილეს აფხაზეთის საკათალიკოსო, მას “ქვემო ივერიის” ეკლესიას უწოდებენ.

ქვემო და ზემო ივერიის ეკლესიებზე კი (ე.ი. ქართლისა და აფხაზეთის საკათალიკოსოებზე) თავის თავდაპირველ უფლებამოსილებაზე ანტიოქია აცხადებდა პრეტენზიას და არა კონსტანტინოპოლი.

მხოლოდ XX ს. სამეცნიერო წრეებში დაუკავშირეს აფხაზეთის საკათალიკოსო კონსტანტინოპოლს, რაც წყაროებს ეწინააღმდეგება.

მაგალითად თ. ქორიძის აზრით “აფხაზეთის საკათალიკოსოს წარმოქმნამდე დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოზე დაქვემდებარებული სამი საეკლესიო კათედრა არსებობდა: აბაზგიის იგივე სებასტოპოლისის (ცხუმის სოხუმის), სამთავარეპისკოპოსო, ნიკოფსიის სამთავარეპისკოპოსო და ფაზისის (ლაზიკის) სამიტროპოლიტო მასში შემავალი ოთხი “როდოპოლისის (დღ. ვარციხე), ცაიშის, პეტრას (დღ. ციხისძირი), ძილიანევის (დღ. გუდაყვა) საეპისკოპოსო. აფხაზეთის საკათალიკოსო ამ საეკლესიო კათედრათაგან შეიქმნა, რაც დაახლოებით IX ს-ის 80-90-იან წწ-ში უნდა მომხდარიყო”.

ის წერს “ძველი ბიზანტიური საეპისკოპოსოების მოშლა და მათ ნაცვლად ახალი ქართული ეპარქიის დაარსება” – “ IX-X სს-ში დასავლეთ საქართველოში ბერძნულენოვანი ღვთისმსახურება ქართულით შეიცვალა”.

სინამდვილეში კი, როგორც აღინიშნა, “აბაზგიის ეპარქიის” არსებობა წყაროებით არ დასტურდება, ასევე საეჭვოა “ლაზიკის სამიტროპოლიტოს” არსებობა დასავლეთ საქართველოში.

ნ. ადონცის სახელგანთქმული გამოკვლევების (“არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში”) თანახმად ლაზიკის კათედრები (ზიგანა – და არა ზიგანევი), საისინი (და არა ცაიში!), როდოპოლისი (და არა ვარციხე) და პეტრა მდებარეობდნენ არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ქართველებით დასახლებულ პონტო-ქალდეას რეგიონში, რომელსაც ბერძნული წყაროები ლაზიკას უწოდებენ.

რუის-ურბნისის კრებისა და სხვა ქართული თუ სომხური წყაროების თანახმად დასავლეთ საქართველოზე თავიდანვე ვრცელდებოდა საქართველოს ეკლესიის იურისდიქცია.

წმიდა ნინო იყო იბერების და ლაზების განმანათლებელი გელასი კესარიელის ცნობით, რუის-ურბნისის ძეგლისწერით წმიდა ნინოს დროს დასავლეთ საქართველო ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა, რადგანაც წმ. ნინომ განანათლა “ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა”, იოანე სომეხთა კათალიკოსის ცნობით VI ს. ბოლოსა და VII ს. დასაწყისში კირიონ მცხეთის კათალიკოსი იმავდროულად ეგრისის არქიეპისკოპოსიც იყო, ვახუშტის ცნობით დასავლეთ საქართველოში “სამოქალაქოს” რეგიონი მცხეთის სამთავროს ტაძარში მჯდომ მთავარეპისკოპოსს ემორჩილებოდა, ხოლო რაჭა – იმერეთის მთიანი რეგიონი ნიქოზის ეპისკოპოსს. დასავლეთ საქართველოში იმთავითვე იყო ქართულენოვანი მსახურება, ამიტომაც ცილისწამებაა, თითქოსდა იქ მოიშალა ბერძნულენოვანი კათედრები IX-X ს-ში და მათ ნაცვლად ქართულენოვანები დაარსდნენ.

აფხაზეთის საკათალიკოსო VIII – IX სს-ში ჩამოყალიბდა ქართული ეკლესიის წიაღში (და არა კონსტანტინოპოლისა), საქმე ისაა, რომ ამ საუკუნეებში მკვეთრად გაიზარდა მრევლის რიცხოვნობა, რასაც თან დაერთო აფხაზეთის ქართული სახელმწიფოს შექმნა.

ამ გარემოებამ მოითხოვა დასავლეთ საქართველოში ზოგად ქართული ეკლესიის წიაღშივე არსებული საეკლესიო სტრუქტურის ადგილობრივ სამიტროპოლიტო ოლქად გარდაქმნა ისევე, როგორც ეს მიღებულია სხვა მართლმადიდებელ ეკლესიებში.

ამის შედეგად უკვე IX ს-დან ქართული ეკლესიის წიაღში ორი სამიტროპოლიტო ოლქი ანუ, როგორც ქართველები უწოდებდნენ, საკათალიკოსო არსებობდა.

ქართლისა და აფხაზეთის საკათალიკოსოები იყვნენ ზოგად­ქართული ერთიანი ეკლესიის ადმინისტრაციული ერთეულები, მათი ეკლესიური ერთიანობა კი მიიღწეოდა საერთო სჯულისკანონით, საერთო საეკლესიო სამართლით, საერთო საეკლესიო კრებების მიერ გამოცემული დადგენილებების აღსრულებით, რაც სავალდებულო იყო ორივე ადმინისტრაციულ საეკლესიო ერთეულში, საერთო საეკლესიო ტრადიციებით, საერთო საღვთისმსახურო ენითა და კულტურით. ეკლესიის ასეთი მოწყობის წესი დღესაც გააჩნია სხვა ძველ ეკლესიებს.

მაგალითად, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს აქვს მრავალი სამიტროპოლიტო ოლქი, რომელთა ეკლესიური ერთიანობა მიიღწევა მსგავსადვე.

საქართველოს ეკლესიაში, როგორც ითქვა, VIII-IX სს-ში ფორმირებულ იქნა ახალი სამიტროპოლიტო ოლქი, რომელსაც ეწოდა “აფხაზეთის საკათალიკოსო” და მას მცხეთამ იურისდიქციაში გადასცა დასავლეთ საქართველოს მიწა-წყალი, ხოლო ქართველთა კურაპალატმა მეფე ბაგრატმა IX ს-ში დაადასტურა აფხაზეთის საკათალიკოსოს ჩამოყალიბება –

“ამან ბაგრატ განაჩინა კათალიკოსი აფხაზეთს”, ესაა ქართულ წყაროებში ასახული რეალობა, ხოლო “აბაზგიის ეპარქია” მეცნიერული შენათხზია.

ასე, რომ აფხაზეთის საკათალიკოსო იყო ქართული ეკლესიის წიაღში არსებული ერთ-ერთი სამიტროპოლიტო ოლქი, რაც ჩვეულებრივი მოვლენაა ზოგად ეკლესიური სამართლისათვის.

რაც შეეხება XV-XVII საუკუნეებს, არაა მართალი თითქოსდა ამ დროს “დასავლეთ საქართველოს საკათალიკოსო გამოვიდა მცხეთის საპატრიარქოს იურისდიქციიდან” – ასეთი ფორმულირებაც უცნაურია.

საქმე ისაა, რომ აფხაზეთისა და მცხეთის საკათალიკოსოები არსებობდნენ ძველთაგანვე და ისინი ორივენი ქმნიდნენ ერთ ქართულ ეკლესიას საერთო სჯულისკანონითა და საერთო საეკლესიო კრებებით, სწორედ საერთო საეკლესიო კანონები იყო უმაღლესი საეკლესიო მმართველობა, ხოლო კათალიკოსები იყვნენ ადმინისტრაციული უზენაესი აღმასრულებლები საეკლესიო კრებათა დადგენილებებისა.

აფხაზეთის საკათალიკოსო თვითვე წარმოადგენდა ქართულ ეკლესიას, მისი სარწმუნოებრივი სიწმინდის მცველს, ამიტომაც მისმა მეთაურებმა იმ საუკუნეებში როცა მცხეთა-თბილისი და აღმოსავლეთ საქართველო მუსულმან მეფეთა მიერ იმართებოდა, რამაც დაამცირა აღმოსავლეთ საქართველოს სარწმუნოებრივი ავტორიტეტი – თვითვე წარმოაჩინეს თავიანთი თავი ვითარცა სრულიად საქართველოს ანუ “ყოვლისა საქართველოისა მწყემსებად”. რაც საბუთებშიცაა ასახული. ასე, რომ “დასავლეთ საქართველოს საკათალიკოსო კი არ გამოვიდა მცხეთის საპატრიარქოს იურისდიქციიდან”, მას კი არ გამოეყო, არამედ ზოგადქართული ეკლესიის მმართველის ფუნქციაც მიენიჭა რაც აფსუებისა და ჩერქეზების შემოსევა-გაბატონებამდე ე.ი. XVIII ს-ის დასაწყისამდე გაგრძელდა, რასაც უცხოელი პატრიარქებიც (დოსითეოსი და ქრისანფი) აღნიშნავენ. XVIII ს-ის II ნახევარში, მის შემდეგ რაც აღმოსავლეთ საქართველოში ქრისტიან მეფეთა მმართველობა “აღსდგა მცხეთამ კვლავ დაიბრუნა მუსულმან მეფეთა 150 წლიანი მმართველობისას შელახული ძლიერება და უზენაესობა სრულიად საქართველოს ეკლესიაში (იხ. ამ საკითხის შესახებ მიტრ. ანანია ჯაფარიძის გამოწვლილვითი გამოკვლევები). ე.ი. ზოგადი წესი, რომლის თანახმადაც ერთიან ქართულ ეკლესიაში ქართლის კათალიკოსი უხუცესად იწოდებოდა და აფხაზეთის კათალიკოსი უმრწემესად, დროებით შეიცვალა ქართლ-კახეთში მუსულმან მეფეთა 150 წლოვანი ბატონობისას, მათ დაამცრეს ქართლის კათალიკოსობა, ამ დროს ზოგადქართული ეკლესიის ლიდერობა თავიანთ ხელში აიღეს აფხაზეთის კათალიკოსებმა, რაც მათ ტიტულატურასა (ამ დროს ისინი თავიანთ თავს “ყოვლისა საქართველოისა პატრიარქს უწოდებდნენ”) და უცხოურ წყაროებშიც აისახა (ანტიოქია – იერუსალიმელი პატრიარქების დოსითეოსისა და ქრისანტის ცნობით ივერიაში არის ორი არქიეპისკოპოსი, რომელთაც ქართველები კათალიკოსებს უწოდებენ. მათგან უფროსი არის ქვემო ივერიის (აფხაზეთის) კათალიკოსი), ასეთი მდგომარეობა გაგრძელდა XVIII ს. 50-იან წლებამდე. ქართლ-კახეთში ქრისტიან მეფეთა ტახტის აღდგენამ კვლავ აღამაღლა ქართლის საკათალიკოსო, და პირიქით, ჩრდილო კავკასიიდან შემოსეული ადიღე-ჩერქეზ-აფსუა წარმართების აფხაზეთში გაბატონებამ დაამცრო აფხაზეთის საკათალიკოსო (მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, “აფხაზეთის საკათალიკოსო”, თბილისი 2012).

მაშასადამე, აფხაზეთის საკათალიკოსო მისი ჩამოყალიბების თანავე ზოგადქარ¬თუ¬ლი ეკლესიის ნაწილს წარმოადგენდა და არა კონსტანტინოპოლის ეკლესიისა.

 

ბიჭვინთა

არქეოლოგიური ნაშთები და მონაცემები ერთმნიშვნელოვნად არ მიუთითებენ, რომ ცნობილი ბიჭვინთა ანტიკურ ეპოქაში იყო ქალაქი, ამიტომაც თვით ბიჭვინთის გამთხრელ-არქეოლოგი გ. ლორთქიფანიძე არა არქეოლოგიური მონაცემებით ამტკიცებს მის ქალაქობას, არამედ წერილობითი წყაროებით.

ის წერს – რომ ბიჭვინთა ქალაქი იყო, რადგანაც აქ კათედრა ჰქონდა პიტიუნტის ეპისკოპოსს. “საეპისკოპოსოები ამ დროს მხოლოდ ქალაქებში არსებობდა” (იქვე, გვ. 173).

მაშასადამე, არა არქეოლოგიური მონაცემები ამტკიცებენ აქ ქალაქის არსებობას, არამედ მხოლოდ თეორიული მსჯელობით მიდის მეცნიერი ამ დასკვნამდე.

მაგრამ პიტიუნტის საეპისკოპოსო კათედრას ნ. ადონცი და პ. ინგოროყვა მიუთითებდნენ არა ბიჭვინთაში, არამედ რიზე-ათენის რეგიონში. მათ აქ ეგულებოდათ ცნობილი ქალაქი პიტიუნტი.

მაშასადამე, ბიჭვინთა არაა პიტიუნტი, ბიჭვინთა ქართული პუნქტი იყო, პიტიუნტი კი ანტიკური ქალაქი და საეპისკოპოსო ცენტრი. ისინი სხვადასხვა რეგიონებში მდებარეობდნენ.

მაშასადამე, საეჭვოა ბიჭვინთის აბაზგიის ეპარქიის ერთ-ერთ ცენტრალურ კათედრად გამოცხადება.

პიტიუნტი და ბიჭვინთა სხვადასხვა ერთმანეთისაგან ძალზე დაშორებული პუნქტები ყოფილა, კერძოდ, პიტიუნტი რიზე-ათინას რეგიონში მდებარეობდა და ბერძნულ-რომაულ ქალაქს წარმოადგენდა, რომელსაც იმპერიის ჯარი იცავდა, ხოლო ბიჭვინთა აფხაზეთის საკათალიკოსოს დაფუძნების შემდეგ აფხაზეთის ქართული კათედრა იყო.

მართლაც, ათენა ანუ ათინა (ათენი) ახლოს მდებარეობდა პიტიუნტთან, მათ ერთად ახსენებს სტრაბონი (VII,5,7).

თავის მხრივ პიტიუნტი ანუ პიტიუნტ I ახლოს მდებარეობდა მდ. ფაზისთან.

მაგალითად, ზოსიმეს ცნობიდან, ჩანს, რომ ჯერ მდებარეობდნენ, “ფაზისის სიმაგრეები” ე.ი. პიტიუნტი და სებასტოპოლისი შემდეგ კი იყო ბიზანტიის იმპერიის საზღვარი, რომელიც მდ. ფაზისზე იყო დადებული.

ამასვე ადასტურებს ზოსიმე სხვაგანაც, კერძოდ სკვითებმა, როცა მათ პიტიუნტის სიმაგრე ვერ აიღეს, იქვე, იმავე რეგიონში მდ. ფაზისზე ჩაუშვეს ღუზა და შემდეგ გაცურეს ტრაპეზუნტისაკენ (ანტიკური კავკასია, 2010, გვ. 425-426).

იდგა თუ არა აფხაზეთის ბიჭვინთაში რომაულ-ბიზანტიური ლეგიონი, ჯარის ნაწილი? რით მტკიცდება, რომ იქ ლეგიონი იყო დაბანკებული? ამის დამტკიცებას ცდილობენ ძალზე სუსტი დასაბუთებით.

მაგალითად, მიიჩნევა, რომ კიღურაძის აღმოჩენილი “ლათინური დამღიანი კერამიკული ფილები და კრამიტები, დოკუმენტურად ადასტურებენ რომის XV ლეგიონის საქმიანობას ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიაში ახ.წ. II ს. დასასრულსა და III ს. დასაწყისში” (Кигурадзе Н., Лорткипанидзе Г. Клеима XV легиона. Вестник древней истории, №2, 1987, с. 87-96), მაგრამ რა მდგომარეობა იყო VI-VIII სს-ში, ბერძნული კათედრების მოქმედების პერიოდში კვლავ იდგა აქ ბიზანტიური ჯარი?

მ. მშვილდაძე, მაგალითად მიიჩნევს, რომ ამ ჯარის აქ დგომას ადასტურებს იქ აღმოჩენილი გლიპტიკური მასალა. კერძოდ კი გემა ლომის, დაფნის გვირგვინის და თუთიყუშის გამოსახულებით, რომლებიც საფლავებში აღმოჩნდა. ეს ასტროლოგიური და საყოფაცხოვრებო ნიშნების მქონე გემები შესაძლოა ნებისმიერი არასამხედრო პირის საკუთრებაც ყოფილიყო.

მ. მშვილდაძე იმოწმებს ო. ნევეროვის კვლევას, რომლის მიხედვითაც “ლომი რომის ლეგიონის სიმბოლო გახდა”, ამიტომაც აღმოჩენილი გემა მ. მშვილდაძემ დაუკავშირა რომის ლეგიონს (მ. მშვილდაძე, რომის ლეგიონები პიტიუნტის ტერიტორიაზე, კრებულში “ჩვენი სულიერების ბალავარი”, IV, 2012, გვ. 192).

ეს დაკავშირება საეჭვოა, ასევე დაფნის ფოთოლი და თუთიყუში მან რატომღაც რომის ლეგიონს დაუკავშირა. ამის შემდეგ კი დაასკვნა თითქოსდა ბიჭვინთაში ნამდვილად იდგა რომაული ლეგიონები, და წერს: “პიტიუნტი-ბიჭვინთა შავიზღვისპირეთის ყველაზე მნიშვნელოვან კულტურულ ეკონომიკურ ცენტრს წარმოადგენდა” (იქვე, გვ. 192). თავისი რომაული ჯარითა და ბერძნული კათედრით.

რომაული ჯარი და საეპისკოპოსო კათედრა რიზე-ათინას გვერდით მდებარე პიტიუნტში იდგა და არა ბიჭვინთაში, ნ. ადონცისა და პ. ინგოროყვას კვლევით, ხოლო ბიჭვინთა იმთავითვე მხოლოდ ქართული ეკლესიის აფხაზეთის საკათალიკოსოსთან იყო დაკავშირებული.

 

ბიჭვინთის ღვთისმშობლის მიძინების ტაძარი

ი.კვაშილავა წერს: “ბიჭვინთაში ძლიერი ქრისტიანული ცენტრი არსებობდა. IV ს-ში იქ იდგა ბაზილიკური ეკლესია, მდიდრულად მორთული. V ს-ში ამ ბაზილიკის ნანგრევებზე აუგიათ დიდი სამნავიანი ბაზილიკა. X ს-ში აღმართეს დიდი დღემდე შემორჩენილი ტაძარი, რომლის აგებას უკავშირებენ ბიზანტიის იმპერატორ იუსტინიანეს (527-565). მართლაც, მისი ბრძანებით 536 წ. აშენებულა ღვთისმშობლის ტაძარი მაგრამ სად ბიჭვინთაში თუ ანაკოფიაში? (ახალ ათონში)”.

ისმის კითხვა: ვის დავუჯეროთ, ბიჭვინთის გამთხრელ-არქეოლოგ ცნობილ მეცნიერს თუ ამ მეცნიერს?

ბიჭვინთის გამთხრელ-არქეოლოგის გ. ლორთქიფანიძის დასკვნით – “არქეოლოგიური მონაცემების თანახმად V ს-ის 70-იან წლებში ქალაქი პიტიუნტი დანგრეული და გადამწვარია ჰუნების მიერ. დანგრეულია კანაბეში განლაგებული საეკლესიო ნაგებობები. საეკლესიო ცხოვრების აღორძინება შეინიშნება VI-VII სს.” (ნ. კიღურაძე, გ. ლორთქიფანიძე, ადრექრისტიანული (III-IV სს.) სამარხები ბიჭვინთაში, კრებულში “ჩვენი სულიერების ბალავარი”, IV, 2012, გვ. 175)

აქედან გამომდინარე, ბიჭვინთის დღევანდელი ტაძრის აგება არ უნდა დაუკავშირდეს იუსტინიანეს. X ს-ში აგებული ეს ტაძარი მთლიანად ქართული ნაგებობაა, ბერძნული წარსულის გარეშე.

საერთოდ ბიჭვინთის IV ს. ნაგებობის ეკლესიად მიჩნევა საეჭვოა. გ. ლორთქიფანიძე აღნიშნავს, რომ “ბიჭვინთის კანაბეში აგებული მოზაიკურ იატაკიანი ბაზილიკა” ზოგიერთ ცნობილ მკვლევარს მიაჩნია არა ეკლესიად, არამედ მორტარიუმად (Леквинадзе В. О древнейшей базилике Питиунта, Вестник древней истории, М., 1976, №2, с. 189).

დასაშვებია ისიც, რომ ეს ბაზილიკა არც ეკლესია იყო და არც მორტარიუმი, რადგანაც “მის გარშემო და მის შიგნით სამარხები არ არის მიკვლეული” (გ. ლორთქიფანიძე, იქვე, გვ. 174).

სამარხები კი ეკლესიასა და ეკლესიის გარშემო უნდა ყოფილიყო. მაგრამ საფლავები აღმოჩენილია სხვაგან ე.წ. “ბიჭვინთის კონცხზე” (იქვე, გვ. 174).

უნდა დავასკვნათ, რომ ბიჭვინთის ტაძარი არაა იუსტინიანეს მიერ აგებული, არამედ წარმოადგენა ქართული საეკლესიო არქიტექტურის ნაყოფს.

 

აბაშა-ხუბუშქია

ქართული ტომების ვანის ტბასთან ცხოვრების შესახებ მ. ქურდიანი წერს – ვანის ტბის სამხრეთით მდებარე ხუბუშქიას ქვეყანა საერთო-ქართველური ფუძე ენის მქონე ეთნოსმა დაარსა (მ. ქურდიანი, ხუბუშქია, კავკასიურ-ახლოაღმოსავლური კრებული, 2001, გვ. 130).

ის წერს, რომ თანამედროვე საქართველოს ფარგლებს გარეთ, სამხრეთში ქართველური ონომასტიკის სისტემატურმა ფიგურირებამ ადრევე ჩაუყარა საფუძველი ჰიპოთეზას, რომ ქართველურ ტომთა პირველსაცხოვრისი საერთოდ სამხრეთში მდებარეობდა (იქვე, გვ. 132).

თუმცა კი თვით მ. ქურდიანის თეორიით ქართველთა წინარე სამშობლო არის განსახლების თანამედროვე ტერიტორია,საიდანაც ხდებოდა ქართველური ტომების (კარდუხების, მესხებისა და სხვ.) სამხრეთით ექსპანსია, ჩრდილოეთიდან სამხრეთში წაწეული ეს ტომები აარსებდნენ სახელმწიფოებრივ წარმონაქმნებს თავიანთი ძალაუფლებითა და ტოპონიმიკით (იქვე, გვ. 135). მისი თვალსაზრისით საქართველოს შავიზღვისპირეთში ოდესღაც ცხოვრობდა საერთო-ქართველური ტომი რომლის სახელწოდება დაკავშირებული უნდა იყოს ეთნონიმთან “აბაში”. “ეს ფუძე – როგორც ჰიდრონიმი და ტოპონიმი – ფაქტია საქართველოში. მაგრამ წარმოადგენდა თუ არა ის ეთნონიმს? ა) აბაშ-ი უნდა ედოს საფუძვლად ეთნონიმს აბშილ-ი//აფშილ-ი. იგი მიღებული ჩანს აბაშ-ფუძეზე ილ სუფიქსის დართვით – “აბშილ”; ბ) არ არის გამორიცხული რომ აბაშილ-აბშილ მთლიანი ფუძეც ყოფილიყო. აბშილიდან არის მიღებული აფშილ-ი. ამდენად, სრული უეჭველობით შეიძლება იმ დასკვნის გაკეთება, რომ არსებობდა ქართველური ტომი, რომლის სახელიც ქართულად იყო აბაშ-ი (ან აბაშილი). ამ ეთნონიმის სვანური ფორმა – აბასგ, აბაზგ, აბაშქ (არ არის გამორიცხული ზოგიერთი სვანურ დიალექტში – აბასქ-აბასგ-აბასკ) სწორედ სვანურიდან უნდა იყოს ნასესხები. ბერძნულში აბაშების ტომის აღმნიშვნელი ტერმინები – აბასკ-ები, აბაზგ-ები… ბერძნები ხშირად მოიხსენიებდნენ ერთსა და იმავე ტომს სხვადასხვა სახელით, ვთქვათ თვითსახელწოდებით და მეზობელთა მიერ დარქმეულით, და მას ამ სახელების თანახმად ორ ან მეტ ტომად წარმოსახავენ და შემდეგ ერთმანეთის გვერდით აღწერენ” (იქვე, გვ. 129). შესაბამისად აბაშთა ერთი ტომი ბერძნებმა ორი სახელით მოიხსენიეს, თავდაპირველად ქართული აბშილ-ი უწოდეს, შემდეგ კი სვანური აბასკ-აბაზგი. ანდა შესაძლოა საერთო ქართველური ტომი ამ დროისათვის უკვე სამ სხვადასხვა ქართველურ ენაზე მეტყველებდა მაგალითად აბაშები (აბშილები) – ქართულად, აბაზგები (აბასკები) – სვანურად – წერს მ. ქურდიანი. ის უშვებს ალბათობას, რომ აბაშების ამ ტომმა, რომელსაც ზანურად – ხუბუშქები ერქვათ, ილაშქრა ვანის ტბისკენ და იქ სახელმწიფოც შექმნა.

ვანის ტბის სამხრეთით ე.წ. “ნაირის” სარტყელში ქართველთა ცხოვრება მ. ქურდიანს არ ეეჭვება. ის იმოწმებს ნ. ხაზარაძეს, რომლის მიხედვითაც ქრისტეშობამდე XII-VII საუკუნეებში არსებობდა მუშქების ორი ქვეყანა – ერთი – ევფრატის ზემო წელიდან ტიგროსის სათავეებისა და ზემო წელის მარცხენა ნაპირის ჩათვლით (ე.ი. წინა აზიაში), მეორე კი მცირე აზიაში. მდ. ჰალისის (ყიზილ-ირმაკის) შუა წელის სამხრეთით (ნ. ხაზარაძე, საქართველოს ძველი ისტორიის პრობლემები (მოსხები), 1984, ნ. ხაზარაძე, საქართველოს აღმნიშვნელი ტერმინოლოგია, 1993, ნ. ხაზარაძე. თსუ ახალციხის ფილიალის შრომების კრებული, I, 1998).

მ. ქურდიანი მიიჩნევს, რომ მუშკების ეს ორივე ქართული ქვეყანა საქართველოდან გასული ტომების ექსპანსიათა – ლაშქრობათა შედეგად გაჩნდა ისევე, როგორც ხუბუშქიას ქვეყანა (იქვე,გვ. 130).ეს თვალსაზრისი არ დასტურდება, რადგანაც წყაროები მიუთითებენ არა ტომებს მოძრაობას ჩრდილოეთიდან სამხრეთისაკენ, არამედ პირიქით სამხრეთიდან ჩრდილოეთისაკენ.

 

აბაშა-აბაზგია

(აბასხი-აბაშხი-აბასგი)

მ.ქურდიანის აზრით აბაშელთა მეგრულენოვანი ტომი შეიჭრა და ვანის ტბასთან იქ დააარსა “ხუბუშქიას” სამეფო II ათასწლეულში ქრისტესშობამდე( “კავკასურ-ახლოაღმოსავლური კრებული” 2001. გვ.130).

თუ ასეთის დაშვება შესაძლებელია, შეიძლება დავუშვათ საპირისპიროც, რომ სამხრეთში, არაქსზე ანუ ფაზისზე მცხოვრები ფასიანელები, იგივე ბასიანელების ნაწილი (ბას-ხი,მეს-ხი) გადასახლდა უფრო ჩრდილოეთით – დასავლეთ საქართველოში, სადაც მათ ბასხები,აბასხები,აბაზგები დაერქვათ. ესაა პ. ინგოროყვას თვალსაზრისი.

ბასიან-ელი=ბას-ხი=აბასხი=აბაზგი.

სახელ აბასგთან დაკავშირებით უნდა აღინიშნოს,რომ “ბაშ” ფუძით მრავალი ტოპონიმია რიონზე ქ.აბაშას ირგვლივ.

სოფელი “შუა ბაში” მდებარეობს მდინარე რიონის მარჯვენა სანაპიროზე, სამტრედიის რაიონში (შუა ბაშს ესაზღვრება წყალტუბოს რაიონის სოფელი საყულია), სოფელი (ქალაქი) აბაშა მდებარეობს სამეგრელოში, სოფელი ძველი აბაშა – მისგან საკმაოდაა დაშორებული(ძველი აბაშა სენაკთან მდებარეობს, ნოქალაქევის მხარეს), სოფელი “ზემო აბაშა” მდებარეობს მდ. რიონის მარცხენა ნაპირას, ისტორიულ გურიაში, კერძოდ, ამჟამად სამტრედიის რაიონში, სოფელ საჯავახოსთან ახლოს (ესაზღვრება ჩოხატაურის რაიონს).

“ბაში” ძველ საქართველოში ერქვა ბრტყელ ადგილს, დიდ წყლით გაჯერებულ ვაკეს.

ზემო აბაშა, შუა ბაში (ზემო და ქვემო ბაშები), ძველი აბაშა, აბაშა – ყველა ამ პუნქტების შემაერთებელი ხაზი კრავს წრეს, რომელიც მდებარეობს რიონისა და ცხენისწყლის წყალთაშუა და მის ირგვლივ მდებარე ტერიტორიაზე (სამტრედიის ირგვლივ).

ფუძე “ბაში”-საგან შეიძლება იყოს ნაწარმოები აბშილი (ილ – სუფიქსის დართვით) – აბაშილი – აბშილი და აბაზგიც (აბაშ-ხი ’! აბას-გი)

როგორც ითქვა, მდ. რიონის ხეობაში, ქვემო წელის სხვადასხვა ერთმანეთისგან დაშორებულ რეგიონში, მდინარისპირას გვაქვს ერთი და იმავე სახელის მქონე პუნქტები:

1. აბაშა – სამეგრელოში (სენაკთან);
2. ზემო აბაშა – გურიაში (საჯავახოსთან);
3. ზემო ბაში – იმერეთში (საყულიასთან);
4. სოფელი ბაში – სამტრედიასთან;
5. შუა ბაში-სამტრედიასთან.

ბაში – სიბრტყეა, ვაკე ადგილია, წყლით შეჯერებული, ანუ წყლიანი დიდი ვაკეა, რაც ყველა აბ “ბაშს” აერთიანებს.

საერთოდ, “ბაში” XX საუკუნის დასაწყისშიც კი ერქვა “ბრტყელ გადასაფარებელს” ე.წ. ბრეზენტს.

ბაში რომ – გაშლილ,სიბრტყის მქონე ზედაპირს (“ბრეზენტს”) რომ ერქვა ჩანს 1924 წ. აჯანყებაში მონაწილის მოგონებიდან-ის წერს:-

“ერთი ნაწილი აჯანყებულებისა სულგრძელად ელოდა განაჩენს, ჩაყრილნი ერთად კამიონებში, ზევიდან აფარებდნენ “ბაშებს” – ბრეზენტებს. მათი კვნესა მტკვრის ზედაპირზე ბურუსივით იყო დაფენილი” (არჩილ გედევანიშვილი, “თავგანწირულნი”, 1996, გვ. 118).

ასე აღწერს რუსი ბოლშევიკების მოქმედებას თვითმხილველი, მათ გათხრილ მიწაში (ორმოში) ჩაუყრიათ აჯანყებულები, ზემოდან კი (ორმოსათვის) ბრეზენტი ანუ “ბაში” გადაუფარებიათ, ე.ი. ბაში ერქვა ბრტყელ, გაშლილ რაიმეს.

შესაბამისად რიონისპირა ბრტყელ ვაკეს აბაშიდან სამტრედიამდე შეაძლოა “ბაში” ერქვა, ხოლო მოსახლეობას აბაშხი-აბასკი-აბასგი. მაშასადამე სახელი აბაშხი, აბასხი, აბაზგი შეიძლება იყოს სატომო სახელი ბასიანელ მესხებთან დაკავშირებული და ასევე იყოს არა სატომო სახელი,არამედ აღნიშნავდეს ვაკე, წყლიანი ადგილის მცხოვრებს. აღსანიშნავია,რომ “ქართლის ცხოვრების” ვახტანგ გორგასლის ცხოვრებაში ქვეყანა “აბაში” არის წყლიან-ლერწმებიანი ვაკე ისეთი როგორიც ალბათ იყო დასავლეთ საქართველოს აბაშა-ბაშის ვაკე. საფიქრებელია, რომ შესაძლოა ბასიანის ქვეყანაც მისი მსგავსი იყო და მასზე მცხოვრებ ტომსაც თავისი სახელი მისცა-ფასიანელები,ბასიანელები.

თუ ასეა,მაშინ სიტყვები აბაზგი და აფხაზი სხვადასხა წარმოშობისაა და ერთმანეთს არ უდრიან.

აბაზგი ყოფილი ბასიანელია, ხოლო აფხაზი აფხაზეთის მკვიდრია,რომელმაც ხაზართა ზემოქმედებით მიიღო სახელი,რადგანაც სახელი აფხაზი შესაძლოა სახელ “ხაზართან” იყოს დაკავშირებული, თუმცა არმენიის ქართველურ სამყაროშიც იყო ტოპონიმი “საფხაზი” (ხაზ -არ-ეთი; ა-ფ-ხაზ-ეთი; სა- ფ-ხაზ -ი (ტოპონიმი).

მას შემდეგ, რაც ჩრდილო კავკასიაში ხაზართა ტომმა ჰეგემონობა მოიპოვა VII ს-ის ბოლოდან, უფრო კი VIII ს-ში, ჩანს იმ ეპოქის საქართველოში ჩრდილო კავკასიას “ხაზარეთს” უწოდებდნენ.

 

ბაში – ენგურის ხეობაში

(ბასხი)

რიონის აუზში ერთმანეთისაგან ძალზე ურთიერთდაშორებით მდებარეობს რამდენიმე “ბაში” (ქვემო და ზემო ბაში, აბაშა).

ისინი მოთავსებულნი არიან სხვადასხვა რაიონებში (სამტრედია-აბაშა). “ბაშები” საზოგადოდ მდებარეობენ გაშლილ – გაბაშტულ(იმერ.), ფართოდ გაშლილ ადგილებზე, ვაკეზე და, საერთოდ, ბაში” ბრტყელ, გაშლილ ვაკეს ერქვა.

ამავე სახელის მქონე სოფელი “ბაში” მდებარეობს ენგურის ხეობაშიც, ასევე ვაკე ადგილას გალისა და ზუგდიდის შემაერთებელ გზასთან.

ორივე აუზში – ორივე მდინარის ხეობაში ვაკე ადგილებზე აბაშების და ბაშების სიმრავლე გვაფიქრებინებს, რომ შესაძლოა ერთ დროს რიონის დაბლობს საერთოდ “ბაში” (ვაკე) ერქვა, ხოლო იქაურ მკვიდრ მოსახლეობას შესაბამისად ეწოდებოდა ბაშ-გი, ბაშხი, ბასკი, აბაშგი, აბაშკი, აბაშხი. აქედან აბასგი, აბაშკი, აბასხი (ბასხი). მართლაც, ძველ წყაროებში ჩვენ გვხვდება ზღვისპირა ტომები აბასგები, ბასკები, ბასკუნები, და ა.შ. უნდა ვიგულისხმოთ, ზემოთმოყვანილიდან გამომდინარე, ამ სიტყვებით (აბასგი, ბასხი, ბასკუნი და ა.შ.) აღინიშნებოდა არა რომელიმე ეთნიკური ჯგუფი, არამედ ის მოსახლეობა, რომელიც კონკრეტულ წყლიან-ჭაობიან ვაკე ადგილას, ვაკობში, ანუ ბაშში ცხოვრობდა.

 

ნოქალაქევის ეკლესია

ქ. სენაკთან ნოქალაქევის ეკლესია გ.ჩუბინაშვილის თვალსაზრისით შესაძლოა იყოს იუსტინიანეს მიერ აბაზგიაში აგებული ღვთისმშობლის ტაძარი (გ.ჩუბინაშვილი, ნოქალაქევის საკითხისათვის. თუშ. ტ. XI. გვ.118). ამავე თვალსაზრისს ავითარება ი.კულაკოვსკი (ი. კულაკოვსკი “სად აიგი იუსტინიანეს მიერ აბაზგების ეკლესია”? არქეოლოგიური შენიშვნები, V, 1897, გვ. 33. რუს. ენაზე).

 

აფსილია – სუფსილი

აფშილეთი და აბაზგია მდებარეობდნენ ლაზიკის ჩრდილოეთით და მოიცავდნენ შავიზღვისპირა პროვინციებს.

თუ ლაზიკა არის კლარჯეთი და ბოლო კლარჯეთისა, მაშინ უნდა ვიგულისხმოთ, რომ აფშილეთი მდებარეობდა თანამედროვე “ბოლო კლარჯეთისა ზღვისპირის” (ანუ ჭოროხის შესართავში მდებარე პროვინციის ე.ი. თანამედროვე ბათუმის ოლქის) ჩრდილოეთით, ხოლო აბაზგია კიდევ უფრო მაღლა – საფიქრებელია ესენი იყვნენ ქობულეთ-გურიის სანაპირო (ქობულეთისა და ოზურგეთის, სამტრედიისა და აბაშის რაიონები), მდ. სუფსის ხეობა.

სუფსა ამ რეგიონში დომინანტი მდინარეა. სუფსის ოლქის მცხოვრებთ უნდა რქმეოდათ- სუფსარი-სუფსილი აქედან აფსილი. .ამავე ოლქშია ასევე მეორე მდინარე მსგავსი ფუძის მქონე, ესაა მდ. სეფა (გაედინება ურეკთან).

ასე რომ მდინარეები სუფსა და სეფა ერთ ოლქში გაედინებიან, ერთმანეთის მახლობლად. შესაძლოა სწორედ ამ ოლქს ერქვა “აფსილია”,ეს ძველი სახელი იქაურმა მდინარეებმა შემოინახა (სეფა-სუფსა-აფსილია).

სიტყვა სუფსილიდან უნდა იყოს მიღებული: აფსილი-აფშილი

 

Адыге (касоги)(ადიღე-ქაშაგნი)

რუკა – «Русская земля в IX-XI вв» (იხ. წიგნი Крещение Руси, 1987, გვ. 78) მიხედვით, ადიგე (ქაშაგი) განლაგებული იყო უშუალოდ საქართველოს (აბხაზთა სამეფოს) მეზობლად, ჩრდილო-დასავლეთით, შავი ზღვის პირას და ცხუმამდე ჩრდილოეთიდან ესაზღვრებოდა აფხაზეთის საზღვარს. მის გვერდით იყო Аланы (яссы) – ალანი (იასები) ვიდრე თერგამდე (ყუბანსა და თერგს შუა).

სხვა რუსული წიგნებით კი, ადიღე მდებარეობდა კიდევ უფრო დასავლეთით, აფხაზეთს კი ჩრდილოეთიდან ესაზღვრებოდა არა ადიგე, არამედ ალანია.

თემურ ლენგის შემდეგ, ამ ადგილებში ჩასახლდნენ ჩერქეზული ტომები (სინურ-ციმბირული ტომები), მათაც, ჩანს, უწოდეს სახელი “ადიგე” იქამდე ატ ტერიტორიაზე მცხოვრები ძველი ხალხის სახელის მიხედვით.

XIX საუკუნის ერთი რუსი გენერლის ცნობით, ადიღე-უბიხებს ჰქონდათ საკუთარი დამალული ენა, ოფიციალურად ლაპარაკობდნენ ჩერქეზულ ენაზე, მაგრამ ჰქონდათ დამალული საკუთარი ენა, რომელსაც ჩერქეზების შიშით არ ამხელდნენ.

ჩემი აზრით, ისინი იყვნენ ნაშთები ძველი ჯიქებისა, რომლებიც დაიპყრეს თემურ-ლენგის ეპოქაში ჩერქეზებმა და დაიმონეს.

კოსაგ-ქაშაგისაგან, ჩემი აზრით, სიტყვა ჩერქეზი ეტიმოლოგიურად არ მიიღება. შემდეგ, როგორც ცნობილია, ჩერქეზულმა ტომებმა დაიპყრეს აბაზები, მათი სახელიც მიითვისეს, შემდეგ იგივე მოიმოქმედეს ქართველ ანუ ძველ აფხაზთა მიმართაც. ძველი აბაზები ქართული ტომი რომ ყოფილა ეს შემდგომი დროის მასალებიდანაც ჩანს, მაგალითად იმით, რომ სიტყვა “ებზე” (“აბაზის” ერთერთი ფორმა) XX ს-ის 30-იან წლებშიც კი ქართველს ეწოდებოდა. ამის კარგი მაგალითია,რომ საბჭოთა კავშირში სტალინიზმის ეპოქაში ყარაჩაი-ჩერქეზეთის მომღერლები სტალინს “ებზე სტალინ” ანუ “ქართველ სტალინს” უწოდებდნენ.

XX ს-ის 30-იან წლებში კულტად გადაქცევის ეპოქაში სსრკ ხალხთა მომღერალთა გუნდები უმღეროდნენ სტალინს.

ჩვენთვის საინტერესოა, რომ ყარაჩაი-ჩერქეზეთის იმჟამინდელი ოლქის მომღერალთა გუნდიც უმღეროდა დიდ ბელადს ასეთი სიტყვებით- “ებზე სტალინ” ე.ი “ქართველო სტალინ”.

იქაური მოსახლეობა ქართველებს უწოდებს “ებზე”-ს. ე.ი. “ებზე სტალინ” ნიშნავს-”ქართველო სტალინ”.

როგორც ცნობილია, სიტყვა “აბაზ”-ით ისინი აღნიშნავენ აფხაზებს,

აღნიშნული მოსახლეობა კარგად იცნობდა მათ მეზობელ აბაზინების ტომსა და აფხაზებსაც. თითქოს მათთვის უნდა ეწოდებივათ სიტყვა “ებზე”, მაგრამ ისინი ამ სიტყვით ქართველებს მოიხსენებდნენ. რატომ?

ამ სიტყვით -”ობეზ”, იგივე “ებზე”თი ჩრდილოეთის სხვა ხალხიც- ძველი რუსებიც ქართველებს აღნიშნავდნენ.

როცა ტემურ ლენგმა ჩრდილო კავკასიაში ჩამოასახლა ადიღე-ჩერქეზული ხალხი, ამ ხალხების სხვადასხვა მრავალ ტომს საკუთარი სახელიც კი არ გააჩნდა, ამიტომაც ამ ტომებს მოიხსენებდნენ მათი განსახლების ადგილის ანდა მათ მიერ დაპყრობილ-დამორჩილებული ადგილობრივი ტომის სახელით, როგორც მაგალითად ეგვიპტეში მცხოვრებ არაბებს “ეგვიპტელებს” უწოდებენ,

“XIV-XV საუკუნეებში მონგოლ-თათართა სამხედრო ექსპედიციებისა და ასევე თემურლენგის გამაუკაცრიელებელი ლაშქრობების შემდეგ, ჩრდილო კავკასიის ეთნოპოლიტიკური რუკა კარდინალურად შეიცვალა. ახალი ადიღე-თურქულენოვანი ხალხები გადაადგილდნენ გაუკაცრიელებულ რაიონებში, ნაწილობრივ შეავიწროვეს ალანები ანდა შეერივნენ მათ, მიიტანეს თავიანთი ჩვევები და რწმენა, ხოლო XVIII ს-ში მიიღეს მუსულმანობა” (“პრავოსლავნაია ენციკლოპედია”. ტ. I, მოსკოვი, 2000, გვ. 443, რუს. ენაზე). ამ ადიღეველების შთამომავლებია აფსუები-ადიღურენოვანი ხალხი

როცა ერთერთმა ადიღეურმა ტომმა დაიპყრო ჩრდილოკავკასიაში მცხოვრები “აბაზები” “ებზეები” (“ქართველები), დამპყრობელ ტომსაც აბაზები, “ებზეები” უწოდეს, მაგრამ ზოგადად ადიღე-ჩერქეზების სხვა ტომისათვის ზოგადად “ებზე” მაინც ქართველს ნიშნავდა.

მაშასადამე, თავდაპირველად “აბაზი” ადგილობრივი ქართული ტომის სახელი იყო. დამორჩილების შემდეგ მისი სახელი “აბაზი” უწოდეს მათ დამპყრობელ ჩერქეზულ ტომს-ე.წ. “აბაზინებს”.

მაგრამ ზოგად ადიღე-ჩერქეზულ მეტყველებაში სიტყვა აბაზი-“ებზე” (როგორც სლავური “ობეზ”) ზოგადად მაინც ქართველს აღნიშნავდა.