ქართველი საეკლესიო მამები საქართველოს ეკლესიას მიიჩნევდნენ მოციქუ ლთა სწავლების ერთგულ მცველად, რომელმაც ათასწლეულთა მანძილზე მტკიცედ დაიცვა წმიდა მართამლადიდებელი სარწმუნოება და საეკლესიო კანონები. ამის მიუხედავად, ზოგიერთი მკვლევარი ქართულ ეკლესიას ადანაშაულებს პროზელიტიზმში, თითქოსდა ის იჭრებოდა სხვა საპატრიარქოს იურისდიქციაში და აუქმებდა ბერძნულ კათედრებს, ოფიციალური გვერდი წერს : – „პოლიტიკური ჰეგემონიის დაკარგვის შემდეგ ბიზანტიის იმპერიის დასაყრდენს დასავლეთ საქართველოში არსებული ბერძნული საეპისკოპოსოები წარმოადგენდა. სწორედ მათი გაუქმებით დაიწყო კონსტანტინოპოლის საეკლესიო ბატონობის აღმოფხვრა. გაუქმებულ იქნა ფოთის, გუდაყვის და სხვა ბერძნული კათედრები
მიიჩნევა, რომ დასავლეთ საქართველოს მომცველი ორი ბიზანტიური ეპარქია (ლაზიკისა და აბაზგიისა) გამოყვეს კონსტანტინოპოლისს საპატრიარქოდან და დაუკავირეს ქართულ ეკლესიას, ამით თითქოსდა ჩამოყალიბდა აფხაზეთის საკათალიკოსო, ოფიციალური გვერდი წერს – „აფხაზეთის საკათალიკოსომ შეცვალა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს დაქვემდებარებული ლაზიკის სამიტროპოლიტო და აბაზგიის საარქიეპისკოპოსო ეპარქიები
ასეთი მტკიცება, რომ თითქოსდა ქართული ეკლესია შეიჭრა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის ეპარქიაში და იქ გააუქმა ბერძნული კათედრები, სინამდვილეში წარმოადგენს დადანაშაულებას პროზელიტიზმში, რადგანაც წარმოადგენს ეფესოს მე-3 მსოფლიო კრების მე-8 კანონის დარღვევას. ეს კანონი უკრძალავს ერთ ეკლესიას მეორე ეკლესიის იურისდიქციაში შეიჭრას. ასე, რომ ყოფილიყო ეს დაფიქსირებული იქნებოდა რომელიმე წყაროში.
კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს არასოდეს განუცხადებია პრეტენზია დასავლეთ საქართველოში თავისი ძველი იურისდიქციის შესახებ.
საქართველოს ეკლესიის მიმართ კონსტანტინეპოლს მსგავსი პრეტენზია რომ ჰქონოდა გამოთქვამდა როგორც წარსულში, ისე მეოცე საუკუნეში საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის პროცესის დროს.
ცნობილი ბერძენი კანანისტი სარდელი მიტროპოლიტი მაქსიმე თავის წიგნში “საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია” (ათენი, 1966) კონსტანტინეპოლის არავითარ პრეტენზიას არ გამოთქვამს საქართველოს ეკლესიის მიმართ.
ეს თვალსაზრისი კიდევ უფრო ადრე გამოთქვა ცნობილმა კვლევარმა მიხეილ თარხნიშვილმა. ის წერს- “ბიზანტიას არც პატრიარქობის დროს არც სხვა რომელიმე ხანაში არავითარი პრეტენზია არ განუცხადებია საქართველოს ეკლესიის შესახებ” (მიქელ თარხნიშვილი, წერილები 1994, გვ. 463).
აღნიშნული მოსაზრების თვალსაჩინო მაგალითია კონსტანტინოპოლის პატრიარქ ნიკოლოზ მისტიკოსის წერილები აფხაზთა მეფეების მიმართ (იქვე, გვ. 436-438).
ამ წერილების განხილვამდე უნდა ითქვას ლაზიკის ეპარქიისა და აბაზგიის ეპარქიის შესახებ.ამჟამად ეკლესიაში დაცული ცნობების გაუთვალისწინებლად მიიჩნევა, რომ ლაზიკის ეპარქია თავისი საეპისკოპოსოებით (ზიგანა, როდოპოლისი, საისინი, პეტრა), თითქოსდა, თითქმის 500 წელი მოიცავდა დასავლეთ საქართველოს, ამ მტკიცების წყაროდ მიუთითებენ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ნოტიციებს, მაგრამ, ამ ნოტიციების გამოწვლილვითმა ანალიზმა აჩვენა, რომ სინამდვილეში ლაზიკის ეპარქია მოიცავდა არა დასავლეთ საქართველოს, არამედ ისტორიულ სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს, რომელსაც ამჟამად ლაზისტანი ეწოდება ტრაპეზუნტის რეგიონში, ესაა ისტორიული ჭანიკა-ლაზიკა.კერძოდ, როდოპოლისის ბერძნული კათედრა მდებარეობდა არა ვარციხეში (როგორც ამჟამდ მიიჩნევა), არამედ პუნქტ მაჭკასთან, სუმელას მონასტრის ახლოს, ზიგანას (ზიგანელთა) ბერძნული კათედრა მდებარეობდა არა გუდაყვასთან, არამედ ზიგანას უღელტეხილზე, ქალაქ გუმუშხანესთან (ჭანეთ-ლაზიკაში), საისინის ბერძნული კათედრა მდებარეობდა არა ცაიშში, არამედ ამავე ზიგანას რეგიონში. პეტრას კათედრასთან დაკავშირებით კი უნდა ითქვას, რომ მართალია ზღვისპირზე არსებობდა ცნობილი პეტრას ციხესიმაგრე, მაგრამ პეტრას ბერძნული კათედრა, ნ. ადონცის კვლევით, ქალაქ ბაიბურდთან ახლოს, ისტორიულ ჭანიკა-ლაზიკაში მდებარეობდა.აბაზგიის ბერძნულ ეპარქიასთან დაკავშირებით კი უნდა ითქვას, რომ ქართული ეკლესიის იურისდიქცია დასავლეთ საქართელოში, მე-8 ს.-მდე, ვრცელდებოდა მდ. კლისურამდე (კელასური), ანუ ემთხვეოდა ქართლის სამეფოს საზღვრებს. ამ სამეფოს საზღვრები (მდ, ეგრისწყლამდე და მდ. კლისურამდე), მყარადაა აღწერილი როგორც ლეონტის მროველის, ისე ჯუანშერისა და სხვა წყაროთა მიერ.ქართულ წყაროთა მიხედვით დასავლეთ საქართველო იმთავითვე ქართული ეკლესიაში შედიოდა და შესაბამისად, აფხაზეთის საკათალიკოსო ჩამოყალიბდა ქართული ეკლესიის წიაღში და თანაც სახელმწიფო ნებით, რადგანაც ბაგრატ მეფემ „განაჩინა კათალიკოსი აფხაზეთს“ (ქ.ც. 1955, I, გვ. 255). ასევე, რუის-ურბნისის წმიდა კრების ძეგლისწერის თანახმად, ჩამოყალიბების თანავე ქართული ეკლესია მოიცავდა სრულიად საქართველოს, როგორც მის დასავლეთ ისე აღმოსავლეთ მხარეებს.
ძეგლისწერაში ნათქვამია: – წმიდა ანდრია მოციქულმა იქადაგა „ყოველსა ქვეყყანასა საქართველოისასა“, ხოლო წმიდა ნინომ განანათლა „ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა“. მაშასადამე, ჩამოყალიბების თანავე ქართული ეკლესია თავის იურისდიქციას ახორციელებდა ასევე დასავლეთ საქართველოში. იგივე თვალსაზრისი დაფიქსირებულია გელასი კესარიელისა და სხვა მე-4, და მე-5 ისტორიკოსების მიერ, გელასი წერს წმიდა ნინოს შესახებ, რომ მან „მოქაცია იბერები და ლაზები“, ამავეს წერს რუფინუსი, სოზომენე და სხვები, იმავეს წერს მე-5 ს. ავტორი მოვსეს ხორენაცი უფრო ძველ წყაროზე, აგათანგელოზზე, დაყრდნობით, რომ წმ. ნინომ განანათლა ქართველი ერი „კლარჯეთიდან მასქუთებამდე“ ანუ შავიზღვისპირეთიდან ვიდრე კასპიის ზღვისპირეთამდე, მე-6 საუკუნეშიც დასვლეთ საქართველო – ეგრისი ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში (კირიონ 1-ის დროს) რომ შედიდა წერს სომეხი პატრაიარქი და ისტორიკოსი ოვანეს დრასხანაკერტცი; მეორე მხრივ, დასვლეთ საქართველო აფხაზეთის საკათალიკოსოს დაარსებამდე ბიზანტიურ იურისდიქციაში რომ ყოფილიყყო და შემდეგ გადასულიყო ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში, ამის შესახებ უთუოდ გამოითქმოდა ბიზნატიურ მწერლობაში მოსაზრება ანდა რაიმე პრეტენზია.როგორც ქვემოთაა გამოკვლეული, IX-X საუკუნეებში აბაზგიის ეპარქიის არსებობა საეჭვოა.ყოველივე ეს ჩანს, ასევე, იმ წერილებიდან, რომელსაც კონსტანტინოპოლის პატრიარქი ნიკოლოზ მისტიკოსი (გარდ. 925 წ.) წერდა აფხაზთა მეფეებს.
ბიზანტიის გამოჩენილმა იერარქმა ნიკოლოზ მისტიკოსმა, რომელიც წმ. ფოტის მოწაფე იყო, მრავალი პრინციპული მნიშვნელობის წერილი მიწერა თავისი ეპოქის მნიშვნელოვან სახელმწიფო და საეკლესიო პირებს. მათ შორის ის წერდა აფხაზთა მეფეებსაც. მ. თარხნიშვილის გამოკვლევით მას 902 წელს წერილი მიუწერია აფხაზთა მეფე ბაგრატისათვის, 906-907 წელს კონსტანტინესათვის, 924-925 წლებში მეფე გიორგისათვის.
საბჭოთა ეპოქის ისტორიკოსთაკვლევით ნიკოლოზ მისტიკოსის ეპოქა, მეცხე-მეათე საუკუნეები განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო “დასავლეთ საქართველოს ეკლესიისათვის”, რადგანაც იქედან თითქოსდა ამ ეპოქაში განდევნილი იქნა ბერძნული საღვთისმსახურო ენა, განდევნილი იქნენ ბერძენი სასულიერო პირები, გაუქმდა ბერძნული ეპარქიები და საეპისკოპოსო კათედრები. მათი ადგილი კი თითქოსდა დაიჭირა ქართულმა.(ქსე, ტ. საქართველოს სსრ, 1981).
იმავეს წერს, მაგალითად, ნ.ლომოური, რომელიც აცხადებს, რომ VIII ს-ში კონსტანტინოპოლის საპატრიაროს გამოეყო დასავლეთ საქართველოს(აფხაზეთის) ეკლესიაც (ლომოური, 2009, გვ. 40-46) და სხვა ცნობილი ავტორები.
როგორც ცნობილია,ზემოთ აღნიშნული წმ. ნიკოლოზ მისტიკოსის ადრესატის, აფხაზთა მეფე გიორგის მიერ დასავლეთ საქართველოს ცენტრში დაარსებული იქნა ჭყონდიდის საეპისკოპოსო კათედრა. ცხადია თუ დასავლეთ საქართველო კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში იმყოფებოდა, მის ცენტრში ჭყონდიდის ქართული საეპისკოპოსო კათედრისა და ეპარქიის დაარსება შეზღუდავდა კიდეც იქ ბერძნულ ეკლესიას ანუ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს კანონიერ უფლება-მოსილებას, ეს კი უნდა ასახულიყო და აისახებოდა კიდეც მეფე გიორგიადმი მიწერილ კონსტანტინოლოლის პატრიარქის მიერ მიწერილ წერილებში, ეპოქის სხვა დოკუმენტებში,მაგრამ ამ უმძაფრესი საკითხის შესახებ ოდნავი მინიშნებაც კი არარსებობს.
ამ კუთხით სურათის შესასწავლად კარგი საშუალებაა სწორედ ამ ეპოქის კონსტანტინოპოლელი პატრიარქის ნიკოლოზ მისტიკოსის წერილები.
აფხაზთა სამეფო, როგორც ცნობილია მოიცავდა მთელ დასავლეთ საქართველოს.
902 წელს კონსტანტინოპოლის პატრიარქი ნიკოლოზ მისტიკოსი დასავლეთ საქართველოს (აფხაზთა) მეფე ბაგრატს უწოდებს “ღვთის მოყვარესა და ზნე ტკბილ” ადამიანს, რომელიც სიყვარულს ბადებს ნიკოლოზ მისტიკოსის გულში. უფრო მეტიც პატრიარქი მეფეს უწოდებს “ღვთის კაცს”, საკუთარ შვილს, მამობრივი ამბორით ესალმება მას. პატრიარქი მეფეს უწონებს “ღვთივ აღტყინებულ მისწრაფებას” ალანთა ერის სახსნელად. ერთი სიტყვით პატრიარქი ძალზე აქებს და ყოველმხრივ ემადლიერება აფხაზთა მეფეს.
წერილიდან სრულებით არ ჩანს რაიმე კვალი იმისა, რომ დასავლეთ საქართველოში იზღუდებოდა ბერძნული საეკლესიო იურისდიქცია, არ ჩანს რაიმე კვალი იმისა, რომ ამ სამეფოში გააუქმეს ბერძნული საეპისკოპოსო კათედრები და რომ მისი ბერძენი მღვდელმთავრები იდევნებოდნენ.
თუ კი პატრიარქ ნიკოლოზ მისტიკოსის დროს შეიცვალა ისეთი ცნობილი ბერძნული საეკლესიო კათედრების სტატუსი, როგორებიც იყვნენ ფასისის, როდოპოლისის, ზიგანას, საისინისა და პეტრას კათედრები, იმდენად,რომ ისინი ჩამოაცალეს კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს და შეიყვანეს ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში, ცხადია ეს ადგილობრივი მთავრობის ნებართვით მოხდებოდა.
ადგილობრივ მეფეებს კი იმ დროისას – ბაგრატს, კონსტანტინესა და გიორგის თბილ წერილებს წერდა კონსტანტინოპოლის პატრიარქი.
შეუძლებელია ამ დიდმნიშვნელოვანი ეპარქიების დაკარგვით კონსტანტინოპოლი აღშფოთებული რომ არ ყოფილიყო, მით უმეტეს დასავლეთ საქართველოს მთავრობის მიმართ.
როგორც ითქვა,აღნიშნულ თბილ წერილიბში საერთოდ არ იხსენიება “გაუქმებული” დიდმნიშვნელოვანი კათედრები და იქ მხოლოდ ახალქრისტიან ალანებზეა საუბარი.
ცხადია თუკი კონსტანტინოპოლის პატრიარქი დიდ მზრუნველობას იჩენდა აფხაზეთში სტუმრად მყოფი ალანიის ეპისკოპოსის მიმართ და თხოვდა აფხაზთა მეფეებს ყოველმხრივ, ყოველი საშუალებით დახმარებოდა ალანიის ეპისკოპოსს, მითუმეტეს გაცილებით უფრო დაეხმარებოდა ბერძენ სასულიერო პირებს თუ ისინი დასავლეთ საქართველოში უკათედრებოდ დარჩნენ და იდევნებოდნენ.
აღნიშნული წერილების განხილვა უფლებას გვაძლევს გამოვთქვათ აზრი რომ IX-X საუკუნეებში აფხაზთა სამეფოში მსგავს დევნას ადგილი არ ჰქონია.
ნიკოლოზ მისტიკოსის ყველა წერილი აფხაზთა მეფეების მიმართ გულითადი და გულთბილია.
კერძოთ 906-907 წლებში პატრიარქი აფხაზთა ახალ მეფეს კონსტანტინესაც წერს წერილს. მას უწოდებს “ბრწყინვალე საყვარელ შვილს”, ხოლო მის გარდაცვლილ მამას ბაგრატს კი უწოდებს ნეტარს, რომლის გარდაცვალება კონსტანტინოპოლმა ჯეროვნად იგლოვა.
პატრიარქი ღმერთს ჰმადლობს იმის გამო, რომ გარდაცვლილის ნაცვლად ტახტზე ავიდა მამის სათნოების მქონე ახალი ხელმწიფე, გონიერი და ბრძენი. ახალ მეფესაც პატრიარქი სთხოვს დაეხმაროს ალანიის ეპისკოპოსს და გააუმჯობესოს მისი საცხოვრებელი პირობები.
ამ წერილების დაწერიდან თითქმის 20 წლის შემდეგ კონსტანტინოპოლის პატრიარქი წერილს წერს მეფე გიორგის. უწოდებს მას კეთილშობილს, რომელიც ღმერთმა დაადგინა, და შემკობილია სულიერი შარავანდედით. პატრიარქი გამოთქვამს დიდ სიხარულს, რომ მეფე ბრწყინვალე მაგალითს იძლევა თავისი კეთილშობილი ქცევებით.
წერილიდან ჩანს, რომ მეფეს და პატრიარქს იქამდეც ჰქონიათ წერილობითი ურთიერთობა. მეფეს დაინტერესება გამოუთქვამს გაეგო ბულგარეთის ამბები. პატრიარქი პასუხობს მას და თხოვს როგორც შეშვენის მის მეფურ დიდებასა და ბრწყინვალებას ძველებურად დაიცვას პატრიარქთან გულწრფელი მეგობრობა. პატრიარქი ამ წერილში მეფეს მეგობარს უწოდებს სამჯერ.
მ. თარხნიშვილის მიერ თარგმნილი ამ წერილებიდან კარგად ჩანს, რომ 902-925 წლებში დასავლეთ საქართველოში ადგილი არ ჰქონია ბერძნული ეკლესიის დევნას და არც წინა ეპოქაში წინა მეფეების დროს.
მაშასადამე მეცხრე-მეათე საუკუნეებში კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო არ გამოთქვამდა პრეტენზიას ქართული ეკლესიის მიმართ. ზოგიერთი მნიშვნელოვანი მკვლევარის სიტყით კი, თითქოსდა სწორედ ამ საუკუნეებში „მიიტაცა“ ქართულმა ეკლესიამ ბერძნული კათედრები.
ისმის კითხვა მეცხრე-მეათე საუკუნეებში ქართული ეკლესია თუკი შეიჭრა კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში(როგორც მიიჩნევა მკვლევართა ნაწილის მიერ),ამ ეპოქის კონსტანტინოპოლელი პატრიარქები (მაგალითად ნიკოლოზ მისტიკოსი) რატომ არ გამოთქვამდნენ პრეტენზიებს ქართული ეკლესიის მიმართ?
პასუხი ასეთია: სინამდვილეში კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ეპარქიები ლაზიკაში განლაგებულნი იყვნენ არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ტრაპეზუნტის ახლო მთიანეთში, რომელსაც წყაროებში “სოფელი მეგრელთა” ერქვა. ანუ, ამჟამინდელ ე.წ. „ლაზისტანში“ (ლაზიკა-ჭანიკაში), აქ იყვნენ განლაგებულნი ფაზისის სამიტროპოლიტოს პეტრას, ზიგანას, როდოპოლისისა და საისინის ეპარქიები.
აქედან გამომდინარე დასავლეთ საქართველო არ შედიოდა კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში. ის მუდამ ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა ზემოთ აღნიშნულ სასაზღვრო მდინარე კლისურამდე. ლიხიდან ამ მდინარემდე არასოდეს არსებულა ბერძნული კათედრები (როდოპოლისი, საისინი, პეტრა, ზიგანა, ხოლო, ამ შემთხვევაში, ეკლესიური ფაზისი ოფ-რიზეს რეგიონშია საძიებელი).
ბუნებრივია არარსებული ბერძუნლი საეპისკოპოსოების გაუქმება შეუძლებელი იყო, და ამიტომაც კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს არასდროს გააჩნდა პრეტენზიები საქართველოს ეკლესიის მიმართ.
აფხაზთა მეფე გიორგი (922-957) იყო ქართული ენისა და კულტურის უდიდესი ქომაგი, ამიტომაც მას ნიკოლოზ მისტიკოსის მსგავსად აქებდნენ გამოჩენილი ქართველი სასულიერო მოღვაწეებიც, მათ შორის იოანე მინჩხი, სახლგანთქმული და ცნობილი ქართული სასულიერო პოეზის უმაღლეს ხარსხზე აყყვანით.
ივანე (იოანე) მინჩხი, როგორც ზედწოდება „მინჩხიდან“ ჩანს, დაბადებული ყოფილა სამეგრელოს სოფელ ინჩხურში და იქვე მარტვილის მონასტერში მოღვაწეობდა, აღსანიშნავია, რომ, თითქმის ათასი (1000) წლის შემდეგ ამავე სოფელ ინჩხურში დაიბადა საქართველოს ეკლესიის ვარსკვლავი წმიდა ამბროსი ხელაია, რაც აჩვენებს, რომ დასვლეთ საქართველო-ეგრისი მუდამ, ათასწლეულათა მანძილზე, ქართული ეროვნული ცნობიერების უმძლავრს კერას წარმოადგენდა.
მართლაც, ივანე მინჩხს ისევე, როგორც ქართული სამყაროს სხვა მოღვაწეებს, წყაროები “ქართველს” უწოდებდნენ.
ის იყო ქართული ლექსის დიდოსტატი, იმდენად სახელოვანი პოეტი და მუსიკოსი, რომ მისი საგალობლები X ს-ში მთელ ქართულ სამყაროში გავრცელდა.
ის არა მარტო წერდა ტექსტებს (თანამედროვე სიტყვებით რომ ვთქვათ), არამედ მათ ურთავდა მუსიკალურ კომპოზიციებს. უფრო მეტიც. მას შემოუღია ქართული გალობის ახალი ფორმა, ე.წ. “სპადუქნი” და “მორთულნი”. “სახელდობრ, ეს გალობანი მოიცავს არა ცხრა სალექსო საზომის მონაცვლეობას ცხრა მუსიკალურ კომპოზიციასთან ერთად, არამედ აქვს ხუთი სალექსო საზომი შეწყობილი ცხრა მუსიკალურ კომპოზიციასთან” (პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, გვ. 672).
მის საგალობელთა შესახებ აღნიშნულია: “თქმულნი ნეტარისა მინჩხისა ქართველისანი” (იქვე, გვ. 671).
როგორც ითქვა, ივანე მინჩხი წარმოშობით ჭყონდიდის სანახებიდან -ინჩხიდან (ინჩხური) ყოფილა და ამიტომ, მისი წარმოშობის ადგილი (ჭყონდიდის ქვეყანა) განუდიდებია აფხაზთა მეფე გიორგი II-ს, რომელსაც ძლიერ უყვარდა და პატივს სცემდა ივანე მინჩხს, იმითაც, რომ ჭყონდიდში საეპისკოპოსო კათედრა განუწესებია.
ივანე მინჩხი X საუკუნის 70-იან წლებში გარდაცვლილა (იქვე, გვ. 670). ის იყო რუსთაველის ერთ-ერთი წინამორბედი.
მისი მოღვაწეობა აფხაზეთის საკათალიკოსოში მიუთითებს, რომ არაბულ შემოსევათა ეპოქაშიც კი, დასავლეთ საქართველო იყო ქართული კულტურის უდიდესი კერა. იქ იქმნებოდა უამრავი ქართული სახელმწიფო და საეკლესიო საბუთი, იგებოდა ქართული განსაკუთრებული სტილის ეკლესიები, შესანიშნავი ქართულწარწერიანი ფრესკებით და სხვა, რაც მიუთითებს იმის შესახებ, რომ გადასახედია გაბატონებული წარმოდენა, თითქოსდა დასავლეთ საქართველო იყო აღმოსავლეთ ქართული კულტურის მომხმარებელი და იქ, ქართული კულტურა, თითქოს, აღმოსავლეთიდან შედიოდა.
გიორგი აფხაზთა მეფისა და იოანე მინჩხის ურთიერთობის მაგალითი აჩვენებს, რომ დასავლეთ საქართველო (ეგრის-აფხაზეთი) თვითონ იყო ქართული კულტურის უდიდესი კერა და შემოქმედი, ტაო-კლარჯეთთან ერთად.
დასავლეთ საქართველოში, კერძოდ, ჭყონდიდში, X საუკუნეში შექმნილ საგალობელს აქვს ზედწერილი “ეს გალობანი მას კარგსა გიორგი მეფესა, დიდსა, დიდითა ვედრებითა აღუწერვებიან მინჩხისადა”.
ესაა ის აფხაზთა მეფე გიორგი II (922-957), რომელსაც წერილებს წერდა პატრიარქი კონსტანტინოპოლისა, აფხაზთა მეფე იყო ქართული ენისა და კულტურის უდიდესი მოყვარული, იმდენად, რომ ის ევედრებოდა (“დიდი ვედრებით” მიმართავდა) თავისი სამეფოს პოეტსა და კომპოზიტორს ივანე მინჩხს, რათა მას დაეწერა ახალი ქართული საგალობლები.
მეორე მხრივ, აფხაზთა მეფეს გიორგი II-ს ნიკოლოზ მისტიკოსიც ევედრებოდა, როგორც წერილებიდან კარგად ჩანს, თავისი მფარველობა არ მოეკლო ალანიის ეპარქიისადმი.
მიუხედავად ხვეწნა-მუდარისა და შესაბამისი მიმართვისა, ჩანს, გიორგი მეფეს შეაბამისი ყურადღება მიუპყრია უცხო პატრიარქის სათხოვრისადმი. სამაგიეროდ, მისი ყურადღება მშობლიურისადმი განსაკუთრებულადაა მიპყრობილი.
აფხაზთა ამ მეფის “ვედრების” შედეგად ივანე მინჩხს, ვითარცა კომპოზიტორს და პოეტს, შემოუღია დამოუკიდებელი სალექსო საზომები ე.წ. “სპადუქნი” და “მორთულნი”, ცხადია, თავისი შესაბამისი მუსიკით (მუსიკალური კომპოზიციით), რომელსაც, როგორც ითქვა, აღტაცებით შეხვედრია მთელი ქართული სამყარო X საუკუნეში, რის გამოც აფხაზეთის გარეთაც ის ძლიერ გავრცელებულა (პ. ინგოროყვა, გ. მერჩულე, გვ. 672).
სინურ ხელნაწერში დაცულ საგალობელს ივანე მინჩხის მიერ დართული აქვს შემდეგი კიდურწერილი: “წმიდაო გიორგი, შეეწიე გიორგი მეფესა წინაშე მეუფეთა მეუფისა და ადიდე” (იქვე, გვ. 670).
აფხაზეთის საეკლესიო მიწებთან დაკავშირებით, შეიძლება ითქვას შემდეგი –
აფხაზეთი ისტორიულად ერქვა ტერიტორიას მდ. კლისურას მარჯვენა სანაპიროს ხაზარეთისწყალ-ნიკოფსიის მიმართულებით.
წყაროა ცნობებით, მე-8 ს.-მდე, კლისურას მარცხენა სანაპიროს მხარე მცხეთისაკენ მიმართული (ეგრისი, სვანეთი, თაკვერი, არგვეთი და გურია), შედიოდა ქარტლის სამეფოში და ამ დროს მართავდა მეფე მირი თავი ძმა წმ. არჩილთან ერთად.
ანუ, შავი ზღვისპირეთი და მთელი დასავლეთი საქართველო (კლისურამდე) იბერიად, ანუ ქართლად განიხილებოდა შესაბამისი მცხეთური საეკლესიო იურისდიქციით.
ჩვენი მემატიანე ეპისკოპოსის ლეონტი მროველისა და სხვათა აღწერით, ქართლის მეფე მირის გარდაცვალების (738 წ.) შემდეგ, მისი ანდერძის თანახმად დასავლეთ საქართველო მდ. კლისურამდე, ვითარცა საუხუცესო ტერიტორია, ერგო მეფის ძმას არჩილ II-ს, ამასთანავე განსაკუთრებული უფლებები აფხაზეთში (მდ. კლისურიდან ხაზარეთისწყლამდე) მოიპოვა აფხაზთა ერისთავმა ლეონ I-მა, რომელიც პოლიტიკურად გათავისუფლდა ბერძნებისაგან.
ამის შემდეგ მან გადაწყვიტა მიეღო “ქართლის ერითავის” ტიტული. რისთისაც თავისი სამართავი ტერიტორია (აღნიშნულ კლისურადან ვიდრე ხაზარეთისწყლამდე) შეიყვანა ქართლის სამეფოს შემადგენლობაში იმ პირობით, რომ მას შერთავდნენ მეფის ქალიშვილ გურანდუხტს. პირობის აღსრულების შემდეგ ლეონ I აღმოჩნდა იმ “სიძეთა” სიაში, რომლებსაც შეეძლოთ ლეგიტიმური უფლება განეცხადებინათ ქართლის (იბერიის) სამეფო ტახტზე. ამ უფლების დამადასტურებელი ერთ-ერთი ნიშანი, კერძოდ, “სამეფო გვირგვინი” მიიღო კიდეც ლეონ 1-მა ქართლის სამეფო ოჯახიდან.
მალევე, დასავლეთ საქართველო, კერძოდ, ეგრისი, სვანეთი, არგვეთი და გურია, ვითარცა საუფლისწულო ტერიტორია, გადაეცა გურანდუხტს, ლეონ I-ის მეუღლეს. მაშასადამე ამ ოჯახის მმარველობით გაერთიანდა მიწები ლიხიდან ვიდრე მდ. კლისურამდე და მდ. კლისურადან ვიდრე ხაზარეთისწყლამდე.
ანუ, ლევან 1-ისა და გურანდუხტის შეუღლების წყალბით, მათ ოჯახს ამის შემდეგ უკვე ეკუთვნოდა მიწა-წყალი მდ. ხაზარეთისწყლიდან ვიდრე ლიხის ქედამდე, და მას, ლეგიტიმური სამეფო დინასტია მართავდა.
სამეფო ლეგიტიმაცია აფხაზ მეფეთა ოჯახში გურანდუხტმა მიიტანა.
გურანდუხტის “ვაჟმა” (ლეონ 1-ის ძმის შვილმა), ანუ ოჯახის პოლიტიკურმა მემკვიდრემ (ლეონ 1-ის უშვილობის გამო), ლეონ მეორემ, აფხაზთა მეფის ტიტული მიიღო, მაგრამ მას სრული უფლება ჰქონდა საქართველოს (ქართლის) სამეფო ტახტზეც ოჯახის “დედის” (მირ მეფის ქალიშვილის) მხრიდან.
ამ შეუღლებით და ქართლის სამეფო გვირგვინის მოპოვებით, აფხაზთა მეფეები ხოსროიან-გორგასლიანი მეფეების პოლიტიკური მემკვიდრეები გახდნენ. მათი სამეფო ამავე დროს “საქართველო” იყო.
მდ. კლისურა ამ შეუღლების შემდეგ, უკვე აღარ იყო საზღვარი ბიზანტიასა და საქართველოს შორის. საზღვარმა გადაიწია უფრო ჩრდილოეთით.
აფხაზეთის გაფართოების შემდეგ ბიჭვინთა იქცა საეკლესიო ცენტრად მთელი დასავლეთ საქართველოისა. აფხაზეთის საკათალიკოსოს იურისდიქცია განივრცო აფხაზეთის სამეფოზე.
როგორც ითქვა, ამ გაერთიანებამდე აფხაზთა საერისთავო მოიცავდა ტერიტორიას ხაზარეთისწყლიდან მდ. კლისურამდე, ხოლო შემდეგ აფხაზთა სამეფოს საზღვარმა გადმოიწია ლიხის ქედამდე, რამაც წარმოქმნა აფხაზეთის საკათალიკოსოს იურისდიქცია მთელ დასავლეთ საქართველოზე. როგორც აღინიშნა, ქართველთა კურაპალატმა (826 – 876) ბაგრატ მეფემ, უკვე ლეგიტიმურად „განაჩინა კათალიკოსი აფხაზეთს“, რაც იმას ნიშნავდა, რომ უკვე, ამ განჩინების წყალობით, ქართული ეკლესია უკვე ორი სამიტროპოლიტო ოლქისაგან, ქართლისა და აფხაზეთის საკათალიკოსოებისაგან შდგებოდა.
ქართლისა და აფხაზეთის საკათალიკოსოები საუკუნეთა მანძილზე წარმოადგენდნენ ქართული ეკლესიის ორ ფრათას, რომელზე დაყრდნობითაც სულიერად ძლიერდებოდა და მაღლდებოდა ქართველი ერი.
თავისი ჩამოყალიბებისას, აფხაზეთის ეკლესიამ მცხეთიდან მიიღო მიწები კლისურადან ვიდრე ლიხამდე.
ჩამოყალიბებისას აფხაზთა საკათალიკსომ ქართლის საკათალიკოსოსაგან პ. ინგოროყვას თანახმად, მიიღო მხოლოდ არგვეთის მიწები, ჩემი აზრით კი მიწა-წყალი მდ. კლისურიდან ლიხამდე, სადაც იქამდე ხორციელდებოდა არა ბერძნების იურისდიქცია, არამედ მცხეთისა, წირვა-ლოცვის ქართული ენით.
როგორც ითქვა, აფხაზეთის საკათალიკოსო, ისტორიულად ყოველთვის ზოგად ქართული ეკლესიის ერთ ნაწილს წარმოადგენდა, ქართული ეკლესიის მეორე ნაწილი იყო ქართლის საკათალიკოსო.
ზოგად ქართული ეკლესიის მთლიანობა მიიღწეოდა საერთო საეკლესიო სამართლით, საერთო სჯულისკანონით, საერთო ქართული საღვთისმსახურო ენით, საერთო ტრადიციებითა და საქართველოს პატრიარქის საერთო მეთაურობით. ამ ორ პირველიერარქს შორის ერთს უხუცესი,ხოლო მეორეს უმრწემესი ეწოდებოდა.
ერთიან ქართულ ეკლესიაში წოდება “კათალიკოსი” შეესაბამებოდა ბერძნული საპატრიარქოების “მიტროპოლიტის” წოდებას.
როგორც ბერძნული საპატრიარქოს მიტროპოლიტს უშუალოდ ექვემდებარებოდნენ თავისი ეპისკოპოსები, ასევე ქართლის კათალიკოსს ექვემდებარებოდნენ აღმოსავლეთ საქართველოს ეპისკოპოსები, ხოლო აფხაზეთის კათალიკოსს დასავლეთ საქართველოს ეპისკოპოსები, ხოლო ორივე ეს საკათალიკოსო ერთიანი ქართული ეკლესიის საეკლესიო ადმინისტრაციული ერთეულები (სამიტროპოლიტო ოლქები) იყვნენ.
როგოც ითქვა, მათი ზემდგომი საეკლესიო ინსტიტუტი იყო საერთო სჯულისკანონის და საეკლესიო სამართლის შემმუშავებელი ადგილობრივი საეკლესიო კრებები.
ეს საკათალიკოსოები აღიარებდნენ ასევე უპირატესი პირველიერარქის ავტორიტეტს. მას `უხუცეს პატრიარქს~ უწოდებდნენ. მისი მოვალეობა იყო უზუნველეყო სრულიად საქართველოს ეკლესიაში (ე.ი.ქართლისა და აფხაზეთის საკათალიკოსოებში) საერთო სჯულისკანონის დაცვა, საჭიროების შემთხვევაში ახალი საერთო კანონების შემუშავება (მაგ. XVI ს.-ის “სამართალი კათალიკოსთა”).
აღსანიშნავია, რომ საეკლესიო კრების მიერ აფხაზეთისა და ქართლის კათალიკოსთა მონაწილეობით გამოცემულ კანონებს მთელს საქართველოში (ცხადია აფხაზეთშიც) სავალდდებულოდ აღსასრულებელი ძალა ენიჭებოდა სამოქალაქო სამართლის სფეროშიც.
ზოგიერთ საელესიო-საკანონმდებლო კრებას მიღებული აქვთ კანონები, რომელნიც უფრო საერო-სამოქალაქო სამართლის სფეროს განეკუთვნებიან, ასეთებია მაგალითად სასჯელთა ჩამონათვალი ქურდობისათვის, ყაჩაღობისათვის და სხვა მსგავსი. როგორც აღინიშნა ამ კანონებს სავალდებულოდ აღსასრულებელი ძალა ენიჭებოდა.
“უხუცეს” პირველიერარქად ანუ “საქართველოს პატრიარქად”, როგორც წესი ,ირჩევდნენ მცხეთელ კათალიკოსს, მაგრამ განსაკუთრებულ შემთხვევებში ბიჭვინთელ ანუ აფხაზთა კათლიკოსს გადაეცემოდა ეს ტიტული (“საქართველოს პარტიარქი”).
მაგალითად შაჰ-აბასის შემოსევების შემდეგ (XVII საუკუნესა და XVIII ს. დასაწყისში) აღმოსავლეთ საქართველოს სამეფოებმა დაკარგეს სუვერენიტეტი (მუსულმანური მმართველობის ქვეშ მოექცნენ), ხოლო დასავლეთ საქართველო ძველებურად მართლმადიდებელ მეფე – მთავართა მიერ იმართებოდა.
ამ ფაქტმა გაზარდა დასავლეთ საქართველოს მმართველთა (მეფეთა და კათალიკოსთა) ავტორიტეტი, რაც მათ ტიტულატურაშიც აისახა, მაგალითად აფხაზეთის კათალოკოსთა ტიტულატურაში გამოჩნდა ტიტული “საქართველოს პატრიარქი”, უცხოური წყაროების დანახმად ამ ეპოქაში აფხაზეთის კათალიკოსი სრულიად საქართველოს (იბერიის) უხუცეს (უპირატეს) პირველიარარქად ითვლებოდა, მაგალითად ანტიოქია-იერუსალიმის პატრიარქი დოსითეოსი (XVII ს.) ამის შესახებ წერდა-“იბერიაში ორი ავტოკეფალური არქიეპისკოპოსია, რომელთაც ქართველები უწოდებენ კათალიკოსებს. ქვემო იბერია, რომელსაც ძველად კოლხეთსა და ლაზიკას უწოდებდნენ, აქვს ეპარქიები იმერეთში, გურიაში, სამეგრელოში, აფხაზეთში, სვანეთსა და მესხეთის ნაწილში… ზემო და ქვემო იბერიას შორის საზღვარი არის ქედი… ქვემო იბერიის კათალიკოსი პატივით უფრო მეტია ზემო იბერიის კათალიკოსზე… იბერები ქვემო იბერიის კათალიკოსს მიიჩნევენ უფროს კათალიკოსად, რადგანაც მეფე, ე.ი, იმერეთის თავი, მათთან იწოდება მეფეთა-მეფედ”(სარდელი მიტროპოლიტი მაქსიმი, ქართული ეკლესია და მისი ავტოკეფალა “თეოლოგია”, ათენი, 1966 წ. გვ.48, თარგმანი ბერძნულიდან რუსულად, 1981).
XVIII საუკუნის II ნახევარში აღსდგა აღმოსავლეთ საქართველოში სახელწიფოებრივი სუვერენიტეტი და სამეფო ტახტი კვლავ მართლმადიდებელმა ხელმწიფეებმა დაიჭირეს, ამ ფაქტა ძველი ავტორიტეტი დაუბრუნა მცხეთელ კათალიკოსს,და ის ძველებურად “უხუცეს” პირველპატრიარქად იქცა ქართულ საეკლესიო სამყაროში, რაც ცხადია, საეკლესიო სამართლის სფეროშიც აისახა,
მაგალითად, აფხაზ კათალიკოსთა ტახტზე მჯდომი წმ. დოსითეოს ქუთათელის დროს ანტონ კათალიკოსის დიკასტერიის (საეკლესიო სასამართლო) სამართალის სფეროში შედიოდა აღმოსავლეთთან ერთად დასავლეთ საქართველოც (მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, საქართველოს საეკლესიო კრებები,ტ. 3).
XIX ს.-ში მთელი ეს სისტემა მოიშალა, რადგანაც საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია გააუქმა რუსეთის საიმპერატორო ხელისუფლებამ.
1917 წლის რუსეთის თებერვლის რევოლუციის შემდეგ 1917 წლის 25 მარტის აქტის საფუძველზე აღდგენილად გამოაცხადა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია.
ავტოკეფალიის გამოცხადების შემდეგ საეკლესიო კრებამ ეკლესიის პირველიერარქს მიანიჭა სრულიად საქართველის კათალიკოს პარტიარქის ტიტული. ამის შემდეგ ტიტული მიტროპოლიტი აღნიშავდა მხოლოდ პატივს ეპისკოპოსისა და არა იერარქიულ თანამმდებობას. ეს ტიტული მხოლოდ საეპისკოპოსო ჯილდოს წარმოადგენს.
დასკვნა
სხვადასხავა წყაროს, მათ შორის, კონსტანტინოპოლის პატრიარქ ნიკოკლოზ მისტიკოსის წერილების ანალიზიდან ჩანს, რომ აფხაზეთის საკათალიკოსო, ვითარცა ქართული ეკლესიის ერთერთი ადმინისტრაციული ერთეული (ბერძნული სამიტროპოლიტოს ფარდი) დააარსა საქართველოს საეკლესიო მმართველობამ, რაც ხელმწიფის კარის მიერაც იქნა დადასტურებული (,,ამან ბაგრატ განაჩინა კათალიკოზი აფხაზეთს” (ქ.ც. 1955, I, გვ. 255), დასავლეთ საქართველო (მდ. კლისურამდე) იმთავითვე ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში იმყოფებოდა (IV ს-დანვე), აფხაზთა სამეფოს ჩამოყალიბებამ წარმოქმნა საფუძველი ქართული ეკლესიის აფხაზეთის საკათალიკოსოს დაარსებისა.