შესავალი წიგნისა „ჰერეთის, კახეთისა და ალბანეთის საეკლესიო იურისდიქცია“
მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
საბჭოთა ეპოქაში გამრუდდა წარმოდგენა ჰერეთის ადგილმდებარეობის შესახებ, ჰერეთი გააიგივეს კავკასიის ალბანეთთან, ხოლო ალბანელები მიიჩნიეს აზერბაიჯანელების წინაპრებად.
ისე წარმოადგინეს, თითქოსდა ალბანეთის ისტორიული საზღვარი ძველთაგანვე თელავთან გადიოდა, შესაბამისად, დანერგეს აზრი, რომ ისტორიული ალბანეთის მიწაწყალია თელავის ქვემოთ მდებარე კახეთის უმეტესი ნაწილი, ალაზნის ხეობა, სამხრეთ კახეთი, ბოდბის, საინგილოსა და დავით გარეჯას რეგიონები. ამავე დროს კი ალბანელების მიწაწყლის და კულტურის ისტორიულ მემკვიდრედ გამოცხადდა ჩვენი მეზობელი ქვეყანა.
არასწორი აზერბაიჯანული რუკა, სადაც კახეთის უმეტესი ნაწილი ალბანეთშია
https://burusi.files.wordpress.com/2009/07/e183a1e18390e183a5e18390e183a0e18397
არასწორი ქართული რუკა, სადაც კახეთის უმეტესი ნაწილი ალბანეთშია
ჩვენი მეზობელი ქვეყნის დაინტერესებული მხარე აღნიშნულ თეორიაზე დაყრდნობით კახეთის უმეტეს ნაწილს თავის ისტორიულ ტერიტორიად წარმოადგენს საინტერნეტო სივრცესა და სამეცნიერო ასპარეზზე, რადგანაც, როგორც ითქვა, თავი მიაჩნია ალბანელების სამართლებრივ მემკვიდრედ. შესაბამისად, ალბანლების ისტორიას, კულტურასა და მიწაწყალს მიაჩნევს საკუთარი წინაპრებისაგან დატოვებულ მემკვიდრეობად. კახეთის დიდი ნაწილი სადავო ხდება, რაც გამოჩნდა კიდეც დავით-გარეჯასთან დაკავშირებით.
შეცდომის წყაროა არასწორი ლოკალიზაცია ისტორიული ოლქებისა, ქვეყნებისა, პუნქტებისა თუ წყაროებში ნახსენები მდინარეებისა, მაგალითად, არასწორადაა ლოკალიზებული ისტორიული კახეთისა და ჰერეთის, კამბისენასა და სხვა ოლქების ადგილმდებარეობა, მათთან ერთად ასევე სხვა ცნობილი პუნქტებისა (მაგ. ტყეტბა-გულგულა) და სხვა.
კამბისენას, სხვა ქალაქებისა და ოლქების ადგილმდებარეობის სწორი განსაზღვრა, ასევე იბერიასა და ალბანეთს შორის საზღვრის შესახებ ანტიკურ მწერალთა ცნობების სწორი გააზრება დაგვაახლოვებს ჭეშმარიტებასთან.
ამასთანავე ესაა საეკლესიო საკითხი.
ისტორიულად ალბანეთს ჰყავდა საკუთარი კათალიკოსი, არსენ საფარელი ალბანეთის კათალიკოსს „ჰერთა კათალიკოსს“ უწოდებს.
თუკი ბოდბე და მის გასწვრივ საინგილო, მთელ სამხრეთ კახეთთან ერთად ალბანეთის საკათალიკოსოში შედიოდა, მაშინ ამ მხარეს საკუთარი (ე.ი. ალბანეთის) კათალიკოსები ჰყოლია, ხოლო, საქართველოს ეკლესია პროზელიტური ყოფილა, რომელიც შეიჭრა სხვა საკათალიკოსოს იურისდიქციაში, რაც აკრძალულია საეკლესიო კანონებით, კერძოდ კი მე-3 მსოფლიო საეკლესიო კრების მე-8 კანონით.
ამასთან დაკავშირებით, უნდა აღინიშნოს, რომ სინამდვილეში ისტორიული საზღვარი იბერიასა და ალბანეთს შორის გადიოდა არა თელავთან, როგორც ამჟამადაა მიჩნეული, არამედ მდ. გიშისწყალზე (ქ. შაქის ოლქში) რომელიც ალაზნის უმთავრესი შენაკადია, და, ჩანს, მას, ალაზანთან შერთვის შემდგომ, პლინიუს უფროსი უწოდებდა ოკაზანს.
აღსანიშნავია, რომ ჰერეთის საზღვრად გიშისწყალს ასახელებს ვახუშტიც (ქ.ც.. ტ. 4. გვ.539).
ეს საუკუნოვანი საზღვარი შეიცვალა მხოლოდ მე-9 საუკუნეში, როცა შაქ-არცახ-არანის მეფემ, მონოფიზიტმა „საჰლ იბნ ალ არმანმა“ (სახლ სმბატიანმა, რომელსაც არასწორად „ჰერეთის მეფეს“ უწოდებენ), ხალიფასაგან 839 წელს მიიღო „არანის მეფის“ წოდება და, მოვსეს კალანკატუაცის ცნობით, ნება მიეცა, რათა, „სამეფო უფლებით ემართა არმანია, იბერია და ალუანქი (ალბანეთი)“ http://www.vostlit.info/Texts/rus5/Kalank/frametext11.htm,
ამ უფლების განსახორციელებლად იმავე წლებში მას დაახლოებით 841-842 წლებში დამხმარედ მიუვიდა დიდი არაბული ლაშქარი ხალილ იზიდის ძე არაბიელის სარდლობით, მათ გადალახეს სასაზღვრო მდინარე გიშისწყალი და დაიპყრეს სამხრეთ კახეთი ვიდრე გავაზამდე, აქ მათი წინსვლა შეაფერხა კახეთის ქორეპისკოპოსმა გადაბნელთა და წანართა ლაშქრით „შეებნენ გარდაბნელნი გავაზში და გააქციეს ხალილ“ (ქ.ც.1. 1955, გვ254).
მართალია, მტერმა (ხალილ იზიდის ძემ) გავაზთან მარცხის შემდეგ ვეღარ შეძლო კახეთის სხვა ნაწილების დაპყრობა. მაგრამ, მას უკვე დაპყრობილი ჰქონდა კახეთის მიწაწყალი გიშისწყლიდან გავაზამდე, სადაც გაივლო კიდეც კახეთის ახალი საზღვარი ჰერეთთან, ან უკეთ რომ ვთქვათ, არცახ-რან-შაქის სამთავროსთან.
ამ ომის შემდეგ შეიცვალა კახეთის ისტორიული, ათასწლოვანი საზღვარი, ნაცვლად გიშისწყლისა მან ახლა, მე-9 საუკუნისათვის, გადაინაცვლა უფრო ჩრდილოეთით, კერძოდ, კი ამის შემდეგ ჰერეთის საზღვარმა გიშისწყლიდან გადმოიწია თელავის მიმართულებით.
კახეთმა თავისი საზღვარი გიშისწყალთან მალევე დაიბრუნა საჰლ სმბატიანის შემდგომ შედარებით სუსტი მმართველის დროს. მაგარამ მისმა შემდგომმა მართველმა გრიგოლ ჰამამმა, და შემდეგ, იოანე სენექერიმმა, როცა ის შეიჭრა კახეთში, საზღვარი გიშისწყლიდან კვლავ გადმოწია გავაზის მიმართულებით.
არაბები კახეთს „სანარიას“ სახელით იცნობდნენ (წანარების მებრძოლი ტომის სახელის მიხედვით), ამიტომაც იოანე სენექერიმს სამხრეთ კახეთის დაპყრობის შემდეგ „წანართა მეფე“ უწოდეს და გულისხმობდნენ მის მიერ სამხრეთ კახეთის (და არა შემდგომი ყაზბეგის რაიონის) დაპყრობას.
ამჟამად ზოგიერთი ქართველი ისტორიკოსი არასწორად მიჩნევს, რომ საჰლ სმაბტიანი, გრიგოლ ჰამამი და იოანე სენექერიმი ჰერეთის ქართველი მმართველები იყვნენ, მაგარმ სხვაგვარია რეალობა, საჰლ საბატიანზე უკვე ითქვა, რომ ის იყო არცახ-არანის სომეხი მმართველი და ჰერეთი ანუ შაქის (იგივე შექის ოლქი), მისი ვრცელი სახელმწიფოს ერთ მცირე ნაწილს შეადგენდა. მაგრამ, რეალურად, გრიგოლ ჰამამი იყო სომეხი პოეტი და საზოგადო მოღვაწე, ხოლო იოანე სენექერიმი ფარისოსის სომეხი მეფე იყო. ისინი შაქ-არცახ-არანის მეფეები იყვნენ, რომელსაც ქართველები ე. წ. ჰერეთს უწოდებდნენ. სინამდვილეში ისტორიული ჰერეთი, ანუ შაქის ოლქი, მათი ვრცელი სამფლობელოს მხოლოდ ერთერთი მცირე ნაწილი იყო.
ისინი არაბთა შემწეობით იბრძოდნენ კახეთის დასაპყრობად და გარკვეულ წარმატებას მიაღწიეს, როცა მათ შეძლეს სამხრეთ კახეთის მიტაცება ე.წ. გავაზის ხაზამდე.
მე-9 საუკუნეში წარმოქმნილი კახეთ-ჰერეთის საზღვარის შესახებ მოგონება უნდა იყოს ასახული ვახუშტის მე-18 საუკუნის ცნობაში გავაზთან და თურდოს ხევთან გამავალ ჰერეთს საზღვართან დაკავშირებით. ეს იმას ნიშნავს, როგორც წერს ივანე ჯავახიშივლი, რომ ვახუშტის კახეთისა და ჰერეთის საზღვრების შესახებ ცნობები არ ჰქონია და ამიტომ მან კახეთსა და ჰერეთს შორის მე-9 საუკუნეში წარმოქმნილი საზღავრი, მიიჩნია ჰერეთის უძველეს, სტორიულ საზღვარად.
კახეთის შიგნით, ჰერეთთან გავლებული მე-9 ს. -ში წარმოქმნილი ახალი საზღვარი, იყო დროებითი მოვლენა, რადგანაც, მხნე წანარებმა კვლავ აღადგინეს კახეთის ძველი საზღვარი გიშისწყალზე.
როგორც აღინიშნა, მართალია, ჩვენი თანამედროვე ზოგიერთი ქართველი ისტორიკოსი მე-9 საუკუნის დასასრულის მოღვაწე გრიგოლ ჰამამს (გარდ. 897 წ.) უწოდებს „ჰერეთის ქართული სამეფოს დამაარსებელ პირველ მეფეს“ (პაპუაშვილი თ., ჰერეთის ისტორიის საკითხები, თბ., 1970; მისივე, რანთა და კახთა სამეფო (VII-XI სს.), თბ., 1982), მაგრამ, სინამდვილეში ის იყო „ხაჩენის მთავარი გრიგორ ამამი“, როგორც მას უწოდებენ ამჟამად უცხოეთში.
გრიგოლ ჰამამი იყო გამოჩენილი სახელმწიფო მოღვაწე, ჰყავდა 5 შვილი. მისი სამთავრო (ხაჩენი) შაქთან ერთად მოიცავდა მტკვრის მარჯვენა სანაპიროს მხარეს, ე.ი. რანს, საკუთრივ ხაჩენს და მტკვრისგაღმა კამბეჩანს (ეს კამბეჩანი არ იყო ქიზიყი, არამედ მტკვრის ხეობის მომცველი ქვეყანა, მტკვარ-ალაზნის შესართავის ქვემოთ).
გრიგოლ ჰამამს აღუდეგენია ე.წ. „ალბანეთის სამეფო“ თუმცა მცირე ხნით, იგულისხმება მის მიერ რანის ანუ ალბანეთისა და ასევე შაქის ფლობა. მისი, როგორც სომეხი მოღვაწის, სამშენებლო წარწერები შემორჩა არცახში.
გრიგოლ ჰამამმა, ვითარცა სომეხმა პოეტმა, სომხურ ენაზე შექმნა მნიშვნელოვანი პოეტურ-საღვთისმეტყველო ქმნილებები. როგორც ითქვა, ჰერეთი მისი ვრცელი სამთავროს მხოლოდ ერთ-ერთი მცირე ნაწილი იყო და სწორეთ გრიგორ ჰამამის სიკვდილის შემდეგ გათავისუფლდა ჰერეთი არცახის სომხური სამთავროს ბატონობისაგან.
შაქის ანუ საკუთრივ ჰერეთის მკვიდრი მოსახლეობისათვის არცახი და სხვა სომხური ერთეულები უცხო ქვეყნები იყვნენ, დასხლებულნი სხვადასხვა ეთნოსებით.
შაქის ოლქი წარსულში ალბანეთის ერთერთ ნაწილს წარმოადგემდა, თუმცა დასახლებული იყო ქართულენოვანი მოსახლეობით, რომელიც არაბობის დროს ტარონელი სომხური წარმომავლობის მთავართა ხელში მოექცა, რომელნიც მონოფიზიტობას აღიარებდნენ
შესაბამისად, საჰლ სმბატიანის დროს, შაქელები ანუ შაქის ოლქის მკვიდრი ქართულენოვანი მოსახლეობა სომხურ მონოფიზიტური ეკლესიის იურიდიქციაში მოექცა, ისევე, როგოც მთელი ალბანეთი, გუგარქი და ტაო, სადაც მკვიდრი ადგილობრივი მოსახლეობა ჯერ სპარსელებმა, მე-6 საუკუნეში, შემდეგ კი არაბებმა, მე-7 საუკუნედან, სომხურ ეკლესიას დაუქვემდებარეს.
ამ მიზეზის გამო გრიგოლ ჰამამის შემდეგ შაქის გათავისუფლება, ჯერ პოლიტიკურად (გრიგოლის შვილების, კერძოდ კი ადერნესე მ-2 -ის დროს), შემდეგ კი ეკლესიურად (დინარა დედოფლის დროს), უდიდესი მნიშვნელობის მოვლენას წარმოადგენდა, განმანთავისუფლებელ მომენტს, შაქის ოლქის ანუ საკუთრივ ჰერეთის მოსახლეობისათვის.
გრიგორ ჰამამის შვილებმა მისი სიკვდილის შემდეგ, მისი, ანუ ხაჩენის სამთავრო, ერთმანეთში გაინაწილეს, კერძოდ 890-იანი წლების შემდეგ მისი შვილის სმბატის ნაშიერები დაეუფლნენ მიწაწყალს განძასარის ირგვლივ ანუ საკუთვრივ ხაჩენს, მეორე შვილი ადერნესე მე-2, იგივე ატრნერსეჰი, დაეუფლა მტკვრის მარცხენა სანაპიროზე მდებარე შაქსა და ასევე ამავე, მტკვრის მარცხენა მხარეს მდებარე კამბისენას ნაწილს (კიდევ ერთხელ ვთქვათ, რომ კამბისენა არაა ქიზიყი). არაბი ავტორი მასუდიც აღნიშნავდა რომ მის დროს „შაქელების მეფეა ადერნესე-იბნ-ხამიმ“.
გრიგოლ ჰამამის შემდეგ დაახლოებით 915 წელს მის მიერ დაპყრობილი სამხრეთ კახეთის გასათავისუფლებლად კახთა ქორეპისკოპოსმა კვირიკე 1-მა აფხაზთა მეფე კონსტანტიმე მე-3-სთან ერთად იბრძოლა კახეთის ციხე სიმაგრეების დასაბრუნებლად გავაზთან, არიშთან და ორჭობთან.
ვახუშტი წერს- „უხმო კვირიკე ქორიკოზმან კოსტანტინეს აფხაზთა მეფესა, მივიდნენ ჰერეთს და მოადგნენ ვეჯინს, ამისად მივიდა ადარნასე პატრიკი, მიუპყრა ჯვარი, მოსცა კოსტანტინეს არიში, გავაზი და კვირიკეს ბოჭორმა, დაეზავნენ და წარმოვიდა კოსტანტინე“ (ქ.ც. 4, გვ.133).
915 წლის ამ ომში ქართულმა მხარემ გაიმარჯვა და ეს ციხეები გაათავისუფლა, კახეთმა დაიბრუნა თავისი ისტორიული მიწაწყალი გავაზის ხაზიდან გიშისწყლამდე, მაგრამ ეს დროებითი მოვლენა აღმოჩნდა.
აფხაზეთსა და კახეთში შიდაომების გამო ჰერეთის სამეფომ (რალურად კი ხაჩენის სამთავრომ) კვლავ დაიპყრო სამხრეთ კახეთის მიწები. მაგრამ ამავე დროს დიდი რეფორმები და პოლიტიკურ-ეკლესიური ცვლილებები მიმდინარეობდა შაქის ოლქში, ანუ საკუთრივ ჰერეთში, ამ პერიოდში ჰერეთის ანუ შაქის სამეფოს ხალხმა დაიწყო მოძრაობა ეროვნულ-სარწმუნოებრივი იდენტობის აღიდგინისათვის, კერძოდ კი სომხურ-მონოფიზიტური ეკლკესიისაგან გათავისუფლებისათვის.
ჰერეთმა დინარა დედოფლის დროს დაიბრუნა ქალკედონური აღმსარებლობა. ამით, შაქის (ჰერეთის) ეკლესია გათავისუფლდა მონოფიზიტური უღლისაგან და დაუბრუნდა ეროვნულ-ქართული ეკლესიის წიაღს.
ამ უდიდესი მოვლენის ინიციატორები იყვნენ ადარნასე მეფის (იგივე ადარნესე პატრიკის) ქვრივი დედოფალი დინარა და მისი ძე იშხანიკი (ჰერეთის მეფე, დაახლ 943-951).
თავისთავად, ადარნასეს ბიზანტიური წოდება „პატრიკი“ მიუთითებს, რომ მისთვის ბიზანტიური ეკლესიური და პოლიტიკური ორიენტაცია მიმზიდველი გახადა, და მისი ეს მიმართულება მისი ქვრივის დროს რეალიზდა, როცა შაქელებმა ანუ ისტორიული ჰერეთის მოსახლეობამ გადაწყვიტა დაბრუნებოდა ქართულ საეკლესიო წიაღს.
ვახუშტი წერს -„ ხოლო იშხანიკის ჟამამდე ჰერეთი მწვალებელი იყო, არამედ იშხანიკ დისწული იყო გუარამ ერისთავთ ერისთავისა და დედოფალმან დინარ, დამან გუარამისამან, მოაქცივნა მართლმადიდებლად“(ქ.ც.4. გვ134).
ვახუშტის ცნობით ჯერ კიდევ სპარსეთის ქასრე მეფის (ხოსრო I ანუშირვანის 496-579) შემდეგ ეს მხარე მონოფიზიტური გამხდარა, რაც საჰლ სმბატიანის დროს დაკანონდებოდა, ხოლო იშხანიკმა თავის დედასთან ერთად თავის ხალხს მართლმადიდებლობა დაუბრუნა მე-10 საუკუნის შუა წლებში.
მაგრამ შაქის მფლობელობისათვის ომები გრძელდებოდა. იშხანიკის შემდგ 958 წლიდან ტახტზე ავიდა ფარისოსის მეფე იოანე სენექერიმი (примерно с 958 г. – 1003) – царь Парисоса (Северный Арцах, горный Утик) Сын Саака Севады)
http://www.vostlit.info/Texts/rus11/Vardan/primtext3.phtml.
იოანე სენექერიმს ამჟამად ქართველები იშხანიკის ძედ მიიჩნევენ, მაგარამ ის ყოფილა საჰლ იბნ სუმბატ ალ არმანის (საჰლ სმბატიანის) სხვა შტოს წარმომადგენელი, საჰაკ სევადის ძე, მან თავისი ენერგიული ქმედებით შეძლო კვლავ მოქცეოდა სათავეში ხაჩენის ზემო ნაწილის სამთავროს დაახლ. 958 წლიდან. მან ის გააერთიანა ფარისოსთან და დაარსა ფარისოსის სამთავრო.
მოვსეს კალანკატუაცის ცნობით მისი (იოანე სენექერიმის) სამეფო უფლება უცვნია ბიზანტიასა და სპარსეთის სამეფო კარს. ებრძოდა განძის ამირას ფადლონს, აქედან გამომდინარე, მის ხელში იყო მოქცეული შაქის ანუ ჰერეთის მმართველობაც, ის (იოანე სენექერიმი) იყო არა ჰერეთის მეფე ამ სიტყვის პირდაპირი გაგებით, არამედ ფარისოსის სომხური სამეფოს მეფე, რომელიც იმჟამად იპყრობდა ასევე შაქს ანუ ქართულ ჰერეთს.
იოანე სენექერიმს, თავის აგრესიული პოლიტიკა გაუგრძელებია კახეთის მიმართაც და მას დაუპყრია სამხრეთ კახეთი. ამიტომაც მას ასევე უწოდეს „წანართა მეფე“ (სამხრეთ კახეთის (სანარიის) პყრობის გამო).
ასე, რომ სამხრეთ კახეთი გიშისწყლიდან ვიდრე გავაზის აღნიშნულ ხაზამდე კვლავ ჰერეთის, ანუ ამ შემთხვევაში ფარისოსის სომხური სამეფოს მიერ იქნა დაპყრობილი.
იოანე სენექერიმს, რომელმაც შეძლო ორი სომხური ოლქის (ფარისოსისა და კოგტის (ზემო ხაჩენი) ოლქის გაერთიანება და ერთიანი სამეფოს დაარსება მოვსეს კალანკატუაცი „ალბანეთის სამეფოს აღმდგენელს“ უწოდებს, თუმცა ამ დროს ალბანეთი, როგორც ეთნიკური ერთეული დიდ ხნის გამქრალი იყო და აღნიშნულო ოლქები სომხეთის ნაწილებად მიიჩნეოდა. შესაბამისად ამ სამეფოს (ფარისოსის) მიერ შაქის ოლქის დამორჩილება, ნიშნავდა ისტორიულ ჰერეთში კვლავ მნოფიზიტობის გაძლიერებას.
შეიძლება ვიფიქროთ რომ შაქის ოლქს არცახ-ფარისოსის უღელი იოანე სენექერიმის სიკვდილის თანავე მოუშორებია. მან (ისტორიულმა ჰერეთმა ანუ შაქის ოლქმა) კვლავ აღიდგინა თავისუფლება დინარა დედოფლის დროს.
ჰერეთის დედოფალი დინარა, როგორც ეს კარგად ჩანს მის შესახებ რუსული თქმულებებიდან, იყო მართლმადიდებლობისათვის მხნე მეომარი, იმჟამინდელი მრევლისათვის სახელოვანი ხელმწიფე. ის რუსულ წყაროებში იხსენიება, როგორც ივერიის დედოფალი, ჩემი სტატია, რომ რუსული წყაროების დინარა დედოფალი იგივე ჰერეთის მე-10 საუკუნის დინარა დედოფალია დაიბეჭდა წიგნში „ქართველ წმიდათა ცხოვრებანი“ 2004 წელს, ჩემი თვალსაზრისი ამ საკითხის ირგვლივ გაზიარებულ იქნა უცხოეთის მკვლევართა მიერ, რაც რუსული საინტერნეტო გვერდებიდან ჩანს.
დინარა დედოფალი მეათე საუკუნის მოღვაწე წმიდანია, აღსანიშნავის, რომ ვახუშტი მის შესახებ უთითებს 917 წელს -„ხოლო 917 მოიხსენების სახელი ადარნასე პატრიკისა და ძისა მისისა დინარს დედოფლის ქმრისა და ძისა მათისა იშხანიკისა“(ქ.ც.4. გვ. 557).
მაშასადამე ვახუშტის მიხედვით დინარ დედოფალი ყოფილა არა ადარნასე პატრიკის მეუღლე, არამედ მისი ძის მეუღლე.
მაშასადამე დინარ დედოფალი ყოფილა ადატნასე პატრიკის რძალი – ‘’ხოლო ადარნასე პატრიკმან მოგვარა ცოლი ძესა თვისსა ასული ადარნასესი და დაი გურგენ ერისთავთერისთავისა ძის ძის ძისა აშოტ კურადპალატისა სახელით დინარ და ამის ძის იშხანიკისამდე იყო ჰერეთი მწვალებელი ქასრეს ჟამითგან აქამომდე. ხოლო ამან დინარ დედოფალმან მოაქცია ჰერეთი სომეხთა წვალებისაგან მართლმადიდებლობისა აღმსაარებლად“ (ქ.ც.4.გვ.559).
დინარ დედოფლის ქმარის ანუ ადარნასე პატრიკის ძე კვლავ შეჭრილა კახეთში და კვლავ აუღია კვირიკე ქორეპისკოპოსისა და აფხაზთა მეფე კონსტანტინეს მიერ გათავისუფლებული კახეთის ციხეები არიში, გავაზი და ბოჭორმა (იქვე, გვ. 560). მაშასადამე ადარნასე პატრიკის ძის დროს ჰერეთმა კვლავ დაიპყრო სამხრეთ კახეთი. მაგრამ ასეთი მდგომარეობა შეიცვალა საქართველოს მეფის ბაგრატ მე-3-ის დროს, როდესაც მან ილაშქრა ჰერეთსა და კახეთში და ეს მხარეები დააბრუნა ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს წიაღში.
ვახუშტი წერს, რომ დინარა დედოფალი საქართველოს მეფე ბაგრატ მე-3-მ განარიდა ჰერეთს, როდესაც მან შეძლო შაქის ოლქის, ანუ საკუთრივ ჰერეთის გაერთიანება თავის სამეფოში. ეს მომხდარა დავით ქორეპისკოპოსის (976-1010) შემდეგ, კვირიკე მე-3-ის (1010-1037) დროს.
ვახუშტი წერს – „ხოლო შემდგომად მოკვდა დავით ქორიკოზი, მაშინ გამოვიდა კუალად მეფე ბაგრატ და აღიღო ჰერეთი და დაიჭირა დედოფალი დინარ და ორ წელ აღიღო კახეთიცა და შეაწყვდია კვირიკე ბოჭორმას“ (ქ.ც.4. გვ. 140).