საბჭოთა ეპოქის ისტორიოგრაფიაში გაბატონდა თვალსაზრისი, რომლის მიხედვით დასავლეთ საქართველოში საეკლესიო იურისდიქციას ახორციელებდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო ვიდრე მე-10 საუკუნემდე. თითქოსდა, შემდგომ ის შემოიერთა პროზელიტურმასაქართველოს ეკლესიამ და მან იქ გააუქმა ბერძნული საეპისკოპოსოები ფაზისისა (ფოთი), პეტრასი (ციხისძირი), ზიგანევისა (გუდაყვა), როდოპოლისისა (ვარციხე) და საისინისა (ცაიში),ამასთანავე, დასავლეთ საქართველოში გააუქმა ბერძნულ-ენოვანი წირვა-ლოცვა და მის ნაცვლად შემოიღო ქართული.
სამწუხაროდ, ეს მიუღებელი თვალსაზრისი ამჟამადაც აღიარებულია.
ქართული საეკლესიო წყაროების მიხედვით კი, აფხაზეთის საკათალიკოსო ჩამოყალიბდა არა ბერძნული, არამედ საქართველოს ეკლესიის წიაღში, ქართველი მეფე ბაგრატის ბრძანებით (`ამან ბაგრატ განაჩინა კათალიკოზი აფხაზეთს~), ამ საკათალიკოსოს მართავდა უმრწემესი კათალიკოსი, რომელიც ექვემდებარებოდა მცხეთის უხუცეს კათალიკოს-პატრიარქს. აფხაზეთის საკათალიკოსო იყო ქართული ეკლესიის წიაღში არსებული ერთ-ერთი თავისთავადი საეკლესიო ადმინისტრაციული ერთეული, შექმნილი ეკლესიის მართვა-გამგეობის გაადვილების მიზნით, მსგავსადვე იყო მოწყობილი ბიზანტიური და ასევე სომხური ეკლესიებიც, რომელაც აქვთ არა მხოლოდ თავისთავადი სამიტროპოლიტო ოლქები, ასევე აქვთ საპატრიარქოები და საკატალიკოსოები.
სინამდვილეში, ბოლო წლების სხვადასხვა კვლევა აჩვენებს, რომ ზემოთ აღნიშნული ფაზისის, პეტრას, ზიგანევის, საისინის და როდოპოლისის ეპარქიები იმთავითვე მდებარეობდნენ არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში ტრაპეზუნტ-გუმუშხანეს მხარეს, ხოლო ქრისტიანობის გავრცელების დროიდანვე დასავლეთ საქართველო ქართველოს წმიდა ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა.
აფხაზეთის საკათალიკოსოსისტორიის შესახებ
წყაროთა ცნობებით, აფხაზეთის საკათალიკოსოს ჩამოყალიბების ისტორია ასეთია _ ანდრია პირველწოდებულმა იქადაგა არა ერთ რომელიმე კუთხეში, არამედ ,,ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა~ (,,დიდი სჯულისკანონი~, 1975, გვ. 545), ასევე წმიდა ნინომ მოაქცია არა ერთი რომელიმე კუთხის მოსახლეობა, არამედ `ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა~ (იქვე, გვ, 546). მაშასადამე, მათ დასავლეთ საქართველოსა და შესაბამისად სრულიად საქართველოში იქადაგეს და მთელი ქართველი ერი განანათლეს.
ძველი ქართული საეკლესიო წყაროების ამ ცნობებს მთლიანად ეთანხმებიან IV ს-ის პალესტინელი ეპისკოპოსის გელასი კესარიელისა და V ს-ის ბიზანტიელი ისტორიკოსის გელასი კვიზიკელის ცნობები, მათი სიტყვით წმიდა ნინომ მოაქცია იბერებიცა და ლაზებიც, მაშასადამე მოაქცია როგორც აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობა.
IV ს-ში ჩამოყალიბდა მთელი ქვეყნის მომცველი ერთიანი ქართული ეკლესია ცენტრით მცხეთაში. მის პირველივე მეთაურს რუის-ურბნისის საეკლესიო კრების ძეგლისწერით _ `ეპისკოპოს-კათალიკოსი~ ანუ საყოველთაო, ზემდგომ ეპისკოპოსი ეწოდებოდა (იქვე, გვ. 546).
ქადაგებათა შემდგომ დასავლეთ საქართველოში ისევე, როგორც საქართველოს ყოველ ნაწილში ჩამოყალიბდა ათეულობით ეპარქია და საეპისკოპოსო. მათი რიცხვი განსაკუთრებით გაიზარდა VIII-X სს-ში, ამის გამო, წარმოიქმნა საჭიროება, რათა საქართველოს საპატრიარქოში ეპარქიათა მართვის გაადვილების მიზნით ჩამოყალიბულიყო რამდენიმე საეკლესიო ადმინისტრაციული ოლქი ანუ სამიტროპოლიტო ოლქი. მის მმართველს `უმრწემესი კათალიკოსის~ ტიტული უნდა მინიჭებოდა, რადგანაც `უხუცესი კათალიკოსი~ მცხეთის პირველიერარქს ერქვა.
ძველ საქართველოში საეპარქიო ადმინისტრაციული ერთეულის დაარსების უფლება ეკუთვნოდა მეფეს, ამიტომაც აფხაზეთის საკათალიკოსოს დაარსებას ესაჭიროებოდა დასტური სახელმწიფო ხელისუფლების მხრიდან და მართლაც, საქართველოს მეფე ბაგრატ ბაგრატიონმა გასცა ამის დასტური. ამიტომაც წერს მემატიანე შემდეგს: `ამან ბაგრატ განაწესა კათალიკოზი აფხაზეთს ქრისტეს აქეთ 830 წელს~ (ქ.ც. 1955, I, გვ. 255).
როგორც აღინიშნა, საეკლესიო მმართველობის გაადვილების მიზნით აფხაზეთის საკათალიკოსო ჩამოყალიბდა ვითარცა ზოგადქართული ეკლესიის ერთერთი სამიტროპოლიტო ოლქი.
აფხაზთა სამეფოს ჩამოყალიბების შემდეგ, ის ტერიტორიები დასავლეთ საქართველოში, რომლებიც მე-4 საუკუნედან მცხეთის იურისდიქციში შედიოდა, გადაეცა აფხაზეთის საკათალიკოსოს, შესაბამისად, აფხაზეთის საკათალიკოსომ მოიცვა აფხაზთა სამეფოს საზღვრები, ამ სამეფოში მხოლოდ ის ახორციელებდა თავის იურისდიქციას, ეს ნიშნავს, რომ ამ მიწაწყალზე მხოლოდ ქართულენოვანი ღვთისმსახურება აღევლინებოდა.
„ქართლის ცხოვრების“ თანახმად, ქართლის სამეფოში აღმოსავლეთ საქართველოსთან ერთად შედიოდა დასავლეთ საქართველო ვიდრე მდინარე კლისურამდე. არაბთა შემოჭრის გამო საქართველოს სამეფო ხელისუფლება დასუსტდა. კრიზისი გაამძაფრა იმან, რომ ქართლს მეფე მირს (მე-8 ს) მხლოდ ქალიშვილები ჰყავდა.
აფხაზთა სამეფო, „ქართლის ცხოვრების“ თანახმად, ჩამოყალიბდა იმის შემდეგ, რაც ქართლის მირ მეფემ თავისი სამეფო დაშლილად გამოაცხადა და მისი რეგიონები, ვითარცა სუვერენული ერთეულები სამართავად გადასცა თავის სიძეებს – ქალიშვილების ქმრებს.
მირ მეფემ დასავლეთ საქართველო გადასცა თავის ძმა წმ. არჩილს.
ამის შემდეგ წმ. არჩილმა დატოვა დასავლეთ საქართველო და გააგრძელა კახეთის მართვა. აფხაზთა ერისთავმა ლეონმა მას თხოვა გურანდუხტის, მეფე მირის ასულის ხელი. მეფე არჩილმა დასავლეთ საქართველო, თავისი საუხუცესო მიწაწყალი, მზითვის სახით გადასცა გურანდუხტს, რომელიც შეირთო აფხაზთა ერისთავმა ლეონმა.
მიზეზი ამისა იყო ისიც რომ არაბთა შემოსევების გამო `იწყო შემცირებად მეფობამან დიდთა მეფეთა ხოასროანთამან.
პირვალად უფლება სარკინოზთა განდიდნა და მიერითგან მიეცა ყოველი ესე ქვეყანა ჟამითი ჟამად რბევასა და ოხრებასა… და უკეთუ ვინმე გამოჩნდის შვილთა შორის ვახტანგისითა, რომელიმცა ღირს იყო მეფედ, იქნის შემცირებულ სარკინოზთაგან, რამეთუ დაიპყრეს ქალაქი ტფილისი აგარიანთა, შექმნეს სახლად საყოფელად თვისად~ (ქ.ც., ტ. I, გვ. 250).
ქართლის სამეფოს ერისთავები მეფეების მირისა და წმ. არჩილის დროს
ერისთავები, რომელთაც შერთეს მირ მეფის ქალიშვილები:
1) `ხოლო არჩილ მოუწოდა ერისთავთა ქართლისათა და მისცნა ძმისწულნი მისნი: ერთი მისცა მამის ძმისწულსა მისსა, შვილსა გუარამ კურაპალატისასა, რომელსა ჰქონდა კლარჯეთი და ჯავახეთი.
2) მეორე მისცა პიტიახშსა, ნათესავსა ფეროზისასა, რომელ მთავრობდა თრიალეთს, ტაშირს და აბოცს.
3) მესამე მისცა ნერსეს ნერსიანსა, რომელი იგი იყო წარჩინებული ვახტანგ მეფისა.
4) მეოთხე მისცა ადარნასეს ადარნასიანსა და ორთავე ამათ განეყო ზენა სოფელი, რომელ არს ქართლი.
5) მეხუთე მისცა ვარაზმანს და მისცა კოტმანითგან ქურდისხევამდე. იყო ესე ვარაზმან ნათესავი სპარსთა ერისთავისა ბარდაველისა, რომელ იყო დედის მამა ვახტანგ მეფისა.
6) მეექვსე მისცა ჯუანშერს ჯუანშერიანსა, რომელ-იგი იყო ნათესავი მირიან მეფისა, შვილთაგან რევისათა, და მისცა ჯუარი და ხერკი და ყოველი მთიულეთი, მანგლისის ხევი და თბილისი.
ხოლო ნაწილი არჩილისი იყო განზოგადებით გამონაყოფი ყოველთა ამათ ხევთაგან… ჯუანშერს უმეტესი ნაწილი მისცა.
7) ხოლო არჩილ მოუწოდა ლეონს და რქუა `კურთხეულ იყავ შენ უფლისა მიერ… აწ უწყიეს შენება კლისურითგან აღმართ, წარვალ და დავეშენები ციხე-გოჯს და ქუთათისს. აწ ითხოვე თავისა შენისათვის რა გნებავს ჩემგან, ნაცვლად კეთილისა მსახურებისა შენისა~.
იქამდე აფხაზთა ერისთავი ლეონი (დაახლ. 720-740), მართავდა აფხაზეთის საერისთავოს ანუ ტერიტორის მდ. ბზიფისწყლიდან ვიდრე ხაზარეთის მდინარამდე ანუ ყუბანამდე, რომელსაც იქამდე ბიზანტია ფლობდა.
მირ მეფის ქალიშილის შერთვის შემდეგ, ლეონ ერისთავის სამმართველო ტერიტორიებიც გაერთიანდა, ანუ ქორწინების შემდეგ აფხაზთა ერისთავი თავის საერისთავოსთან ერთად უკვე თვითონ მართავდა მისი მეუღლის მზითვს ანუ ტერიტორიას ლიხის ქედიდან მდინარე კლისურამდე.
ხოლო ლეონ რქუა: `მომცა მე კეისარმან ქუეყანა ესე მკვიდრობით კეთილად სიმხნითA თქვენითა. ხოლო ამიერითგან არს ესე მამულობით სამკვიდრებელ ჩემდა კლისურითგან ვიდრე მდინარედმდე დიდად ხაზარეთად, სადა დასწუდების წუერი კავკასიისა ამის: შემრთე მეცა მონათა შენთა თანა, რომელნი-ესე დღეს ღირს ყვენ შვილად და ძმად შენდა. არა მინდა ნაწილი შენგან, არამედ ჩემიცა ესე შენადვე იყოს~.
`მაშინ მისცა ლეონს ცოლად ძმისწული მისი გურანდუხტ და გვირგვინი იგი, რომელი ბერძენთა მეფესა წარმოეცა მირისთვის. და ყვეს აღთქმა და ფიცი საშინელი, ვითარმედ არა იყოს მტერობა შორის მათსა, არამედ ერჩიდეს ლეონ არჩილს ყოველთა დღეთა მისთა~ (ქართლის ცხოვრება, ტ. I, გვ. 242).
ე.ი. `კლისურიდან აღმართი~ ქვეყანა _ ლიხის მთიდან კლისურამდე – ქართლის მეფეთა ოჯახის `საუხუცესო~ მიწა-წყალი იყო, ამიტომ არაბთა შესუსტების შემდეგ აქ, ციხე-გოჯსა და ქუთაისში ტახტი დაიდო არჩილმა აფხაზეთიდან უკან დაბრუნების შებდეგ, ეს ქვეყანა მეფის ქალიშვილ გურანდუხტსა და არჩილს ხვდათ წილად (დანარჩენ ქალიშვილებს აღმოსავლეთ და სამხრეთ საქართველო ხვდათ წილად). ლეონ I-ის მამული ქვეყანა იყო კლისურიდან ყუბანამდე მდებარე ქვეყანა. მას შერთეს გურანდუხტი, ამიტომაც არჩილის კახეთში გადასვლის შემდეგ, ერისთავ ლეონისა და მეფის ქალიშვილ გურანდუხტის ოჯახმა გააერთიანა მიწა-წყალი ლიხიდან ყუბანამდე, რომელსაც შემდგომ აფხაზთა სამეფო დაერქვა, ამით აფხაზი მეფეები ქართლის მეფეთა ლეგიტიმური მემკვიდრეები გახდნენ.
ჰ
რაჟამს მოუძლურდეს ბერძენნი, გადგა მათგან ერისთავი აფხაზთა სახელით ლეონ, ძმისწული ლეონ ერისთვისა, რომლისად მიეცა სამკვიდროდ აფხაზეთი, ესე მეორე ლეონ ასულის წული იყო ხაზართა მეფისა და ძალითა მათითა გაადგა ბერძენთა, დაიპყრა აფხაზეთი და ეგრისი ვიდრე ლიხამდე, სახელ-იდვა მეფე აფხაზთა, რამეთუ მიცვალებულ იყო იუანე და დაბერებულ იყო ჯუანშერ და შემდგომად ამისა ჯუანშერცა მიიცვალა~ (ქ.ც., ტ. I, გვ. 251).
მაშასადამე აფხაზთა ერისთავის ხელში მოექცა მიწაწყალი ლიხის ქედიდან, ვიდრე მდინარე ყუბანამდე, ამ ტერიტორიის ცენტრში მოქცეული იყო ზღვისპირა ტერიტორია მდ, კლისურიდან ვიდრე მდ. ბზიბისწყლამდე.
ბზიბის წყლიდან ვიდრე კლისურამდე მოქცეულ ტერიტორიას ვახუშტის ცნობით „ალანია“ ერქვა, ის ჩანს კავკასიის ალანიის ნაწილი იყო, რომელსაც იქამდე ბიზანტია აკონტროლებდა, მაგრამ ისიც ლეონის საბრძანებელში შესულა.
ამის შემდეგ, ლეონ ერისთავის მემკიდრემ მისმა ძმისშვლმა ასევე ლეონმა (დაახლოებით 753-იდან) თავისი თავი მეფედ გამოაცხადა, შესაბამისად, აფხაზთა სამეფომ მოიცვა დასავლეთ საქართველო. ქართული ეკლესიის ამ ნაწილს მალევე აფხაზეთის საკათალიკოსო ეწოდა.
ზემოთაღნიშნულის გამო, წყაროს ცნობით, აფხაზეთის საკათალიკოსოს იურისდიქცია, ვრცელდებოდა ლიხიდან კაფამდე (ყირიმამდე), აქ იგულისხმება საზღვარი მდინარე ყუბანამდე, წყარო წერს – „ლიხსა და კაფას შუა“(ქართული სამართლის ძეგლები, ტ. 2, გვ. 180).
შენიშვნა: საქართველოს ეკლესიაში ტიტული `საქართველოს პატრიარქი~ ეწოდებოდა სრულიად საქართველოს ეკლესიის მეთაურს, ხოლო `კათალიკოზის~ ტიტული ენიჭებოდა მსხვილ, უმთავრეს სამიტროპოლიტო ერთეულის მეთაურს. კ.კეკელიძის კვლევით `კათალიკოზი~ იგივე იყო, რაც ბიზანტიურ ეკლესიაში არქიეპისკოპოსი ან მიტროპოლიტი. მაგ., წყაროს ცნობით, ექვთიმე მთაწმინდელი მიიწვიეს `კვიპროსის კათალიკოზად~, ანუ კვიპროსის ეკლესიის არქიეპისკოპოსად.
1. წყაროები აფხაზეთის საკათალიკოსოს შესახებ
ა.
ბერძნულ-ლათინური წყაროები დასავლეთ საქართველოში ქრისტიანობის შესახებ :
გელასი კესარიელი ეპისკოპოსი (367 – 395 წწ.) წერს _ `იმავე ხანაში ღმრთის ცნება მიიღეს პონტოს გასწვრივ მდებარე მიწა-წყალზე მცხოვრებმა იბერებმა და ლა¬ზებმა, რომელთაც მანამდე ის არა სწამდათ. ამ უდიდესი სიკეთის მიზეზი გახდა ერთი დედაკაცი, რომელიც მათთან იყო ტყვედ~ (გეორგიკა, I, 1961, გვ. 186).
გელასი კვიზიკელიც (მე-5 ს.) ამასვე წერს _ `ამავე დროს პონტოს გასწვრივ მდებარე ქვეყნის მცხოვრებმა იბერებმა და ლაზებმა ღმრთის სიტყვა, რო¬მელიც მანამდე არ სწამდათ შეიწყნარეს~(მიმომხილველი, I, 1926, გვ. 55).
წმიდა ნინოს ქადაგებათა შემდგომ, საქართველოში ჩამოყალიბებულ ეკლესიის მეთაურს ეწოდებოდა კათალიკოსი. საკათალიკოსო გაძლიერდა, განსაკუთრებით, V ს-ის ბოლოს.
გელასი კესარიელისა და გელასი კვიზიკელის აღნიშნულ ცნობებს ეთანადება VI საუკუნის ცნობილი ავტორის პროკოფი კესარიელის ცნობა, რომ იბერები მრავალ ხალხს შორის საუკეთესო ქრისტიანები არიან და შავიზღვისპირეთი შედის კათალიკოსის იურისდიქციაში.
პროკოფი კესარიელის ცნობით, VI ს-ის ლაზიკის ომებამდე, კათალიკოსი განაგებდა ოფ-რიზე-ათინას რეგიონის სოფლებს, პროკოფი წერს: `ქრისტიანთა მღვდელმთავარსაც კათალიკოსს უწოდებენ ელინთა ენით, რადგანაც ის ერთი განაგებს ყველა აქაურ სოფლებს~ (გეორგიკა, I, 1965, გვ. 88), იგულისხმება, ისტორიული ლაზიკა, ანუ `კლარჯეთი, სპერი, ბოლო კლარჯეთისა, ზღვისპირი~.
ლაზიკის ომებამდე, ანუ V ს-ში, საზღვარი ქართულ სახელმწიფოსა და ბიზანტიას შორის გადიოდა ოფ-რიზეს რეგიონში. იურისდიქციის საზღვრები შეიცვალა ლაზიკის ომების შემდგომ. კერძოდ, მცხეთის კათალიკოსის იურისდიქციიდან ბიზანტიამ გაიყვანა ოფ-რიზე-ათინას რეგიონი და იქ მცხოვრები მოსახლეობა, რომელთაც პროკოფი კესარიელი `ერთ ხალხს~ უწოდებს, შეიყვანეს კონსტანტინოპოლის დაქვემდებარებაში მყოფი ლაზთა ეპისკოპოსების სამწყსოში (გეორგიკა, I, 1965, გვ. 125). ამ ომებამდე, ლაზთა ეპისკოპოსების როდოპოლისის, ზიგანას, საისინისა და პეტრას კათედრები მდებარეობდნენ ისტორიულ ჭანიკა-ქალდეაში, გუმიშხანეს რეგიონში.
შემდგომ, მათი იურისდიქციის საზღვარში შევიდა აღნიშნეული `ერთი ხალხი~ და სამიტროპოლიტო ცენტრი გადატანილ იქნა, სავარაუდოდ, მდ. ფაზარის ხეობაში ზღვისპირზე, სადაც ქ. პაზარი, ათინა მდებარეობს. შესაბამისად, `ერთი ხალხი~ გამოყვანილ იქნა ქართველი კათალიკოსის იურისდიქციიდან და შეყავანილ იქნა კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში, ლაზთა ეპისკოპოსების სამწყსოში, ამიტომაც წერს პროკოფი: `ტრაპეზუნტელებსა და ლაზებს შორის ცხოვრობს ერთი ტომი … ისინი ლაზიკის ომებამდე კათალიკოსს ექვემდებარებოდნენ, შემდეგ კი _ ლაზთა ეპისკოპოსებს~ (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 125).
გელასი კესარიელისა და გელასი კვიზიკელის ცნობებს, რომ წმიდა ნინომ მოაქცია ლაზებიც იბერებთან ერთად, ეთანხმება (მართალია მოგვიანო პერიოდის, მაგრამ ეკლესიისათვის ძალზე კომპეტენტური) ლაზიკის მიტროპოლიტ გერმანეს ცნობა, რომ ლაზიკაში მდებარე ოფის (ჰოფის) საეპისკოპოსო კათედრა დააარსა წმიდა ნინომ IV ს-ში, იქამდე, სანამ ის (წმიდა ნინო) ფარავნის გზით იბერიის დედაქალაქ მცხეთაში გადავიდოდა და იქ დააარსებდა საეპისკოპოსოს.
კერძოდ, `მოხსენებაში, რომელიც ლაზიკის მიტროპოლიტმა გერმანემ 1651 წელს წარუდგინა რუსეთის მეფეს ალექსი მიხეილის ძეს აღნიშნულია, რომ ტაძარი ოფისა, (ჰოფის სამიტროპოლიტო კათედრა) – ითვლებოდა დაარსებულად წმიდა ნინოს მიერ. მის შესახებ მიტროპოლიტი გერმანე მრავალგზის აღნიშნავდა _ ივერიის მიწა მან განანათლა~ (პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, გვ. 227). მიტროპოლიტ გერმანეს ცნობით, ლაზიკის საეპისკოპოსო კათედრა დააარსა მან ვინც ივერიის მიწა განანათლა, ე.ი. წმიდა ნინომ, რადგანაც ლაზიკა და იბერია მეფე მირიანის დროს იყო ერთი ქვეყანა და მიტროპოლიტი გერმანე თავის ცნობაში მიუთითებდა: `ლაზია _ საქართველოს ძველი ქვეყანაა~, `ძველი ქართული მიწაა~, `ივერიის მიწაა~ (იქვე, გვ. 263).
ბიზანტიურ და სხვა ძველ წყაროებში ისტორიულ საქართველოს ივერიას უწოდებდნენ და მიიჩნეოდა, რომ ის შედგებოდა ორი გეოგრაფიული ნაწილისაგან ქვემო ივერიისაგან (დასავლეთ საქართველოსაგან) და ზემო ივერიისაგან (აღმოსავლეთ საქართველო).
ზემოთ აღნიშნულმა ანტიოქია-იერუსალიმის პატრიარქებმა _ დოსითეოსმა და ხრისანფიმ XVII ს-ში მოილოცეს ივერიის მიწა-წყალი და აღწერეს ის. მათ ეპოქაში აღმოსავლეთ საქართველო დაპყრობილი იყო სპარსელების მიერ (საქართველოს პატრიარქი ევდემოზი აღმოსავლეთ საქართველოს მუსულმანმა მმართველმა სასტიკი წამებით მოკლა), ამის გამო აღმოსავლეთ საქართველოში ეკლესია დაემცრო, ამიტომაც სუვერენული დასავლეთ საქართველოს ქრისტიან მეფეებს იმჟამად, სრულიად საქართველოს მეფეებად წარმოედგინათ თავიანთი თავი, ასევე აფხაზეთის კათალიკოსები თავიანთ თავს (მუსულმანთა ბატონობის ეპოქაში) სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქებს უწოდებდნენ, რაც იყო დროებითი მოვლენა აღმოსავლეთ საქართველოში ქრისტიან ხელმწიფეთა ტახტის აღდგენამდე. შემდგომ მცხეთის კათალიკოსს კვლავ `უხუცესს პატრიარქს~, ხოლო აფხაზეთისას `უმრწმესს~ უწოდებდნენ. აღნიშნული გარემოების გამო ანტიოქია იერუსალიმელი პატრიარქი წერს: `იბერიაში ორი არქიეპისკოპოსია, რომელთაც ქართველები უწოდებენ კათალიკოსებს. ქვემო იბერიას, რომელსაც ძველად კოლხეთს და ლაზიკას უწოდებდნენ, აქვს ეპარქიები იმერეთში, გურიაში, სამეგრელოში, აფხაზეთში, სვანეთსა და მესხეთის ნაწილში. ზემო და ქვემო იბერიას შორის საზღვარი არის ქედი, რომელიც კავკასიის მთებში იწყება, ქართულად ქულფარგი ეწოდება, ქვემო იბერიის კათალიკოსი პატივით უფრო მეტია ზემო იბერიის კათალიკოსზე,… იბერები ქვემო იბერიის კათალიკოსს მიიჩნევენ უფროს კათალიკოსად, რადგანაც მეფე, ე.ი. იმერეთის თავი, მათთან იწოდება მთელი იბერიის მეფეთა-მეფედ~ (დოსითეოსი, იერუსალიმელი პატრიარქები, თავი V, გვ. 510, წიგნიდან: `სარდელი მიტროპოლიტი მაქსიმი, ქართული ეკლესია და მისი ავტოკეფალია. თეოლოგია, ათენი, 1966 წ.).
ხოლო მეორე პატრიაქი ხრისანფი ამბობს: `…საქართველოში, რომელსაც ადრე იბერია ერქვა, იყო ორი არქიეპისკოპოსი, რომელთაც ჩვეულების თანახმად უწოდებენ კათალიკოსებს და არა არქიეპისკოპოსებს. ასე მათ მარტო ქართველები უწოდებენ. ამათგან ერთი, ე.ი. არქიეპისკოპოსი ქვემო იბერიისა, იწოდება იმერეთის, ოსეთის, გურიის და სრულიად ქვემო იბერიის უნეტარეს კათალიკოსად, ანუ მარტივად, სრულიად იბერიის უნეტარეს კათალიკოსად, როგორც უფროსი ზემო იბერიის კათალიკოსზე. ხოლო მეორე, ე.ი. ზემო იბერიისა, იწოდება ქართლის, კახეთის, ალვანეთის და სრულიად ზემო იბერიის უნეტარეს კათალიკოსად… რომელი იმპერატორის დროს, ან რომელ კრებაზე გახდა ის საარქიეპისკოპოსო, ჩვენ ზუსტად ვერ დავადგინეთ, მაგრამ 26 ივნისის სვინაქსარში ვპოულობთ, რომ იოანე, გოთეთის ეპისკოპოსი, ხელდასხმული იქნა იბერიის კათალიკოსის მიერ, რადგანაც რომაულ ქვეყნებში ბატონობდა ხატმებრძოლთა ერესი, ასე რომ, როგორც ჩანს, ერეკლეს შემდეგ ისავრამდე ქვემო იბერია საარქიეპისკოპოსო გახდა…~ (დოსითეოსი, იერუსალიმელი პატრიარქები, თავი V, გვ. 510, წიგნიდან: `სარდელი მიტროპოლიტი მაქსიმი, ქართული ეკლესია და მისი ავტოკეფალია. თეოლოგია, ათენი, 1966 წ.).
ბერძნულ-ლათინური და ბიზანტიური წყაროების ზემოთ აღნიშნული მითითებებიდან ნათლად ჩანს, რომ წმიდა ნინოს ეპოქიდან ლაზიკა, დასავლეთ საქართველო აღმოსავლეთ საქართველოსთან ერთად ქმნიდა ერთიან ეკლესიას და არა ორ ეკლესიას, როგორც ეს წარმოუდგენია ზოგიერთ მეცნიერს, რომელთა შეხედულებასაც აკრიტიკებდა ივ. ჯავახიშვილი.
ბ.
ქართული წყაროები დასავლეთ საქართველოში ქრისტიანობის შესახებ :
საკითხი, იმის შესახებ, რომ ძველი ქართული წყაროების თანახმად, დასავლეთ საქართველო გაქრისტიანების თანავე შედიოდა ზოგადქართული ეკლესიის წიაღში, მიმოიხილა ივ, ჯავახიშვილმა, ის წერს: `გიორგი მთაწმიდელი და განსაკუთრებით ეფრემ მცირე, რუის-ურბნისის 1103 წლის საეკლესიო კრების ყველა სულისჩამდგმელი ამტკიცებენ, რომ ანდრია მოციქულმა იქადაგა `ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა~ ხოლო შემდეგ ქრისტიანობა კვლავ აღადგინა წმიდა ნინომ, რომლის სასწაულმოქმედებამ და ქადაგებამ `მიიზიდა ყოველი სავსება ყოვლისა ქართველთა ნათესავისა~. ნიკოლოზ კათალიკოსიც წმიდა ნინოს საერთო მოციქულად და განმანათლებლად სთვლიდა `ჩვენ ქართველთაისა~, ერთი სიტყვით, ანდრია მოციქულიც და წმიდა ნინოც საერთო ქართული ეკლესიის დამაარსებლად და მთელი ერის განმანათლებლად იყვნენ ცნობილნი, საქართველოს სხვადასხვა ნაწილების ცალკე მქადაგებლების გამოძებნის სურვილიც არ ჰქონიათ, რადგან ისინი მთლიანი და განუყოფელი საქართველოს განმტკიცებისა და აღორძინებისათვის იღწვოდნენ~ (ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, ტ. III, გვ. 47).
ივანე ჯავახიშვილის დასკვნით, საქართველოს ეკლესიაში ერთადერთი თვალსაზრისი იყო დაცული, რომ ჩამოყალიბებისთანავე საქართველოს წმიდა ეკლესია თავის იურისდიქციას ავრცელებდა მთელი ისტორიული საქართველოს ტერიტორიაზე, მათ შორის ცხადია აფხაზეთზეც, ვითარცა მის განუყოფელ და ძირითად ნაწილზე.
მას შემდეგ რაც რუსეთის იმპერიამ XIX ს-ში გააუქმა ეკლესიის ავტოკეფალია, ფართო გასაქანი მიეცა თეორიებს ქართული ეკლესიის კიდევ უფრო დასაკნინებლად, განსაკუთრებით XX ს-ში ათეისტების ბატონობისას. ამ დროს ჩამოყალიბდა მტკიცება, თითქოსდა დასავლეთ საქართველო IV საუკუნიდან X საუკუნემდე 500-600 წლის განმავლობაში იმყოფებოდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში და მხოლოდ X ს-ის შემდგომ ის დაექვემდებარა საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციას. თითქოსდა იქამდე დასავლეთ საქართველოში არსებობდა კონსტანტინოპოლის იურისდიქციის ქვეშ ფაზისის (ფოთის) სამიტროპოლიტოში შემავალი როდოპოლისის (ვარციხის), საისინის (ცაიშის), პეტრას (ციხისძირის), ზიგანევის (გუდაყვა) ბერძნულენოვანი საეპისკოპოსოები, ასევე აფხაზეთის (აბაზგიის) ავტოკეფალური ეკლესია და თითქოსდა ისინა გააუქმა ქართულმა ეკლესიამ და მათ ნაცვლად იქ დაარსა თავისი საეპისკოპოსოები. ასეთია ამჟამინდელი ისტორიოგრაფიის ზოგიერთი წარმომადგენლის მტკიცება, რასაც იმეორებენ აფხაზეთში მოკალათებული საეკლესიო სეპარტისტებიც.
ივანე ჯავახიშვილი ასეთი თეორიის მომხრეებს შემდეგ შეფასებას აძლევდა – `ეს არის ქართველ სახელოვან მეცნიერთა მიერ შექმნილისა და მთელი ქართველი ერისაგან შესისხლხორცებული შემეცნების მოსპობა~ (იქვე, გვ. 97). `სახელოვან მეცნიერებს~ კი ის უწოდებდა ზემოთ აღნიშნულ გიორგი მთაწმიდელს, ეფრემ მცირეს, რუის-ურბნისის კრების წმიდა მამებსა და ნიკოლოზ კათალიკოსს სხვა უძველეს მოღვაწეებთან ერთად.
მტკიცება იმისა, რომ დასავლეთ საქართველო 500-600 წლის მანძილზე კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში იმყოფებოდა ეწინააღმდეგება ქართულ საეკლესიო ისტორიოგრაფიაში მიღებულ დებულებებს, საეკლესიო კრებათა დადგენილებებს, საერთოდ კი ქართველ წმიდა მამათა, ისტორიკოსთა და მემატიანეთა ტრადიციულ თვალსაზრისს ამ საკითხზე.
აფხაზეთის საკათალიკოსო აღმოცენდა ქართული ეკლესიის წიაღში, ქართველ მეფეთა და პირველიერარქთა ნებით ეკლესიის ადმინისტრაციული მმართველობის გასაადვილებლად, და ის ყოველთვის იყო ერთ-ერთი ადმინისტრაციულ – საეკლესიო ოლქი ზოგადქართული ეკლესიისა.
გ.
სომხური წყაროები დასავლეთ საქართველოშიქრისტიანობის შესახებ :
იოანე სომეხთა კათალიკოსის ცნობის თაანხმად, კირიონ I საქართველოს ეკლესიის მამათავარი-კათალიკოსი, ამასთანავე, იყო ეგრისის არქიეპისკოპოსი.
899 წლიდან სომხეთის კათალიკოსად დადგენილი იოანე წერდა ქართლის კათალიკოს კირიონ I-ის შესახებ, რომ ის იყო მამამთავარი `იბერიელთა, გუგარელთა და ეგრისელთა ადრინდელი წესის შესაბამისად~ (იოანე კათალიკოსის მატიანე, 1912, გვ. 65, წიგნიდან პ. ინგოროყვა, გ. მერჩულე, გვ. 243).
დასავლეთ საქართველოს, როგორც ცნობილია, კირიონ I კათალიკოსის დროს, ე.ი VI ს-ის ბოლოსა და VII ს-ის დასაწყისში, ეგრისი ეწოდებოდა. ამ ეპოქაში ეგრისი ე.ი. დასავლეთ საქართველო, იოანე სომეხთა კათალიკოსის ამ ცნობით, შედიოდა მცხეთის იურისდიქციაში, რადგანაც კირიონი _ მისი მამამთავარი იყო და თანაც `ადრინდელი წესის შესაბამისად~. კირიონის წინა `ადრინდელი~ ხანა, ცხადია უნდა იყოს V ს. და VI ს-ის პირველი ნახევარი. მაშასადამე, V, VI და VII სს-ში იოანე კათალიკოსის ცნობის ანალიზი აჩვენებს, რომ დასავლეთ საქართველო არა კონსტანტინოპოლის არამედ მცხეთის იურისდიქციაში შედიოდა.
დასავლეთ საქართველოსთან ერთად სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოც (ლაზიკა) გაქრისტიანებისთანავე ზოგადქართულ იურისდიქციაში რომ შედიოდა მიუთითებს მოვსეს ხორენაცი (V ს-ის ავტორი). ის წერს, რომ კლარჯეთი (ანუ სამხრეთ-დასავლეთ საქართველო), მოაქცია წმიდა ნინომ, რომელმაც იქადაგა აქედან ვიდრე კასპიის ზღვისპირეთამდე _ `სანატრელი ნუნე წავიდა იქედან, რათა თავისი ადვილგასაგები საუბრით ქართველთა ქვეყნის სხვა კუთხეებიც დაემოძღვრა… გავბედავ და ვიტყვი, რომ ნუნე მოციქული ქალი გახდა, მან იქადაგა სახარება კლარჯეთიდან დაწყებული ვიდრე ალანთა და კასპიის კარებამდე, მასქუთთა საზღვრებამდე, როგორც ამას აგათანგელოზი გაუწყებს შენ~ (მოვსეს ხორენაცი, სომხეთის ისტორია, 1984, გვ. 172).
მაშასადამე, არა მარტო მოვსეს ხორენაცის, არამედ აგათანგელოზის ცნობითაც წმიდა ნინოს უქადაგნია შავი ზღვიდან (კლარჯეთიდან), ვიდრე კასპიის ზღვამდე (მასქუთებამდე).
აღნიშნულ იოანე კათალიკოსის, მოვსეს ხორენაცისა და აგათანგელოზის ცნობებს კიდევ უფრო ამტკიცებს უხტანესი.
ამ მხრივ განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ცნობილი სომეხი ისტორიკოსის უხტანესის ცნობები, რომელიც აღწერდა კავკასიის ეკლესიების ისტორიას VIII-X სს. უხტანესი თანამედროვე იყო მის მიერ აღწერილი ამბებისა.
უხტანესი ეხება და აღწერს აფხაზეთის ეთნიკურ სახეს, ამიტომაც მის ცნობას კიდევ უფრო მეტი მნიშვნელობა ენიჭება დასავლეთ საქართველოს ისტორიის კვლევისას.
კერძოდ, უხტანესი წმიდა შუშანიკის ღვაწლის აღწერის დროს ამბობს _ `მსგავსი გახდა ნუნე მოციქულისა, როცა მოეფინა მისი ქადაგება მთელს ქართველთა ქვეყანას~ (უხტანესი, ისტორია გამოყოფისა ქართველთა სომეხთაგან, 1975, გვ. 201).
უხტანესი `ქართველთა ქვეყნის~ არეალში დასავლეთ საქართველოს, კერძოდ კი აფხაზეთს რომ გულისხმობდა, ამის შესახებ თვითონვე წერს. კერძოდ, მისი თვალსაზრისით შავი ზღვის სანაპიროზე იბერები ნაბუქოდონოსორმა დაასახლა, სადაც იბერიელები გამრავლდნენ, იქცნენ დიდ ხალხად და მათ ქვეყანას ამჟამად `აფხაზეთი~ ეწოდებაო _ წერს უხტანესი. მაშასადამე, მისი აღწერით _ აფხაზეთი _ ივერიელი ხალხით იყო დასახლებული ნაბუქოდონოსორის ეპოქიდან ვიდრე უხტანესამდე. კერძოდ, უხტანესი ასე აღწერს ამ ამბავს `ძველი ისტორიკოსების~ ცნობაზე დაყრდნობით:
`ივერიელთა ტომების ნაწილი ნაბუქოდონოსორმა დაასახლა პონტოს ზღვის მარჯვენა სანაპიროზე _ `ტომი აღორძინდა, გამრავლდა, ზღვის პირას აქეთ-იქით, მოედო იმ მხარეს და გავრცელდა სომეხთა და ალბანთა საზღვრამდე, შეიქმნა ფრიად მრავალი ხალხი და იმ ქვეყანას აფხაზეთი ეწოდება. ურიცხვია სახელი თვითოეული გავარისა, … ითესლეს და გამრავლდნენ და გახდა ტომი, რომელსაც თავის პირველ ქვეყანაში ივერიას უწოდებდნენ, აქ კი ქართველნი ეწოდებათ. ტომითაც, ენითაც, დამწერლობითაც, მამამთავრობითაც და მეფობითაც განმტკიცდნენ, ხოლო გამოჰყო, გამოაცალკევა და განაშორა ჩვენგან კირიონ სკუტრელმა~ (უხტანესი, გამოყოფისა ქართველთა სომეხთაგან, 1975, გვ. 67).
მაშასადამე, უხტანესი, IX-X სს-თა ავტორი, აღწერდა თუ რომელ ქვეყანას ეწოდებოდა აფხაზეთი, რომელი ხალხითა იყო ის დასახლებული და თუ ვინ იყო მათი ყველაზე გამორჩეული კათალიკოსი, რომელმაც ეს ხალხი განაშორა სომხურ ეკლესიას. კერძოდ, აფხაზეთი, მისი თქმით, ქართველებით იყო დასახლებული, და ისინი კირიონმა განაშორა სომხური ეკლესიისაგან. ამ პირველხარისხოვანი წყაროს მითითებითაც კირიონი იყო დასავლეთ საქართველოს მამამთავარი.
საინტერესოა, რატომ არ გამოიყენეს უხტანესის ეს ცნობა აფხაზეთის ეთნიკური შემადგენლობის შესახებ საბჭოთა ეპოქის ისტორიკოსებმა XX ს-ის სეპარატისტების მიერ აღძრული კონფლიქტების დროს.
2. აფხაზეთის საკათალიკოსო (ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქია) საეკლესიო
სამართალის მიხედვით
აფხაზეთის საკათალიკოსო, ისტორიულად ქართული ეკლესიის ერთ ნაწილს წარმოადგენდა, რომლის მეორე ნაწილი იყო ქართლის საკათალიკოსო.
ზოგად ქართული ეკლესიის მთლიანობა მიიღწეოდა საერთო საეკლესიო სამართლით, საერთო სჯულისკანონით, საერთო ქართული საღვთისმსახურო ენით, საერთო ტრადიციებითა და საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქის საერთო მეთაურობით.
აფხაზეთისა და ქართლის პირველიერარქთა შორის ერთს უხუცესი, ხოლო მეორეს უმრწემესი ეწოდებოდა.
ერთიან ქართულ ეკლესიაში წოდება `კათალიკოსი~ შეესაბამებოდა ბერძნული საპატრიარქოების `მიტროპოლიტის~ წოდებას. როგორც ბერძნული საპატრიარქოს მიტროპოლიტს უშუალოდ ექვემდებარებოდნენ თავისი ეპისკოპოსები, ასევე ქართლის კათალიკოსს ექვემდებარებოდნენ აღმოსავლეთ საქართველოს ეპისკოპოსები, ხოლო აფხაზეთის კათალიკოსს დასავლეთ საქართველოს ეპისკოპოსები, ორივე ეს საკათალიკოსო ერთიანი ქართული ეკლესიის მხოლოდ საეკლესიო ადმინისტრაციული ერთეულები (სამიტროპოლიტო ოლქები) იყვნენ. როგორც ითქვა, მათი ზემდგომი საეკლესიო ინსტიტუტი იყო საერთო სჯულისკანონის და საეკლესიო სამართლის შემმუშავებელი ადგილობრივი საეკლესიო კრებები. პატრიარქის მოვალეობა იყო უზრუნველეყო სრულიად საქართველოს ეკლესიაში (ე.ი. ქართლისა და აფხაზეთის საკათალიკოსოებში) საერთო სჯულისკანონის დაცვა.
აფხაზეთისა და ქართლის კათალიკოსთა მონაწილეობით საეკლესიო კრებების მიერ გამოცემულ კანონებს მთელს საქართველოში (ცხადია აფხაზეთშიც) სავალდებულოდ აღსასრულებელი ძალა ენიჭებოდა (მათ შორის სამოქალაქო სამართლის სფეროშიც). მაგ., XVI ს-ის საეკლესიო სამართლის ძეგლში, რომელსაც `სამართალი კათალიკოსთა~ ეწოდება, ნათქვამია: `ქ. სახელითა და ღვთისათა: – მე ქრისტეს მიერ კურთხეულმან ყოვლისა საქართველოისა კათალიკოზმან-პატრიარქმან მალაქია, მე ქრისტეს მიერ კურთხეულმან აფხაზეთის კათალიკოზმან მამათმთავარმან ევდემონ, დავსხედით და შევკრიბენით ყოველნი ებისკოპოზნი აფხაზეთისანი …..დავიდევით სჯულისკანონი და ჩვენცა იმისგან გამოვიღევით…. და სჯულისკანონიცა ასრე ბრძანებს~…. (ქართული სამართლის ძეგლები, ტ. I. 1963, გვ. 393-397).
აფხაზეთის საკათალიკოსოს ამ საეკლესიო კრებამ სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქის მეთაურობით გამოსცა 15 კანონი. ამ კრების კანონები სავალდებულოდ აღსასრულებელი იყო მთელი საქართველოს ტერიტორიაზე, თუმცა ის აფხაზეთში იქნა მიღებული და ისინი აფხაზეთის საკათალიკოსოს ეპისკოპოსებმა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მეთაურობით დაამტკიცეს, ესენი იყვნენ ქუთათელი, გენათელი, ჭყონდიდელი, ბედიელი, მოქველი, დრანდელი, ცაგერელი, ხონელი, ნიკორწმიდელი, ცაიშელი (ჩიშელი) ეპისკოპოსები.
`უხუცეს~ პირველიერარქად ანუ `საქართველოს პატრიარქად~, როგორც წესი, ირჩევდნენ მცხეთელ კათალიკოსს, მაგრამ განსაკუთრებულ შემთხვევებში ბიჭვინთელ ანუ აფხაზთა კათალიკოსს გადაეცემოდა ეს ტიტული (`საქართველოს პარტიარქი~).
3. ათეისტური ეპოქის შეხედულებანი აფხაზეთის
საკათალიკოსოს შესახებ
ეკლესიის ისტორიის ფალსიფიკაცია ათეისტურ ეპოქაში, XIX-XX სს-ში გაუქმებული იყო საქართველოს სახელმწიფოებრიობა და ის შეადგენდა ერთ-ერთ ნაწილს ჯერ რუსეთის შემდგომ კი, საბჭოთა იმპერიებისა.
ამ დროს რუსეთის საიმპერატორო კარმა უკანონოდ გააუქმა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია. ქართველი ხალხი თითქმის ერთი საუკუნე იბრძოდა ავტოკეფალიის დაბრუნებისათვის, რაც მართლაც, მოპოვებული იქნა, მაგრამ ხალხზე ეროვნული ეკლესიის გავლენის შესამცირებლად მიზანმიმართულად აყალბებდნენ მის ისტორიას, რათა ის ცალკეულ ნაწილებად დაეშალათ.
შესაბამისად საბჭოთა ეპოქის ისტორიოგრაფია ყოველმხრივ უკეთებდა იგნორირებას ზემოთ აღნიშნულ ბერძნულ-ლათინურ, ქართულ-სომხურ და სხვა წყაროებს, რომლებიდანაც ნათლად ჩანს, რომ დასავლეთ საქართველო გაქრისტიანებისთანავე ერთიანი ქართული ეკლესიის ნაწილს წარმოადგენდა, თუმცა კი, საბჭოთა ეპოქის ისტორიოგრაფიამ წარმოადგინა დასავლეთ საქართველოში ეკლესიის ისტორიის თავისებური სქემა.
საბჭოური ეპოქის მკვლევარებმა დაარწმუნეს საისტორიო წრეები, თითქოსდა, X ს-მდე დასავლეთ საქართველო შედიოდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში, თითქოსდა, ქუთაისში (ვარციხეში), ფოთსა და დასავლეთ საქართველოს სხვა ქალაქებში არსებობდა ბერძნულენოვანი საეკლესიო კათედრები 500-600 წლის მანძილზე, IX-X სს-მდე.
ეს თვალსაზრისი ამჟამად საყოველთაოდ აღიარებულია, მაშინ, როცა ბოლო კვლევებით კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის ეპარქია თავისი კათედრებით მოიცავდა არა დასავლეთ საქართველოს, არამედ ისტორიული სამხრეთ დასავლეთ საქართველოს მხარეს, რომელაც ქართულად „ლაზია“ ეწოდებოდა, ეს იგივე ჭანეთია.
როგორც ვახუშტი წერს ლაზია ერქვა ბორჩხას სამხრეთით ტრაპეზუნტისაკენ მიმართულ მხარეს (ვახუშტი, 1941, გვ.142), მისი ბიზანტიური სახელია <ΛαζΊα, ამ სახელის სომხური ფორმაა ΛαζΊκη, ძირითადად, ამ ბოლო ფორმით მოიხსენება ის ბიზანტიურ წყაროებში.
თამარ მეფემ ბიზანტიელებისაგან უკან დაიბრუნა ეს ტერიტორიები ანუ „ლაზია“ (და არა დასავლეთ საქართველო), მემატიანე წერს – „წარუღეს ლაზია, ტრაპზონი, ლიმონი, სამსონი, სინოპი, კერასუნდი, კიტიორა, მასტრია, არაკლია და ყოველნი ადგილნი ფებლაღონისა და პონტოსანი“ (ქართლის ცხოვრება, 1, 1955, გვ. 39).
ბიზანტიური იურისდიქცია მოიცავდა ჭანეთს ანუ „ლაზიკას“ თავისი მიმდებარე ადგილებით და არა დასავლეთ საქართველოს. შეასბამისად, ლაზიკის ეპარქიის როდოპოლისის, პეტრას, საისინისა და ზიგანას კათედრები ჭანეთსა და მის მხარეებში მდებარეობდნენ. სწორედ ამ ქვეყანას უწოდებს „ლაზის ქვეყანას“ ფარსადან გორგიჯანიძე (1925, გვ.215). ოსმალურ წყაროებში ამ მხარეს „ლაზის ნაჰიე“ ეწოდება, ამჟამად მას ლაზისტანს უწოდებენ.
საბჭოური ეპოქის მკვლევარების, მაგალითად, `ქართული საბჭოთა ენციკლოპედიის” თანახმად, საქართველოს ეკლესია არღვევდა უმთავრეს საეკლესიო კანონებს და კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში იჭრებოდა, ეს მტკიცება უმართებულოა, რადგანაც არ ეყრდნობა წყაროებს, როგორც აღინიშნა, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ეკთესისებში ანუ ნოტიციებში (სამიტროპოლიტოთა ჩამონათვალში) ნახსენები ლაზიკის ეპარქია მოიცავდა არა დასავლეთ საქართველოს, არამედ ჭანიკას, რასაც სრულიად სამართლიანად მიუთითებდა ნ. ადონცი თავის წიგნში „არმენია იუსტნიანეს ეპოქაში“ (სპბ, 1908). დასავლეთ საქართველო წმიდა ნინოს დროიდანვე საქართველოს ეკლესიის იურიდიქციაში შედიოდა, რასაც მიუთითებდა კიდეც რუის-ურბნისის კრების ძეგლისწერა. ამ მიზეზის გამო ქართული ეკლესია არ შეჭრილა სხვა საპატრიარქოს იურისდიქციაში.
ამიტომ უმართებულოა ჩვენი ენციკლოპედია, როცა წერს _ `დასავლეთ საქართველოში გაბატონდა ქართული ეკლესია და მღვდელმსახურებაც ქართულ ენაზე სრულდებოდა, რამაც დიდად შეუწყო ხელი დასავლეთ საქართველოში `ქართიზაციის” პროცესს” [10. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია. `საქ. სსრ”, 1981 წ. გვ. 61.].
„ქართული” ეკლესიის `გაბატონებამდე~ დასავლეთ საქართველოში, ჩვენი ისტორიკოსების უმართებულო მტკიცებით, თურმე არსებობდა ეგრისისა და აფხაზეთის ეკლესიები, რომლებიც იმყოფებოდნენ კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში, ისინი შემდგომ გაერთიანებულან კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაშივე, IX ს-ში მცხეთის საკათალიკოსოს `გაბატონების~ შედეგად კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს დაუკარგავს მთელი დასავლეთ საქართველოს მომცველი ეს მნიშვნელოვანი სამიტროპოლიტოები და საეპისკოპოსოები. საბჭოთა ისტორიკოსი უმართებულოდ წერს:
`ქართველები აქედან სდევნიან ბერძნულ ენას, ბერძნულ ვიწრო ეროვნულ კულტურას, შემოაქვთ და ავრცელებენ საკუთარ, ქართულ ენას, ქართულ ღვთისმსახურებას და ქართულ საეკლესიო-სამონასტრო წესებს. ქართულ კულტურას თან მოჰქონდა ქართული პოლიტიკური შეგნება და იდეალი, ასე რომ მცხეთა ჯერ ენობრივად (ეთნიკურ ელემენტებზე დაყრდნობით) შეიჭრა ლიხთ-იმერეთში, ხოლო შემდეგ, როგორც ჩანს, ეს საინტერესო ფორმულა წამოაყენა თავისი ორგანიზაციული გაბატონების დასაფუძნებლად – “ქართლია” იქ, სადაც მღვდელმსახურება ქართულ ენაზეა (მხოლოდ “კვირიელეისონი” შეიძლება ბერძნულად). მირონის კურთხევა “ქართლს” განეწესება. მაშასადამე, ქართლს ნაკურთხი მირონი სავალდებულოა ყველა იმ ეკლესიისათვის, სადაც მღვდელმსახურება ქართულ ენაზეა.ცხადია, მცხეთის საკათალიკოსოს მხრივ ეს არის კანონიკური საფუძვლების დაცვით კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს წინააღმდეგ მიმართული ბრძოლა ლიხთ-იმერეთის ეკლესიაზე ორგანიზაციულად გაბატონების მიზნით” [თ. პაპუაშვილი. ადრეფეოდალური ხანის ქართული ლიტერატურა და საისტორიო მწერლობა. საქართველოს ისტორიის ნარკვევები. ტ. II, თბილისი, 1973, გვ. 574-601.].`ეს საეკლესიო რეფორმა, ნ. ბერძენიშვილის ვარაუდით, საბოლოოდ X ს-ში სრულდება [საქართველოს ისტორიის ნარკვევები. ტ. II, გამომცემლობა “საბჭოთა საქართველო”, თბილისი 1973, გვ. 427.].
ესაა სრულიად არასწორი შეფასება.
კიდევ უფრო მეტი, ქართველი ისტორიკოსების მტკიცებით ქართული ეკლესია თურმე ალბანეთის საკათალიკოსოს იურისდიქციაშიც შეიჭრა და იქ თურმე თავისი იურისდიქცია გაუვრცელებია.
საერთაშორისო კონფერენციაზე, რომელიც საქართველოში ქრისტიანობის ოც საუკუნეს ეძღვნებოდა, ისტორიის ინსტიტუტის დირექტორი დ. მუსხელიშვილი წარდგა მოხსენებით, `ქართული ეკლესია და სახელმწიფო ტერიტორია შუა საუკუნეებში~, სადაც ბრძანა: `ქართული ეკლესიის კულტურულ-იდეოლოგიური პროზელიტიზმი წინასწარ ქმნიდა მკვიდრ ნიადაგს პოლიტიკური პროცესების წარმატებით განვითარებისათვის~ (დ. მუსხელიშვილი, 2005, გვ. 33).
კიდევ ერთხელ რომ ვთქვათ – საბჭოთა ეპოქის ისტორიკოსები დასავლეთ საქართველოს იურისდიქციასთან დაკავშირებით ეყრდნობიან მხოლოდ ე.წ. `ნოტიციებს~ (კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს საეპისკოპოსოთა ნუსხებს).
ნოტიციებში მართალია ჩამოთვლილია ლაზიკის საეპისკოპოსოები, მაგრამ არ არის მითითებული მათი ადგილ¬მდებარეობა.
მაგალითად, მითითებულია ფასიდის სამიტროპოლიტოს როდოპოლისის, საისინის, პეტრასა და ზიგანას კათედრების შესახებ, მაგრამ არ არის მითითებული კონკრეტულად სად მდებარეობდნენ ეს საეპისკოპოსო ქალაქები.
ეს კათედრები სად მდებარეობდნენ ტრაპეზუნტის რეგიონში თუ სხვაგან სადავოა ბოლო ორი საუკუნის მანძილზე.
კერძოდ, საერთაშორისოდ აღიარებული მეცნიერი – პროფესორი ნ. ადონცი, თავის მრავალრიცხოვან შრომებში ერთმნიშვნელოვნად მიუთითებდა, რომ ლაზიკის კათედრები მდებარეობდნენ ტრაპეზუნტ _ არზრუმ _ ზიგანას რეგიონში, რომელსაც ლაზიკა ერქვა. მიუხედავად ამისა, ქართულ საბჭოთა ისტორიოგრაფიაში წყაროს პირდაპირი მითითების გარეშე დამკვიდრდა თვალსაზრისი, რომ აღნიშნული კათედრები მდებარეობდნენ დასავლეთ საქართველოში. ეს მოსაზრება ამჟამად კვებავს სხვადასხვა სეპარატისტულ დაჯგუფებებს.
მაშინ, როცა ქართული, სომხური, ბერძნულ-ლათინური და ბიზანტიური წყაროები სხვას მიუთითებენ ისევე, როგორც მონაცემები კულტურის სფეროდან.
ნოტიციათა რუკები VI-X სს.
(ნოტიციები ანუ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს საეპისკოპოსოთა ნუსხები)
ნოტიციების გამოწვლილვითი ანალიზი აჩვენებს, რომ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს საეპისკოპოსოები განლაგებულნი იყვნენ არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ტრაპეზუნტის რეგიონში, ხოლო დასავლეთ საქართველო მუდამ ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა, რასაც აღნიშნავს კიდეც რუის-ურბნისის კრების ძეგლისწერა, როცა წერს, რომ ქართული ეკლესიის დამაარსებლებმა სრულიად საქართველოსა და მთელი ქართველი ერის მომცველი ეკლესია დააფუძნეს და არა მისი რომელიმე ნაწილისა _ წმ. ანდრია პირველწოდებულმა იქადაგა `ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა~, ხოლო წმიდა ნინომ მოაქცია `ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა~.
ნოტიცია I
(გეორგიკა IV, ნაწ. II, 1952, გვ. 126)
მიტროპოლიტები
11. ეპარქია II არმენიისა _ სებასტიის მიტროპოლიტი
12. ეპარქია ჰელენოპონტისა _ ამასიის მიტროპოლიტი
13. ეპარქია I არმენიისა _ მელიტინის მიტროპოლიტი
17. ეპარქია პოლემონის პონტოსი _ ნეოკესარიის მიტროპოლიტი
27. ეპარქია ლაზიკისა _ ფასიდის მიტროპოლიტი.
ავტოკეფალიები
ეპარქია ჯიქეთისა _ ქერსონის ავტოკეფალია,
ეპარქია ჯიქეთისა _ ბოსპორის ავტოკეფალია,
ეპარქია ჯიქეთისა _ ნიკოფსიის ავტოკეფალია (Nიკსოფეოს) (ნიქსოფეოს),
ეპარქია II არმენიისა _ ჰერაკლუპოლის ანუ ფილაქთეოს ავტოკეფალია,
ეპარქია აბასგიისა _ სებასტუპოლის ავტოკეფალია,
(გამოკვლევის თანახმად ხელნაწერ დედანში ეწერა არა „ეპარქია აბასგიისა“, არამედ – „ეპარქია ამასიისა“, რომელიც გადამწერის შეცდომით შეიცვალა, სებასტოპოლისი (ანუ სებასტუპოლი) ერქვა ქალაქს ამასიასა და სივასს (სებასტიას) შორის, ამ დიდი ქალაქის -სებასტოპოლის საეკლესიო ავტოკეფალური კათედრა ამასიის მიტროპოლიტის წინაშე იყო ვალდებული ამ ნოტიციის შედგენისას).
ამ სიებში სიტყვა „ავტოკეფალია“ იხმარება არა იმ მნიშვნელობით, რომელსაც დღეს ვანიჭებთ, ამის შესახებ წერენ-
„Старейшие известные списки епархий Константинопольской церкви, вероятно, относящиеся к VII веку, содержат совершенно другое употребление термина «автокефалия», чем то, к которому мы привыкли. Здесь «автокефальными архиепископами» называются те архиереи, которые подчинялись непосредственно предстоятелю…“
10. ეპარქია II არმენიისა _ სებასტიის მიტროპოლიტი (იხ. გვ. 130)
1. სებასტუპოლის ეპისკოპოსი,2. ნიკოპოლისის ეპისკოპოსი,3. სატალას ეპისკოპოსი,4. კოლონიის ეპისკოპოსი,5. ბერისის ეპისკოპოსი.
26. ეპარქია ლაზიკისა _ ფასიდის მიტროპოლიტი
1. როდოპოლისის ეპისკოპოსი
2. აბისსენთა (აბისსენის) ეპისკოპოსი
3. პეტრათა (პეტრონის) ეპისკოპოსი
4. ზიგანევთა (ზიგანეონ) ეპისკოპოსი
ნოტიცია II
კონსტანტინოპოლის პატრიარქისადმი დაქვემდებარებულ ეკლესიათა კათედრების `სამიტროპოლიტო ქალაქები…
1. კესარია… 11. სებასტია; 12. ამასია; 13. მელეტინე… 33. ტრაპეზუნტი… 55. კელძენე; 56. კოლონია~ (გეორგიკა IV, ნაწ. II, გვ. 131).
ნოტიცია III
კონსტანტინოპოლის საყდრისადმი დაქვემდებარებულ მიტროპოლიტთა და მათი ხელქვეითი ეპისკოპოსების კათედრათა ნუსხა.
I. პირველი საყდარი ექვემდებარება კესარიის მიტროპოლიტს კაბადოკიაში.
XI. მეთერთმეტე საყდარი ექვემდებარება არმენიის სებასტიის მიტროპოლიტს (1. სებასტუპოლის ეპისკოპოსი; 2. ნიკოპოლის ეპისკოპოსი; 3. სატალას ეპისკოპოსი; 4. კოლონიას ეპისკოპოსი; 5. ბერისის ეპისკოპოსი).
XII. მეთორმეტე საყდარი ექვემდებარება ამასიის მიტროპოლიტს ჰელენოპონტოში (1. ამინსის ეპისკოპოსი; 2. სინოპის ეპისკოპოსი; 3. იბორის ეპისკოპოსი; 4. ანდრაპის ეპისკოპოსი; 5. ზილხის ანუ ლეონტოპოლისის ეპისკოპოსი; 6. ზელის ეპისკოპოსი).
XIII. მეცამეტე საყდარი ექვემდებარება მელიტენის მიტროპოლიტს II არმენიაში (…).
XVIII. მეთვრამეტე საყდარი ექვემდებარება ნეოკესარიის მიტროპოლიტს პოლემონის პონტოში (1. კერასუნტის ეპისკოპოსი; 2. პოლემონიონის ეპისკოპოსი; 3. კომანის ეპისკოპოსი; 4. ალიის ეპისკოპოსი; 5. რიზეს ეპისკოპოსი; 6. კოკის ეპისკოპოსი; 7. ევნიკის ეპისკოპოსი; 8. არდასის ეპისკოპოსი; 9. მარტიროპოლის ეპისკოპოსი; 10. იფსელის ეპისკოპოსი… 26. როდიაპოლის (როდოპოლისის) ეპისკოპოსი.
XXXIII. ოცდამეცამეტე საყდარი ექვემდებარება ტრაპეზუნტის მიტროპოლიტს ლაზიკაში (1. ხერიანის ეპისკოპოსი; 2. სამუჩურის ეპისკოპოსი; 3. ხალევის ეპისკოპოსი; 4. პაიპერის ეპისკოპოსი; 5. კერამევის ეპისკოპოსი; 6. ლერის ეპისკოპოსი; 7. ბიზანის ეპისკოპოსი; 8. საკაბის ეპისკოპოსი; 9. ტოხარძიძის ეპისკოპოსი; 10. ტოხანტიერძის ეპისკოპოსი; 11. სილნუტის ეპისკოპოსი; 12. ფასიანის ეპისკოპოსი; 13. სერმაძის ეპისკოპოსი; 14. ანდაქტის ეპისკოპოსი; 15. ზარიმანის ეპისკოპოსი).
XLVI ორმოცდამეექვსე საყდარი ექვემდებარება კამახის მიტროპოლიტს არმენიაში: 1. კელძენეს ეპისკოპოსი… ექვემდებარება კელძენეს, კორძენეს და ტარონის მიტროპოლიტს~ (გეორგიკა, IV, ნაწ. II, გვ. 134)
ნოტიცია III
კონსტანტინოპოლის საყდრისადმი დაქვემდებარებულ მიტროპოლიტთა და მათი ხელქვეითი ეპისკოპოსების კათედრათა ნუსხა.
I. პირველი საყდარი ექვემდებარება კესარიის მიტროპოლიტს კაბადოკიაში.
XI. მეთერთმეტე საყდარი ექვემდებარება არმენიის სებასტიის მიტროპოლიტს (1. სებასტუპოლის ეპისკოპოსი; 2. ნიკოპოლის ეპისკოპოსი; 3. სატალას ეპისკოპოსი; 4. კოლონიას ეპისკოპოსი; 5. ბერისის ეპისკოპოსი).
XII. მეთორმეტე საყდარი ექვემდებარება ამასიის მიტროპოლიტს ჰელენოპონტოში (1. ამინსის ეპისკოპოსი; 2. სინოპის ეპისკოპოსი; 3. იბორის ეპისკოპოსი; 4. ანდრაპის ეპისკოპოსი; 5. ზილხის ანუ ლეონტოპოლისის ეპისკოპოსი; 6. ზელის ეპისკოპოსი).
XIII. მეცამეტე საყდარი ექვემდებარება მელიტენის მიტროპოლიტს II არმენიაში (…).
XVIII. მეთვრამეტე საყდარი ექვემდებარება ნეოკესარიის მიტროპოლიტს პოლემონის პონტოში (1. კერასუნტის ეპისკოპოსი; 2. პოლემონიონის ეპისკოპოსი; 3. კომანის ეპისკოპოსი; 4. ალიის ეპისკოპოსი; 5. რიზეს ეპისკოპოსი; 6. კოკის ეპისკოპოსი; 7. ევნიკის ეპისკოპოსი; 8. არდასის ეპისკოპოსი; 9. მარტიროპოლის ეპისკოპოსი; 10. იფსელის ეპისკოპოსი… 26. როდიაპოლის (როდოპოლისის) ეპისკოპოსი.
XXXIII. ოცდამეცამეტე საყდარი ექვემდებარება ტრაპეზუნტის მიტროპოლიტს ლაზიკაში (1. ხერიანის ეპისკოპოსი; 2. სამუჩურის ეპისკოპოსი; 3. ხალევის ეპისკოპოსი; 4. პაიპერის ეპისკოპოსი; 5. კერამევის ეპისკოპოსი; 6. ლერის ეპისკოპოსი; 7. ბიზანის ეპისკოპოსი; 8. საკაბის ეპისკოპოსი; 9. ტოხარძიძის ეპისკოპოსი; 10. ტოხანტიერძის ეპისკოპოსი; 11. სილნუტის ეპისკოპოსი; 12. ფასიანის ეპისკოპოსი; 13. სერმაძის ეპისკოპოსი; 14. ანდაქტის ეპისკოპოსი; 15. ზარიმანის ეპისკოპოსი).
XLVI ორმოცდამეექვსე საყდარი ექვემდებარება კამახის მიტროპოლიტს არმენიაში: 1. კელძენეს ეპისკოპოსი… ექვემდებარება კელძენეს, კორძენეს და ტარონის მიტროპოლიტს~ (გეორგიკა, IV, ნაწ. II, გვ. 134).
ნოტიცია IV
(გეორგიკა IV, ნაწ. II, გვ. 135, 136, 137)
`მოსაყდრე მიტროპოლიტთა სიის შესახებ ზოგიერთი მათგანი იწოდებიან ექსარხოსებად და უპატიოსნებად, ზოგიერთნი კი მხოლოდ უპატიოსნესებად _
I. კაპადოკიის კესარიის მიტროპოლიტი … მთელი აღმოსავლეთის ექსარხოსი;
VIII. სებასტიის მიტროპოლიტი მთელი არმენიისა;
IX. ამასიის მიტროპოლიტი ევქსინის პონტოსი;
X. მელიტენის მიტროპოლიტი მეორე არმენიისა;
XXX. მიტროპოლიტი ტრაპეზუნტისა, მთელი ლაზიკისა, მას ახლა კესარიის ადგილი უჭირავს.
აქამდე ჩამოთვლილნი იყვნენ ეპარქიის მქონენი, ყველა დანარჩენი მხოლოდ უპატიოსნესად იწოდებიან… აქრიეპისკოპოსთაგან გახდნენ [მიტროპოლიტებად] შემდეგნი:
10. მეტრახის, რომელიც აგრეთვე ჯიქეთისად (ძიხიას) იწოდება;
15. ნეოკესარიის [არქიეპისკოპოსთაგან], კესარუნტისა და რიზეს [მიტროპოლიტი];
25. კამახის [არქიეპისკოპოსთაგან] კელძენეს [მიტროპოლიტი].
ნოტიცია V
(გეორგიკა IV, ნაწ. II, გვ. 137, 138)
`…საპატრიარქო საყდარი კონსტანტინოპოლისა… რომელშიც შედის ევროპა და აზია ვიდრე დასავლეთის სიცილიამდე, კიკლიდეში ვიდრე პონტომდე და ხერსონამდე, აბაზგიამდე და ქალდიამდე და ხაზარეთამდე და კაპადოკიამდე შეიცავს ჩრდილოეთის ყველა მიდამოს…
საპატრიარქო საყდარი ანტიოქიისა… ვიდრე იბერიამდე და აბასგიამდე და არმენიამდე და შიდაუდაბნოებამდე… შეიცავს მიდამოებს აღმოსავლეთისას, სადაც მზე ამოდის~.
ნოტიცია VI
(გეორგიკა IV, ნაწ. II, გვ. 139)
`მოსაყდრე მიტროპოლიტთა ნუსხა…
11. ეპარქია I არმენიისა _ სებასტიის მიტროპოლიტი;
12. ეპარქია ჰელენოპონტისა _ ამასიის მიტროპოლიტი;
13. ეპარქია I არმენიისა _ მელიტენის მიტროპოლიტი;
28. ეპარქია ლაზიკისა _ ფასიდის მიტროპოლიტი;
ავტოკეფალურ არქიეპისკოპოსთა ნუსხა
25. ეპარქია ჯიქეთისა (ძიხიას) _ ქერსონის არქიეპისკოპოსი;
26. ეპარქია ჯიქეთისა _ ბოსფორის არქიეპისკოპოსი;
27. ეპარქია ჯიქეთისა _ ნიკოფსიის (Nიკსოფეოს) არქიეპისკოპოსი;
34. ეპარქია არმენიისა _ ჰერაკლიუპოლის ანუ პედახთის არქიეპისკოპოსი;
35. ეპარქია ამასიისა _ სებასტუპოლის არქიეპისკოპოსი;
37. ეპარქია პოლემონის პონტოსი _ ტრაპეზუნტთა არქიეპისკოპოსი;
ნოტიცია VII
(გეორგიკა IV, ნაწ. II, გვ. 140)
`ეპიფანე კვიპროსელ არქიეპისკოპოსის მიერ შედგენილი ეკთესისი პირველწოდებულ პატრიარქთა და მიტროპოლიტთა
მიტროპოლიტთა დასახელება:
11. მეორე არმენიის ეპარქიისა _ სებასტიის მიტროპოლიტი;
12. ჰელენოპონტოს ეპარქიისა _ ამასიის მიტროპოლიტი;
13. პირველი არმენიის ეპარქიისა _ მელიტენის მიტროპოლიტი;
27. ლაზიკის ეპარქიისა _ ფასიდის მიტროპოლიტი.
ავტოკეფალურ არქიეპისკოპოსთა შესახებ
24. ჯიქეთის(ძიხიას) ეპარქიისა _ ხერსონესის არქიეპისკოპოსი;
25. ჯიქეთის ეპარქიისა _ ბოსფორის არქიეპისკოპოსი;
26. ჯიქეთის ეპარქიისა _ ნიკოპსიის (Nიკსოფეოს) არქიეპისკოპოსი;
33. II არმენიის ეპარქიისა _ ჰერაკლიუპოლის არქიეპისკოპოსი;
34. აბაზგიის ეპარქიისა _ სებასტუპოლის არქიეპისკოპოსი.
(აშკარა შეცდომაა, უნდა იყოს ამასიის ეპარქიისა _ სებასტუპოლის არქიეპისკოპოსი, როგორც ეს არის VI და VIII ნოტიციებში[Eპარცჰია Aმასიას – შებასტოპოლეოს].
შემდეგ დაკონკრეტებულია სამიტროპოლიტოებში შემავალი საეპისკოპოსოები _ `ეპარქია ლაზიკისა, ფასიდის [Fასიდოს] მიტროპოლიტი, მას ექვემდებარება ოთხი ქალაქი, ე.ი. ოთხი ეპისკოპოსი:
როდოპოლისის ეპისკოპოსი;
საისინთა [შაესინონ] ეპისკოპოსი;
პეტრას [Pეტრონ] ეპისკოპოსი;
ზიგანევთა [ძეგანეონ] ეპისკოპოსი;
ნოტიცია VIII
(გეორგიკა, IV, ნაწ. II, 1952, გვ. 141)
`მოსაყდრე მიტროპოლიტთა ნუსხა:
11. ეპარქია არმენიისა _ სებასტიის მიტროპოლიტი;
12. ეპარქია ჰელენოპონტისა _ ამასიის მიტროპოლიტი;
13. ეპარქია I არმენიისა _ მელიტენის მიტროპოლიტი;
27. ეპარქია ლაზიკისა _ ფასიდის მიტროპოლიტი;
ავტოკეფალურ არქიეპისკოპოსთა ნუსხა:
ეპარქია ჯიქეთისა (ძიცჰიას) _ ხერსონის არქიეპისკოპოსი;
ეპარქია ჯიქეთისა _ ბოსფორის არქიეპისკოპოსი;
ეპარქია ჯიქეთისა _ ნიკოფსიის არქიეპისკოპოსი (Nიკსოფეოს);
ეპარქია I არმენიისა _ ჰერაკლიუპოლის არქიეპისკოპოსი;
ეპარქია ამასიისა _ სებასტუპოლის არქიეპისკოპოსი;
ეპარქია პოლემონის პონტოსი _ ტარპეზუნტის არქიეპისკოპოსი.
11. II არმენიის ეპარქიის სებასტიის მიტროპოლიტს ექვემდებარებიან: ა) სებასტუპოლის ეპისკოპოსი; ბ) ნიკოპოლის ეპისკოპოსი; გ) სატალის ეპისკოპოსი; დ) კოლონიის ეპისკოპოსი; ე) ბირისის ეპისკოპოსი;
12. ჰელენოპონტის ეპარქიის ამისიის მიტროპოლიტს ექვემდებარებიან: ა) ამასიის; ბ) იბორის; გ) სინოპის; დ) ანდრაპის; ბალიხის (ლეონტოპოლის) ეპისკოპოსები.
13. I არმენიის მელიტინის მიტროპოლიტს ექვემდებარებიან: ა) არკის; ბ) კუკუსის; გ) არაბისის; დ) არიბრათის; ე) კომანის ეპისკოპოსები;
17. პოლემონის პონტოს ეპარქიის ნეოკესარიის მიტროპოლიტს ექვემდებარებიან ა) ტრაპეზუნტის; ბ) კერასუნის; გ) პოლემონიონის; დ) კომანის ეპისკოპოსები;
27. ლაზიკის ეპარქიის ფასიდის [მიტროპოლიტს] ექვემდებარებიან: ა) როდოპოლისის; ბ) საისინის; გ) პეტრას; დ) ზიგანევთა (ძიგანეოს) ეპისკოპოსები.
ამ ნუსხაში წერია: `ეპარქია ამასიისა _ სებასტუპოლის არქიეპისკოპოსი~, ს. ყაუხჩიშვილმა მიიჩნია, რომ აქ სიტყვა `ამასიის~ ნაცვლად უნდა დაიწეროს სიტყვა `აბასგია~.
ამ თავის მოსაზრების შესაბამისად მან შემდგომ, იმავე წიგნის ცხრილში მართლაც სიტყვა `ამასიის~ ნაცვლად ჩაწერა სიტყვა `აბასგია~, ოღონდ ბერძნული შრიფტით, ამან კი მკითხველს შეუქმნა შთაბეჭდილება თითქოსდა დედანში ეწერა `ეპარქია აბასგიისა _ სებასტუპოლის არქიეპისკოპოსი~.ის, როგორც ითქვა სიტყვა `ამასიას~ ურთავს ასეთ შენიშვნას _ `უნდა იყოს აბასგიას~, იხ. გვ. 139, ხოლო ამავე წიგნის 139-ე გვერდზე შენიშვნაზე წერს _ `ამასია _ აშკარა შეცდომაა, უნდა იყოს აბასგიას~ (გეორგიკა, IV, ნაწ.II, გვ.139, 141) და ცხრილი გვ. 192-ის შემდეგ). ასე, რომ ამ ნოტიციების დედნებში ეწერა არა `აბაზგია~ არამედ `ამასია~.სიტყვა`ამასია~ სიტყვა `აბასგიით~ შეცვალა ქართველმა მთარგმნელმა.
ფასიდი
ფასიდი – ლაზიკის ქვეყანაში მდებარეობდა.
ბიზანტიის იმპერიამ თავის მიერ ხელდებულ არმენიაში ბიზანტიური ჯარების ხელმძღვანელად დანიშნა სამხედრო მოხელე, რომელსაც `არმენიის დუკა~ ეწოდებოდა. ერთ პერიოდში მისი ხელძღვანელობის ქვეშ მოექცა პონტოში განლაგებული ბიზანტიური ჯარების მმართველობაც.
არმენიის დუკას, ზიგანას, მოხორას, სებასტოპოლის, როდოპოლისსა და პიტიუნტში, როგორც ითქვა, ჰყავდა თავისი ჯარის ნაწილები. ამასთან დაკავშირებით ნ. ადონცი წერს, რომ არმენიის დუკას განმგებლობა არ ვრცელდებოდა აფხაზეთის მიწა-წყალზე, არამედ ის იყო ე.წ. I არმენიისა და პონტოს სამხედრო გამგებელი, ამიტომაც მისი ჯარი იდგა არა აფხაზეთის ბიჭვინთაში, არამედ პონტოს პიტიუსაში ე.ი. ლაზიკაში. აქედან გამომდინარე ფასიდი უნდა იყოს ათინას რეგიონის ერთერთი პუნქტი, შავი ზღვის პირზე, შესაძლოა თანამედროვე პაზარი (ოფ-რიზესთან). ნ. ადონცი და პ. ინგოროყვა აქ ათავსებბდნენ ძველ პიტიუნტს (პიტიუსას), საიდანაც იყო I მსოფლიო კრებაში მონაწილე ეპისკოპოსი.
გელასი კესარიელისა და გელასი კვიზიკელის ცნობით წმ. ნინომ იქადაგა ლაზეთშიც (მოაქცია იბერები და ლაზები); XVII ს-ის ლაზიკის მიტროპოლიტ გერმანეს ცნობით, ჰოფში ნინომ დაარსა კათედრა, ეს უნდა იყოს ძველი პიტიუნტი, რომელსაც VII-IX სს-ში, ჩანს ერქვა `ფასიდი~ (აქ, ახლაც გავრცელებულია ტოპონიმები და პუნქტები `ფაზ~,`ფას~, `პაზ~, ფუძე-ძირის მქონე, მაგალითად, `პაზარი~, `ესკიპაზარი~, `დერნეპაზარი~, `პაზარიოლუ~ და სხვა). ესენია `ფას~-`პაზ~ ფუძე-ძირის მქონე ტოპონიმები და დასახლებული პუნქტები _ მათი სახელწოდებები ამ ძველ ფუძე-ძირთან უნდა იყოს დაკავშირებული და არა სიტყვა `ბაზართან~.
ნოტიცია IX
(გეორგიკა, IV, ნაწ. II, 1952, გვ. 143)
მიტროპოლიტთა ნუსხა (როგორც ის აღწერილია კარტოფილაკიონში) და ნუსხა მიტროპოლიტებზე დაქვემდებარებული ეპისკოპოსებისა _
11. ეპარქია არმენიისა _ სებასტიის [მიტროპოლიტი] (სებასტუპოლის ეპისკოპოსი, ნიკოპოლის, სატალის, კოლონიის, ბირესის ეპისკოპოსები);
12. ეპარქია ჰელენოპონტისა _ ამასიის [მიტროპოლიტი] (ამასიის, იბორის, სინოპის, ანდრაპის, ზილახის ანუ ლეონტოპოლის ეპისკოპოსები);
13. ეპარქია არმენიისა _ მელიტენის [მიტროპოლიტი] (არკის, კუკუსის, არაბისის, არიარათის, კომანის ეპისკოპოსები);
17. ეპარქია პონტოპოლემონიაკისა _ ნეოკესარიის [მიტროპოლიტი] (ტრაპეზუნტის, კერასუნტის, პოლემონიონის, კომანის ეპისკოპოსები);
27. ეპარქია ლაზიკისა _ ფასიდის (Fასიდოს) [მიტროპოლიტი] (როდოპოლისის, საისენთა (აბისენთა), პეტრის, ზიგანევთა (ზიგანეთა _ ძიგანეონ) ეპისკოპოსი.
ნოტიცია X
(გეორგიკა, IV, ნაწ. II, 1952, გვ. 144-145)
სამიტროპოლიტოთა, საარქიეპისკოპოსთა და მიტროპოლიებისადმი დაქვემდებარებულ საეპისკოპოსოთა ნუსხა:
11. სებასტიის სამიტროპოლიტო (არმენიის სებასტიას ექვემდებარება სებასტუპოლის, ნიკოპოლისის, სატალიონის, მერისის კათედრები);
12. ამასიის სამიტროპოლიტო (ჰელენოპონტის ამასიას ექვემდებარება ამინსის, სინოპის, ივორთა, ანდრაპის, ზალიხის (ლეონტოპოლის) კათედრები;
13. მელიტენის სამიტროპოლიტო;
33. ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტო (ლაზიკის ტრაპეზუნტს ექვემდებარება _ ხერიანთა, ხამაჩურის, ხალხევის, პაიპერტის, კერამევის, ლერიონის, ვიზანტის, საკავის, სავიძიტის, ხანძიორძის, ოლნუტის, ფასიანის, ტოსერმანძის, ანდაკის, ზაარნიკის _ სულ 15 კათედრა);
55. კელძენეს სამიტროპოლიტო;
61. ალანიის სამიტროპოლიტო;
89. რიზეს სამიტროპოლიტო.
მთარგმნელს გამორჩენია და მერე შეუვსია _
`… 18. პოლემონის პონტოს ნეოკესარიას ექვემდებარება [კათედრები] კერასუნტისა, პოლემონიონისა, კომანისა, ალიისა, რიზესი, კოკისა, ევნიკისა. ესენი არიან არადისა, მარტიროპოლისა, იფსელისა. სულ 10 კათედრა~.
ნოტიცია XI-XII საუკუნეების ვითარებას ასახავს.
ნოტიცია X (ა)
(გეორგიკა IV, ნაწ. II, 1952, გვ. 147-172)
I. სიაში _ კონსტანტინოპოლის პატრიარქისადმი დაქვემდებარებულ 85 მიტროპოლიტთა შორის დასახლებულია:
11. არმენიის _ სებასტიის მიტროპოლიტი;
12. ჰელენოპონტის ამასიის მიტროპოლიტი;
13. არმენიის _ მელიტენის მიტროპოლიტი;
18. ნეოკესარიის მიტროპოლიტი;
33. ტრაპეზუნტის მიტროპოლიტი;
45. კამახის მიტროპოლიტი;
65. კერასუნტის მიტროპოლიტი.
II. სიაში _ კონსტანტინოპოლის პატრიარქისადმი დაქვემდებარებულ 31 არქიეპისკოპოსთა შორისაა … 20. მისთიის [სოტერიოპულის საარქიეპისკოპოსო].
III. სიაში _ სამიტროპოლიტოებში შემავალ საეპისკოპოსო საყდართა შორის დასახელებულია:
11. არმენიაში სებასტიის სამიტროპოლიტოში _ 1. სებასტუპოლის; 2. ნიკოპოლის; 3. სატალის; 4. კოლონიის; 5. ბერისის ეპისკოპოსები;
12. ჰელენუპოლისში _ ამასიის სამიტროპოლიტოში _ 1. ამინსის; 2. სინოპის; 3. იბორის; 4. ანტრაპოდის; 5. ზალიხის; 6. ზელის ეპისკოპოსები;
19. პოლემონის პონტოს _ ნეოკესარიის სამიტროპოლიტოში _ 1. კერასუნტის; 2. პოლემონიონის; 3. კომანის (ჰალიის); 4. ორიზის (კოკის, ევნიკის, არადასის, მარტირუპოლის, ჰიფსელის) ეპისკოპოსები;
34. [ლაზიკეში] _ ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოში _ 1. ხერიანის; 2. ხამაზურის; 3. ხაიონის; 4. პაიპერტის; 5. კერამევის; 6. ლერიონის; 7. ბიზანის [საკაბის; ხაბიძიტის; ხანძიორზის; ოლნუტის; ფასიანის; ტოსერმანძისა; ანდაკის; ზარინაკის] ეპისკოპოსები;
47. არმენიის კამახის სამიტროპოლიტოში _ 1. კელძინის (ხორძენას ?) ეპისკოპოსი … სულ 8;
55. [კელძენეს სამიტროპოლიტოს…]. კორძენის ეპისკოპოსი.
ნოტიცია X (ბ)
(გეორგიკა IV, ნაწ. II, 1952, გვ. 172-176)
კონსტანტინოპოლის სამიტროპოლიტოთა სიაში 11, 12 და 33-ე ნომრად დასახელებული სებასტია, ამასია და ტრაპეზუნტი.
საარქიეპისკოპოსთა შორის `47. სებასტოპოლი~.
11. არმენიაში _ სებასტიის სამიტროპოლიტოს: 1. სებასტოპულის; 2. ნიკოპოლის; 3. სატალას; 4. ბერისის ეპისკოპოსები;
12. ჰელენოპონტოში _ ამასიის სამიტროპოლიტოსი: 1. ამასიის; 2. სინოპის; 3. იბორის (ანუ პიმოლისის); 4. ანდრაპის; 5. ზალიხის (ანუ ლეონტოპოლის) ეპისკოპოსები;
33. ლაზიკეში _ ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოს : 1. ხერიანის; 2. ხამაძურის; 3. ხახეის; 4. პაიპერის; 5. კერამევის; 6. ლერიონის; 7. ბიზანის ეპისკოპოსები;
46. კამახის სამიტროპოლიტოს: 1. კელძენეს ეპისკოპოსი.
ნოტიცია X (გ)
(გეორგიკა IV, ნაწ. II, 1952, გვ. 177-178)
კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს სამიტროპოლიტოთა სიაში არიან ამასიას, ნეოკესარიასა და ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოები, ხოლო საარქიეპისკოპოსოთა შორის ერთ-ერთია _ სოტერიოპოლისის არქიეპისკოპოსი;
12. ჰელენოპონტში ამასიის მიტროპოლიტს ექვემდებარებიან _ 1. ამისიის; 2. სინოპის; 3. იბორის; 4. ანდრაპის; 5. ზალიას ეპისკოპოსები;
13. პოლემონიკონში ნეოკესარიის მიტროპოლიტს ექვემდებარებიან _ 1. კერასუნის; 2. პოლემონის; 3. კომანას ეპისკოპოსები;
33. ლაზიკაში ტრაპეზუნტის მიტროპოლიტს ექვემდებარებიან _ 1. ხერიანას; 2. ხანატოძურის; 3. ხალის; 4. პაიპერის; 5. კერამევის; 6. ლერიონის; 7. ბიზანას.
ნოტიცია X (დ)
(გეორგიკა IV, ნაწ. II, 1952, გვ. 179)
1. კაპადოკიის ეპარქია _ კესარიის მიტროპოლიტი;
13. არმენიის ეპარქია _ მელიტენის მიტროპოლიტი;
18. პოლემონის პონტოს ეპარქია _ ნეოკესარიის მიტროპოლიტი;
33. ლაზიკის ეპარქია _ ტარპეზუნტის მიტროპოლიტი.
საარქიეპისკოპოსო _ ჯიქეთის ეპარქიაში _ ხერსონისა, ბოსფორისა და მატრახისა.
I. ეკთესისები მოთავსებულია სხვადასხვა კრებულებში;
II. ეს ხელნაწერები ეკუთვნიან XVII-XVIII სს-ს.
მიიჩნევა, რომ:
ა) I, VI, VII, VIII და IX ეკთესისები დაწერილია ლეონ VI-ის მეფობამდე (886-911 წლებში).
ბ) II, III, IV, X, Xა, Xბ, Xგ, Xდ ეკთესისები დაწერილია ლეონ VI-ის მეფობის (886-911) შემდეგ.
ს. ყაუხჩიშვილმა მიიჩნია, რომ
ა) როდოპოლისის, საისინის, პეტრასა და ზიგანას საეპისკოპოსოები მდებარეობდნენ დასავლეთ საქართველოში; სინამდვილეში ისინი მდებარეობდნენ ტრაპეზუნტის რეგიონში _ ისტორიულ ქალაქში.
ბ) ასევე, მან თავისი შეხედულებით VI და VIII ნოტიციებში სიტყვა `ამასია~ შეცვალა სიტყვა `აბასგიით~ ამიტომაც, ამის შედეგად შეცდომით `ამასიის სებასტოპოლისის~ მაგიერ დაწერა `აბასგიის სებასტოპოლისი~, რითაც დაასკვნა, თითქოსდა აფხაზეთში არსებობდა სებასტოპოლის ავტოკეფალური არქიეპისკოპოსი.
მითი აბაზგიის სებასტოპოლისის ავტოკეფალიის შესახებ
ნოტიციებში მოხსენიებული სებასტოპოლისი პონტოს რეგიონში მდებარეობდა და არა აფხაზეთში. სებასტოპოლისი ნოტიციებში სულ მოხსენიებულია 4-ჯერ. ის იყო სადავო კათედრა ჰელენოპონტის ამასიის სამიტროპოლიტოსა და I არმენიის სებასტიის სამიტროპოლიტოს შორის. მიზეზი ამისა იყო ის, რომ ქალაქი სებასტოპოლისი თითქმის თანაბრად იყო დაშორებული ამასიასა და სებასტიას, ის მათ შორის მდებარეობდა. ამიტომაც ხან ამასიას სამიტროპოლიტოში შედიოდა და ხანაც სებასტიაში.
მაგალითად _ VI და VIII ნოტიციებში სებასტოპოლისი შედის ამასიის სამიტროპოლიტოში.
III, IV, იმავე VIII, IX, X, Xა, Xბ ნოტიციებში სებასტოპოლისი II არმენიის სებასტიის სამიტროპოლიტოში შედის.
აღსანიშნავია, რომ შეცდომით I და VII ნოტიციებში ამასიის სამიტროპოლიტოს ნაცვლად ნოტიციებში წერია `აბასგიის ეპარქია~, ამის მიზეზი უნდა იყოს ის, რომ XV-XVII საუკუნეები, ამ ნუსხების გადაწერის დროს ამასია დამცრობილი იყო, ხოლო აბაზგია _ დიდი ქრისტიანული ეკლესია(აფხაზეთი).
ნიკოფსია, ზიხია, ჯიქეთი
ნოტიციებში იხსენიება `ეპარქია ზიქიისა~. იყო თუ არა ის ქართული ჯიქეთი _ საკვლევია, საქმე ისაა, რომ ზიქიის ეპარქიაში შედიოდნენ ისეთი ცნობილი ქალაქები ყირიმის ნახევარკუნძულზე, როგორც იყო ხერსიონესი და ბოსფორი, მათგან ქართული ნიკოფსია ძლიერ იყო დაშორებული, ამიტომაც ზიქიის ეპარქიაში შემავალ ნოტიციებში _ ხერსონესთან და ბოსფორთან ერთად ნახსენები მესამე ქალაქი _ნიკსოფეა უნდა ყოფილიყო ხერსონეს-ბოსფორის ვრცელი რეგიონის ქალაქი (სავარაუდოდ თანამედროვე როსტოვი), ამ რეგიონს (ხერსონეს-ბოსფორისას) ერქვა ძიხიასდა არა ჯიქეთი.
რიზე
ბრძოლა რიზესათვის მიმდინარეობდა ნეოკესარიის ამასიის სამიტროპოლიტოსა და ლაზიკის ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოს შორის.
ერთ პერიოდში რიზემ მიიღო ორივესაგან დამოუკიდებელმა და ჩამოყალიბდა ცალ-ცალკე სამიტროპოლიტოდ, მაგრამ საბოლოოდ ის მაინც ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოს ეპარქიად გადაიქცა.
XV-XVII სს-თა ბერძნული ხელნაწერების გადამწერთა შეცდომები
ზოგიერთ ნოტიციაში აშკარა შეცდომით I არმენიას ეწოდება II არმენია, ხოლო სებასტოპოლი მიეკუთვნება როგორც სებასტიის სამიტროპოლიტოს (გვ. 130) ისე `აბაზგიის სებატუპოლის ავტოკეფალიას~.
შვიდი მოწამე ძმა
1) ორენტიოსი; 2) ეროტიოს; 3) ფარნაკიოს; 4) ფირმოს; 5) ფირმინოს; 6) კვირიაკოს; 7) ლონგინოს.
შვიდ ქრისტიან ძმას უარი ვერ ათქმევინეს ქრისტიანობაზე, განსასჯელად გააგზავნეს I არმენიის ადმინისტრაციულ ცენტრ ქ. სატალაში.არმენიის დუკამ (დუქსმა Dუხ) განსაჯა ისინი, და გადაწყვიტა თუ ძმები თაყვანს არ სცემდნენ კერპებს, მაშინ ისინი გადაესახლებინა. ქართული თარგმანის მიხედვით, ისინი არმენიის დუკამ გადაასახლა `აფხაზეთსა და ჯიქეთში~ (IV ს-მდე შეუძლებელია დასავლეთ საქართველოს რქმეოდა `აფხაზეთი~, ამიტომაც ალბათ დედანში ეწერა `სარმატია~ (რადგანაც დასავლეთ საქართველოს ასე უწოდებდნენ `სომხური გეოგრაფიის~ მიხედვით), ქართული თარგმანის ერთ-ერთ ვარიანტში მართლაც `აფხაზეთის~ ნაცვლად `ოსეთი~ წერია (გეორგიკა, IV, ნაწ. II. გვ. 415, შენიშვნა #1.). ძმებმა უარი განაცხადეს და მტკიცედ დაიცვეს სარწმუნოება, ამის გამო დუქსმა ისინი ტრაპეზუნტში ჩასხა გემში და გაამგზავრა დასავლეთ საქართველოს მიმართულებით, გზაში დაიღუპა შვიდივე ძმა, კერძოდ
1) წმ. ეროსი დაიღუპა – `ბანაკებში~ ანუ კენეპარამბილეში;
2) წმ. ორენტი – რიზეონში (რიზეში);
3) წმ. ფარნაკი – კორდილოსში (კორდულა-რიზესა და ათინას შუა, გეორგიკა, IV, ნაწ. II. გვ. 415. შენიშვნა 5);
4) წმ. ფირმოსი – აფსარონში;
5) წმ. ფირმინოსი ასევე – აფსარონში;
6) წმ. კვირიაკოს – `საეგროისა ქვეყანასა, ადგილსა-ზიღანეოს~ (ე.ი. ლაზიკის ქვეყნის პუნქტში _ `ზიგანეონ~ (იქვე, გვ 415);
7) წმ. ლონგინოს – `განვიდა რა ზღვასა აფხაზეთად… დაეფლა პიტიოტას~ (ე.ი. ძველ პიტიუნტთან). პიტია-პიტიოტას ნ. ადონცი, პ. ინგოროყვა და სხვანი რიზესთან ათავსებდა).
ტერიტორიას ხუფათიდან (ხოფადან) ბათუმის მიმართულებით _ აფხაზეთის (ივერიის) მიწა-წყლად მიიჩნევდნენ.
ლი მიეკუთვნება როგორც სებასტიის სამიტროპოლიტოს (გვ. 130) ისე `აბაზგიის სებატუპოლის ავტოკეფალიას~.
არმენიის დუქსი და ზიგანა
(მოხორა, ისუპორტი, კენეპარამბოლე, პიტია, სებასტოპოლისი)
“К востоку от Зиганы, по сие время стоит древняя Мохора, стоянка римской когорты – ცჰასზანენიცა равносильно Gიზენინიცპეუტ. и может быть сопоставлена с нынешней Хадзано, древней у реки Деирмендере.
Uსიპორტუს – IსსაუLიმენAპპუაჰა, позднее Сусарния, ныне Сюрмене, гавань на Черном море вправо от Трапезунта.
Gაენა პარამბოლა – კენე პარემბოლე, новый лагерь-
Pჰიტიაუსებასტოპოლის – некоторыми признаются за лазские укрепления Питиунт и Себастополь; на это справедливо возражают, что при составлении Nოტ.დიგნ., названные города еще не были подчинены римляном, и власть дука не могла заходить так далеко “(ნ. ადონცი, არმენია, იუსტინიანესეპოქაში, რუს. ენაზე, 1908, გვ. 100-101).
ე.ი. არმენიის დუკას საგამგებლოში შედიოდა 1) ზიგანა; 2) მოხორა; 3) ისსუპორტი (სურმენე); 4) კენეპარამბოლე; 5) პიტია; 6) სებასტოპოლისი;
თუ დავუჯერებთ ს. ყაუხჩიშვილს (მისი აზრი კი მთელმა ქართულმა ისტორიოგრაფიამ მიიღო XX ს-ში), მაშინ მუხურისი, ბიჭვინთა და სოხუმი არმენიის დუკას გამგებლობაში შედიოდა, რაც ასე არ იყო. არმენიის დუკას ხელისუფლება ასე შორს არ ვრცელდებოდა. ნ. ადონცის აზრით, ეს პუნქტები მდებარეობდნენ ხუფათამდე, ანუ `საქართველო-საბერძნეთის საზღვრამდე~, რაც სწორია.
ს. ყაუხჩიშვილის აზრით `მოხორა~ არის ისტორიული მუხურისი, პიტია-ბიჭვინთა, სებასტოპოლისი – კი სოხუმი. ნ. ადონცით კი – მოხორა-ზიგანასთან მდებარეობდა, სებასტოპოლისი კი- ამასიასთან.
4. დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო კულტურა
I ათასწლეულში
დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო კულტურა I ათასწლეულში ქართულია და არა ბიზანტიური.
ცნობილი ისტორიკოსი ნ. ლომოური დარწმუნებულია, რომ დასავლეთ საქართველო `ყველა არსებულ წყაროთა მოწმობით, ვიდრე IX ს.-მდე რჩებოდა ეკლესიურად კონსტანტინოპოლის პატრიარქზე დაქვემდებარებულად~. (ნ. ლომოური, საქართველოსა და ბიზანტიის კულტურულ ურთიერთობათა ზოგიერთი ასპექტი, კავკასიურ-ახლოაღმოსავლური კრებული, XIV, 2011, გვ. 124).
მიუხედავად ასეთი შეხედულებისა, ის ვერ გაექცა ფაქტებს და აღიარებს, რომ დასავლეთ საქართველოში ამ პერიოდის ქრისტიანული კულტურა ქართულია და არა ბიზანტიური.
თუ დასავლეთ საქართველო IV საუკუნიდან IX საუკუნემდე თითქმის 500 წლის მანძილზე კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში იმყოფებოდა ეს ფაქტი უნდა აესახა საეკლესიო არქიტექტურასა და კულტურას.
საბედნიეროდ, დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო არქიტექტურა და ქრისტიანული კულტურა მიუთითებს არა ამ რეგიონის ბიზანტიური ეკლესიის წიაღში ყოფნის შესახებ არამედ ქართულისა.
დამახასიათებელი არქიტექტურული ელემენტებით დასავლეთ საქართველოს ბაზილიკები (ბიჭვინთა, ციხისძირი, ნოქალაქევი, სეფიეთი) ეთანადებიან ზოგადქართულ საეკლესიო სტილს და არა ბიზანტიურს. კერძოდ ნ. ლომოური ამის შესახებ წერს:
1) სამნავიანი ბაზილიკები საქართველოში განსხვავდებიან ბიზანტიურისაგან, რადგანაც მათ არქიტექტურულ სახეს აქვთ ბიზანტიურისაგან განსხვავებული მკვეთრად გამოხატული თავისებურება და განსხვავდებიან ამ ტიპის საყდრების კლასიკური ნიმუშისაგან (მაგ. შუა ნავი შედარებით მოკლეა, არა აქვს სვეტების რიგი, გვერდითი ნავები ვიწროა და სხვა). `ნიშანდობლივია, რომ ჩამოთვლილი ელემენტები მჟღავნდება დასავლეთ საქართველოს ბაზილიკებზეც (ბიჭვინთა, ციხისძირი, ნოქალაქევი, სეფიეთი)… უფრო მეტიც, სამნავიანი ბაზილიკის ასეთი თავისებურებები ახასიათებს ციხისძირში (ანუ ძველ პეტრაში) გამოვლენილ ეკლესიებსაც~ (იქვე, გვ. 124)
2) სამნავიანი ბაზილიკების გარდა საქართველოში ჩამოყალიბდა უგუმბათო ტაძრის სრულიად განსხვავებული სახეობა ე.წ. `სამეკლესიანი ბაზილიკები~ (ერთ ბაზილიკაში მოქცეულია სამი ნავი, რომელიც ერთმანეთისაგან გაყოფილია კედლებით, სამივე ნავს აქვს საკუთარი საკურთხეველი და აქვს სხვა ორიგინალური ნიშნები, უცნობი ბიზანტიური არქიტექტურისათვის. `ასეთი `სამეკლესიანი ბაზილიკები~ ერთდროულად გამოჩნდა აღმოსავლეთ საქართველოში და ძველი აფხაზეთის ტერიტორიაზედაც _ ძველი გაგრის ეკლესია~ (იქვე, გვ. 125).
3) `თითქმის სრულ დამოუკიდებლობას ბიზანტიური საეკლესიო ხუროთმოძღვრებისაგან ამჟღავნებენ ცენტრალურ-გუმბათოვანი ტაძრები, რომელთაც ვ. ბერიძის სიტყვით განვლეს განვითარების თავისებური გზა, მარტივიდან რთულისაკენ, ძველი გავაზისა და თბილისის ქვაშვეთის უბრალო ტეტრაკონქიდან მცხეთის ჯვრისა და მისი ტიპის რთული აღნაგობას ძეგლებამდე. ეს ტიპი არის ქართული ხუროთმოძღვრების ორიგინალური ქმნილება, რომელიც შემდგომ სომხეთშიც გავრცელდა, მაგრამ ბიზანტიის სხვა პროვინციებში მას არ ეძებნება პარალელები. მათ წინამორბედს საქართველოში წარმოადგენს საცხოვრებელი ნაგებობების დარბაზული ფორმა. ამ ტიპის ნაგებობებია – ატენის სიონი _ ქართლში, ძველი შუამთა კახეთში, მარტვილის ღვთისმშობლის ტაძარი -ოდიშში, ჩამუსი ტაოში~ (იქვე, გვ. 125) ე.ი. მარტვილის ტაძარი ქართული და არა ბიზანტიური სტილისაა.
4) `დამოუკიდებელი არქიტექტურული მიმართულება~ დამახასიათებელი ისეთი ტაძრებისთვის, როგორიცაა სვეტიცხოველი, ბაგრატი, ალავერდი, იშხანი, ბანა, ხახული და ა.შ. ყველა ამათი საფუძველი იყო, ადგილობრივი, საუკუნეთა განმავლობაში თანდათან შემუშავებული ეროვნული წარმომავლობის თავისებურებანი. ეს დასკვნა ვრცელდება აფხაზეთში აგებულ ისეთ ეკლესიებზე, როგორიცაა ბზიფის, ანაკოფიის, ლიხნის, მოქვის, გაგრის ეკლესიები~ (იქვე, გვ. 125).
ე.ი. ბაგრატის, ბზიფის, ანაკოფიის და სხვა დასავლეთ საქართველოს ტაძრები `საუკუნეთა განმავლობაში შემუშავებული ეროვნული არქიტექტურული თავისებურებანი~ ყოფილა. ამით ისინი განსხვავდებიან ბიზანტიურისაგან.
არქიტექტურულად დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს საეკლესიო ხელოვნება ერთ მთლიანობას წარმოადგენდა, რაც შედეგი იყო ერთიანი ქართული საეკლესიო იურისდიქციისა.
მაშასადამე, არქიტექტურული ფაქტებით დასტურდება ძველ ქართველ მემატიანეთა ცნობები, რომ დასავლეთ საქართველო არ ყოფილა ბიზანტიურ საეკლესიო იურისდიქციაში. ამას მიუთითებს ბიჭვინთის, ციხისძირის, ნოქალაქევის, სეფიეთის, გაგრის, მარტვილის, ბაგრატის, ბზიფის, ლიხნის, მოქვის და სხვა საეკლესიო არქიტექტურა.
ბიჭვინთის მოზაიკის შესახებ იგივე შეიძლება ითქვას. ის `არ ნახულობს არსად ანალოგს გარდა საქართველოსი, რაც აძლევს მკვლევარებს საფუძველს ეს მოზაიკა მიაკუთვნონ ამ დარგის ადგილობრივ სკოლას~ (იქვე, გვ. 123).
ეს საეკლესიო ხელოვნება არ ადასტურებს იმ თვალსაზრისს თითქოსდა აფხაზეთის ბიჭვინთაში იყო ბიზანტიელი ეპისკოპოსის რეზიდენცია. ადგილობრივი კულტურის ელემენტები დადასტურდა ბიჭვინთის ეკლესიის ნანგრევებში~ (IV_VI სს.) მხედველობაშია მოზაიკები, რომელნიც ავლენენ ადგილობრივ ხელოვნებასთან მჭიდრო კავშირს~ (იქვე, გვ. 123)
სინამდვილეში ბიზანტიური საეპისკოპოსო კათედრა და რომაული გარნიზონები იდგა ტრაპეზუნტის რეგიონში მდებარე პიტია-პიტიუნტში, ხოლო აფხაზეთის ბიჭვინთა _ თავიდანვე ქართული პოლიტიკური და კულტურული სივრცის ნაწილი იყო.
მაშასადამე, დასავლეთ საქართველო ბერძნულ-ლათინური, ქართული და სომხური წყაროების მიხედვით საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შემავალ ერთ-ერთ ოლქს შეადგენდა მისი გაქრისტიანებისთანავე, როგორც ითქვა, ამას მიუთითებს:
ბერძნულ-ლათინური და ბიზანტიური წყაროებიდან _ გელასი კესარიელის, გელასი კვიზიკელის, ლაზიკის მიტროპოლიტ გერმანეს, ანტიოქია-იერუსალიმის პატრიარქების დოსითეოსისა (Досифей)და ქრისანთოს (Хрисанф)ცნობები და სხვა.
ქართული წყაროებიდან _ რუის-ურბნისის საეკლესიო კრების დადგენილება, ქართლის ცხოვრება, სხვა ქართული მატიანეები, გიორგი მთაწმიდელის, ეფრემ მცირის, ნიკოლოზ კათალიკოსისა და სხვათა ცნობები.
სომხური წყაროებიდან _ აგათანგელოზის, მოვსეს ხორენაცის, უხტანესისა და იოანე კათალიკოსის ცნობები. საბოლოოდ, კიდევ ერთხელ უნდა ითქვას, რომ აღნიშნული ქართული, ბერძნულ-რომაული და სომხური წყაროები ერთმნიშვნელოვნად მიუთითებენ დასავლეთ საქართველოში ქართული ეკლესიის იურისდიქციის შესახებ.
სამწუხაროდ, არცერთ ამ წყაროს, ზოგიერთი ქართველი ისტორიკოსი ყურადღებას არ აქცევს და ინტერესის სფერო მხოლოდ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს საეპისკოპოსოთა ნუსხებით ე.წ. ნოტიციებით ამოიწურება, რომელებშიც დასახელებული ლაზეთის ეპარქიის საეპისკოპოსოებს რატომღაც დასავლეთ საქართველოში ათავსებენ. ნოტიციებში, ცხადია, არ არის არავითარი მითითება მათი ადგილმდებარეობის შესახებ. მაგ., სად მდებარეობდა როდოპოლისი?ტრაპეზუნტის რეგიონში თუ ვარციხესთან? ამ საკითხის შესახებ საუკუნოვანი კვლევა-ძიება გრძელდება. მაგ., როგორც ითქვა, ისეთი ცნობილი ისტორიკოსი როგორიც იყო ნ. ადონცი ამ საეპისკოპოსოსა (და ასევე, ფაზისის სამიტროპოლიტოს სხვა საეპისკოპოსოებს) ათავსებდა ტრაპეზუნტის რეგიონში. ის მიიჩნევდა, რომ ყოველთვის აქ მდებარეობდა ისტორიული ლაზიკა. და ის შედიოდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში.
ამასვე, რომ ფიქრობდნენ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში ეს ჩანს, XX ს-ის პირველი ნახევრის ათენში დაბეჭდილი ბერძნული რუკიდან, რომელიც თან ერთვის ამას.
ამ რუკაზე ნათლად ჩანს, რომ მაგალითად, როდოპოლისის ცნობილი ეპარქია მდებარეობდა ტრაპეზუნტის რეგიონში და მოიცავდა მთიან რეგიონს რიზეს სამხრეთიდან ვიდრე ზიგანას (გუმუშხანეს) უღელტეხილამდე.
სამწუხაროდ, საბჭოთა საისტორიო სკოლის გავლენით, ბოლო წლებში, თავის ბოლო ნაკვლევებში, ისეთ ცნობილ მკვლევარს, როგორიც არის დარუზესი, მიუჩნევია, რომ თითქოსდა, კონსტანტინოპოლი თავის იურისდიქციას დასავლეთ საქართველოში ახორციელებდა X ს-ის დასაწყისამდე (879-907 წლამდე), მაგრამ ეს ასე რომ არ იყო თუნდაც გიორგი მერჩულის ცნობიდანაც ჩანს, რომლის მიხედვითაც წმიდა გრიგოლ ხანძთელი აფხაზეთში დაახლ. 826 წელს ჩავიდა და მას იქ არავითარი ბერძნული კათედრა არ დახვედრია, პირიქით, ეს მიწა-წყალი იყო ქართული ეკლესიის ზრუნვის არეალი.
ზემოთ მოყვანილიდან გამომდინარე უნდა დავასკვნათ:
აფხაზეთის საკათალიკოსო, ისტორიულად ქართული ეკლესიის ერთ ნაწილს წარმოადგენდა, რომლის მეორე ნაწილი იყო ქართლის საკათალიკოსო.
5. არასწორი შეხედულება საქართველოს ეკლესიიდან
აფხაზეთის საკათალიკოსოს გამოყოფის შესახებ
XVI ს-ის შემდეგ
საბჭოთა ეპოქის სამეცნიერო წრეების გავლენით ამჟამადაც დანერგილია თვალსაზრისი, თითქოსდა შუა საუკუნეებში აფხაზეთის საკათალიკოსო გამოეყო საქართველოს ეკლესიას და ამის შედეგად მოიპოვა მისმა კათალიკოსმა საკუთარი ეპისკოპოსების კურთხევისა და დადგენის უფლება, მაგალითად, მკვლევარი გ.კალანდია წერს თავისი ნაშრომის რუსულ რეზიუმეში: `Aბხაზსკიი კატოლიკოსატ ოტდელილსია ოტ ცერკვი გრუზიი~ (გ.კალანდია, ოდიშის საეპისკოპოსოები, 2004, გვ. 272).
პრინციპულად არასწორი შეხედულებაა.
საქმე ისაა, რომ აფხაზეთის საკათალიკოსოს არ შეეძლო გამოყოფა საქართველოს ეკლესიისაგან, იმ მიზეზის გამო, რომ თვითონვე წარმოადგენდა საქართველოს ეკლესიას, ქართულ ეკლესიას.
როგორც ადამიანის რომელიმე ორგანოს არ შეუძლია ადამიანისაგან გამოყოფა და დამოუკიდებელი არსებობა, ასევე არ შეეძლო შუა საუკუნეებში აფხაზეთის ეკლესიას საქართველოს ეკლესიისაგან გამოყოფა, რადგანაც თვითონვე წარმოადგენდა საქართველოს ეკლესიას _ აღმოსავლეთ საქართველოს მუსულმანთაგან დაპყრობის შემდეგ, XVII საუკუნიდან, აფხაზეთის საკათალიკოსომ თავის თავზე აიღო საქართველოს ეკლესიის ხელმძღვანელობის ფუნქცია. ეს იყო რთული პროცესი, რომელიც აღწერილია ქვემოთ.
როგორც ითქვა, აფხაზეთის საკათალიკოსო, ისტორიულად ქართული ეკლესიის ერთ ნაწილს წარმოადგენდა, ზოგად ქართული ეკლესიის მთლიანობა მიიღწეოდა საერთო საეკლესიო სამართლით, საერთოსჯულისკანონით, საერთო ქართული საღვთისმსახურო ენით, საერთო ტრადიციებითა და საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქის საერთო მეთაურობით.
აფხაზეთისა და ქართლის საკათალიკოსოების პირველიერარქთა შორის ერთს უხუცესი, ხოლო მეორეს უმრწემესი ეწოდებოდა.
ერთიან ქართულ ეკლესიაში წოდება `კათალიკოსი~ შეესაბამებოდა ბერძნული საპატრიარქოების `მიტროპოლიტის~ წოდებას. როგორც ბერძნული საპატრიარქოს მიტროპოლიტს უშუალოდ ექვემდებარებოდნენ თავისი ეპისკოპოსები, ასევე ქართლის კათალიკოსს ექვემდებარებოდნენ აღმოსავლეთ საქართველოს ეპისკოპოსები, ხოლო აფხაზეთის კათალიკოსს დასავლეთ საქართველოს ეპისკოპოსები, ორივე ეს საკათალიკოსო ერთიანი ქართული ეკლესიის მხოლოდ საეკლესიო ადმინისტრაციული ერთეულები (სამიტროპოლიტო ოლქები) იყვნენ. როგორც ითქვა, მათი ზემდგომი საეკლესიო ინსტიტუტი იყო საერთო სჯულისკანონის და საეკლესიო სამართლის შემმუშავებელი ადგილობრივი საეკლესიო კრებები. პატრიარქის მოვალეობა იყო უზრუნველეყო სრულიად საქართველოს ეკლესიაში (ე.ი. ქართლისა და აფხაზეთის საკათალიკოსოებში) საერთო სჯულისკანონის დაცვა.
აფხაზეთისა და ქართლის კათალიკოსთა მონაწილეობით საეკლესიო კრებების მიერ გამოცემულ კანონებს მთელს საქართველოში (ცხადია აფხაზეთშიც) სავალდებულოდ აღსასრულებელი ძალა ენიჭებოდა (მათ შორის სამოქალაქო სამართლის სფეროშიც).
მაგ. XVI საუკუნის საეკლესიო სამართლის ძეგლში, რომელსაც `სამართალი კათალიკოსთა~ეწოდება, ნათქვამია: `ქ.სახელითა და ღვთისათა: მე ქრისტეს მიერ კურთხეულმან ყოვლისა საქართველოისა კათალიკოზმან-პატრიარქმან მალაქია, მე ქრისტეს მიერ კურთხეულმან აფხაზეთის კათალიკოზმან მამათმთავარმან ევდემონ, დავსხედით და შევკრიბენით ყოველნი ებისკოპოზნი აფხაზეთისანი …დავიდევით სჯულისკანონი და ჩვენცა იმისგან გამოვიღევით… და სჯულისკანონიცა ასრე ბრძანებს…~ (ქართული სამართლის ძეგლები, ტ. I. 1963, გვ. 393-397).
აფხაზეთის საკათალიკოსოს ამ საეკლესიო კრებამ სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქის მეთაურობით გამოსცა 15 კანონი. ამ კრების კანონები სავალდებულოდ აღსასრულებელი იყო მთელი საქართველოს ტერიტორიაზე, თუმცა ის აფხაზეთში იქნა მიღებული და ისინი აფხაზეთის საკათალიკოსოს ეპისკოპოსებმა დაამტკიცეს, ესენი იყვნენ ქუთათელი, გენათელი, ჭყონდიდელი, ბედიელი, მოქველი, დრანდელი, ცაგერელი, ხონელი, ნიკორწმიდელი, ცაიშელი (ჩიშელი) ეპისკოპოსები.
`უხუცეს~ პირველიერარქად ანუ `საქართველოს პატრიარქად~, როგორც წესი ,ირჩევდნენ მცხეთელ კათალიკოსს, მაგრამ განსაკუთრებულ შემთხვევებში ბიჭვინთელ ანუ აფხაზთა კათალიკოსს გადაეცემოდა ეს ტიტული (`საქართველოს პარტიარქი~).
მაგალითად შაჰ-აბასის შემოსევების შემდეგ (XVII საუკუნესა და XVIII ს. I ნახევარში) აღმოსავლეთ საქართველოს სამეფოებმა დაკარგეს სუვერენიტეტი (მუსულმანური მმართველობის ქვეშ მოექცნენ), ხოლო დასავლეთ საქართველო ძველებურად მართლმადიდებელ მეფე-მთავართა მიერ იმართებოდა.
ამ ფაქტმა გაზარდა დასავლეთ საქართველოს მმართველთა (მეფეთა და კათალიკოსთა) ავტორიტეტი, რაც მათ ტიტულატურაზეც აისახა _ აფხაზეთის კათალიკოსთა ტიტულატურაში გამოჩნდა ტიტული `საქართველოს პატრიარქი~, მაგალითად, XVIII ს-ის აფხაზეთის კათალიკოსი გრიგოლი თავის მიერ გამოცემული დოკუმენტებს ხელს აწერს ასე _ `გრიგოლ მწყემსი ქრიტეს მიერ ყოვლისა საქართველოYსა კათალიკოსი~ (`ქართული სამართლის ძეგლები~, III, გვ. 675);
ასევე ზოგიერთი სხვა აფხაზეთის კათალიკოსიც თავის თავს საქართველოს პატრიარქს უწოდებდა XVII ს-ის ბოლოსა და XVIII ს-ის დასაწყისში, ანუ ის არა მხოლოდ აფხაზეთის არამედ სრულიად საქართველოს უხუცესს პირველიერარქად თვლიდა თავის თავს.
ეს ფაქტი ასახულია უცხოურ წყაროებშიც. უცხოური წყაროების თანახმად ამ ეპოქაში აფხაზეთის კათალიკოსი სრულიად საქართველოს (იბერიის) უხუცეს (უპირატეს) პირველიარარქად ითვლებოდა, მაგალითად ანტიოქია-იერუსალიმის პატრიარქი დოსითეოსი (XVII ს.) ამის შესახებ წერდა:
`იბერიაში ორი ავტოკეფალური არქიეპისკოპოსია, რომელთაც ქართველები უწოდებენ კათალიკოსებს. ქვემო იბერია, რომელსაც ძველად კოლხეთს და ლაზიკას უწოდებდნენ, აქვს ეპარქიები იმერეთში, გურიაში, სამეგრელოში, აფხაზეთში, სვანეთსა და მესხეთის ნაწილში. ზემო და ქვემო იბერიას შორის საზღვარი არის ქედი, რომელიც კავკასიის მთებში იწყება, ქართულად ქულფარგი ეწოდება, ქვემო იბერიის კათალიკოსი პატივით უფრო მეტია ზემო იბერიის კათალიკოსზე, რადგანაც ის უკვე ისავროსის დროს, 720 წელს, კათალიკოსი იყო ქვემო იბერიისა …იბერები ქვემო იბერიის კათალიკოსს მიიჩნევენ უფროს კათალიკოსად, რადგანაც მეფე, ე.ი. იმერეთის თავი, მათთან იწოდება მთელი იბერიის მეფეთა-მეფედ~ (დოსითეოსი, იერუსალიმელი პატრიარქები, თავი V, გვ. 510, წიგნიდან: `სარდელი მიტროპოლიტი მაქსიმი, ქართული ეკლესია და მისი ავტოკეფალია. თეოლოგია, ათენი, 1966 წ.).
დას. საქართველოს ეკლესიას უცხოელები უწოდებდნენ `ქვემო იბერიის ეკლესიას~. იხ. სარდელი მიტროპოლიტი მაქსიმი, საქართველოს ეკლესია და მისი ავტოკეფალია `თეოლოგია~, ათენი, 1966
საქართველოს ანუ იბერიის სამეფოს მთლიანობა დაარღვია თავდაპირველად VI ს-ში სპარსთა, ხოლო VII ს-ში არაბთა შემოსევება, ამის შედეგად VIII ს-დან საქართველოს კუთხეებში ჩამოყალიბდა რეგიონალური ქართული სახელმწიფოები. ერთერთი ასეთი იყო აფხაზთა სამეფო.
VIII საუკუნის II ნახევარში შექმნილ `აფხაზთა სამეფოში~ შევიდა და მისი ძირითადი ნაწილი გახდა იბერიის სამეფოს ყოფილი ტერიტორიები დასავლეთ საქართველოში _ ეგრისი, გურია, თაკვერი, არგვეთი, სვანეთი, ამიტომაც აფხაზთა სამეფოს VIII-X საუკუნეებში `ქვემო იბერიას~ უწოდებდნენ.
არსებობდა ორი იბერია: ზემო იბერია _ ანუ აღმოსავლეთი საქართველო და `ქვემო იბერია~ _ ანუ დასავლეთი საქართველო.
საერთოდ, IV ს-დანვე დასავლეთ საქართველო (ქვემო იბერია) მცხეთის ანუ ერთიანი იბერიის ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა IV ს-დანვე. ამის შესახებ წერს რუის-ურბნისის კრება: (წმიდა ნინომ მოაქცია ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა მცხოვრებნი როგორც აღმოსავლეთში ისე დასავლეთში, ამავე კრების განსაზღვრებით ანდრია მოციქულმა სახარება იქადაგა ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა, სომხური საეკლესიო წყაროებიც აღნიშნავენ, რომ დასავლეთ საქართველო იმყოფებოდა მცხეთის საეკლესიო იურისდიქციაში. მაგალითად, ამ წყაროებში აღინიშნება რომ კირიონი ქართლის კათალიკოსი VI ს-ის ბოლოსა და VII ს-ის დასაწყისში მართავდა დასავლეთ საქართველოს ეპარქიებსაც. კირიონი, `ეგრისის, გუგარქისა და ქართლის არქიეპისკოპოსად ანუ კათალიკოსად იყო ნაკურთხი `წინანდელ წესთა თანახმად~ (იოანე დრასხანაკერტელი, `სომხეთის ისტორია~, გვ. 10).
მეორე იერუსალიმელი პატრიარქი ხრისანფი ამბობს: `…საქართველოში, რომელსაც ადრე იბერია ერქვა, იყო ორი ავტოკეფალური არქიეპისკოპოსი, რომელთაც ჩვეულების თანახმად უწოდებენ კათალიკოსებს და არა არქიეპისკოპოსებს. ასე მათ მარტო ქართველები უწოდებენ. ამათგან ერთი, ე.ი. არქიეპისკოპოსი ქვემო იბერიისა, იწოდება იმერეთის, ოსეთის, გურიის და სრულიად ქვემო იბერიის უნეტარეს კათალიკოსად, ანუ მარტივად, სრულიად იბერიის უნეტარეს კათალიკოსად, როგორც უფროსი ზემო იბერიის კათალიკოსზე. ხოლო მეორე, ე.ი. ზემო იბერიისა, იწოდება ქართლის, კახეთის, ალვანეთის და სრულიად ზემო იბერიის უნეტარეს კათალიკოსად… რომელი იმპერატორის დროს, ან რომელ კრებაზე გახდა ის საარქიეპისკოპოსო, ჩვენ ზუსტად ვერ დავადგინეთ, მაგრამ 26 ივნისის სვინაქსარში ვპოულობთ, რომ იოანე, გოთეთის ეპისკოპოსი, ხელდასხმული იქნა იბერიის კათალიკოსის მიერ, რადგანაც რომაულ ქვეყნებში ბატონობდა ხატმებრძოლთა ერესი, ასე რომ, როგორც ჩანს, ერეკლეს შემდეგ ისავრამდე ქვემო იბერია საარქიეპისკოპოსო გახდა…~ (დოსითეოსი, იერუსალიმელი პატრიარქები, თავი V, გვ. 510, წიგნიდან: `სარდელი მიტროპოლიტი მაქსიმი, ქართული ეკლესია და მისი ავტოკეფალია. თეოლოგია, ათენი, 1966 წ.).
ეს იერუსალიმელი პატრიარქები XVII საუკუნეში ცხოვრობდნენ.
XVIII საუკუნის II ნახევარში აღსდგა აღმოსავლეთ საქართველოში სახელწიფოებრივი სუვერენიტეტი და სამეფო ტახტი კვლავ მართლმადიდებელმა ხელმწიფეებმა დაიჭირეს, ამ ფაქტმა ძველი ავტორიტეტი დაუბრუნა მცხეთელ კათალიკოსს, და ის ძველებურად `უხუცეს~, პირველპატრიარქად იქცა ქართულ საეკლესიო სამყაროში.
ეს ფაქტი საეკლესიო სამართლის სფეროშიც აისახა, მაგალითად აფხაზ კათალიკოსთა ტახტზე მჯდომი წმ. დოსითეოს ქუთათელის დროს ანტონ კათალიკოსის დიკასტერიის (საეკლესიო სასამართლოს) სამართალის სფეროში შედიოდა აღმოსავლეთთან ერთად დასავლეთ საქართველოც (მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, საქართველოს საეკლესიო კრებები, 2003, ტ. III. გვ. 7-9). სამართლებრივად და ადმინისტრაციულად XVIII ს-ის ბოლოს დოსითეოს ქუთათელის დროს ისევე, როგორც ყოველთვის IV ს-დან საქართველოს ეკლესია ერთიანი იყო.
XIX ს-ში მთელი ეს სისტემა მოიშალა, რადგანაც საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია გააუქმა რუსეთის საიმპერატორო ხელისუფლებამ.
1917 წლის რუსეთის თებერვლის რევოლუციის შემდეგ რუსეთის მთავრობამ (1917 წლის 25 ივლისს მინისტრთა თავმჯდომარე ა. კერენსკისა და უწმიდესი სინოდის ობერპროკურორის ა. კარტაშევის ხელისმოწერით) დაუბრუნა საქართველოს ეკლესიას ავტოკეფალია, რომელიც იქამდე 1917 წლის (12) 25 მარტის აქტის საფუძველზე აღდგენილად გამოაცხადეს საქართველოს ეკლესიის მღვდელმთავრებმა და მრევლმა (იქვე, ტ. III, გვ. 121).
ავტოკეფალიის გამოცხადების შემდეგ საეკლესიო კრებამ ეკლესიის პირველიერარქს აღუდგინა სრულიად საქართველოს კათალიკოს პარტიარქის ტიტული, მაშასადამე, ის აერთიანებდა საუკუნის მანძილზე უკვე არ არსებული (გაუქმებული) ქართლისა და აფხაზეთის საკათალიკოსოებს და მას უკვე უშუალოდ ექვემდებარებოდა დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს ეპისკოპოსები.
ამის შემდეგ ტიტული მიტროპოლიტი აღნიშავდა მხოლოდ პატივს ეპისკოპოსისა და არა იერარქიულ თანამდებობას. ამჟამად ეს ტიტული მხოლოდ საეპისკოპოსო ჯილდოს წარმოადგენს. შესაბამისად ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიის მმართველის თანამდებობრივი ტიტული არის ეპისკოპოსი და მას ღვაწლისათვის შესაძლოა ჯილდოს სახით Eებოძოს მთავარეპისკოპოსის ანდა მიტროპოლიტის წოდება.
1917 წლის საეკლესიო კრების მიერ საქართველოს პატრიარქს მიენიჭა უფლება მუდმივად ან დროებით მართავდეს რომელიმე ეპარქიასაც. 1917-18 წლების კრებებმა მას სამართავად გადასცა მცხეთა-თბილისის ეპარქია, ხოლო 2010 წლის კრებამ (წმ.სინოდმა) სამართავად გადასცა ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქია(ამასთანავე ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიას უწოდა ბიჭვინთისა და ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქია).
(სხვადასხვა წლებში საქართველოს პატრიარქები სხვა ეპარქიებსაც მართავდნენ, მაგ.მანგლისისა, ქუთაისისა და სხვა).
შესაბამისად ამჟამად საქართველოს პატრიარქი ასე იწოდება-`უწმიდესი და უნეტარესი სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი, მცხეთა თბილისის მთავარეპისკოპოსი, ბიჭვინთისა და ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტი, დიდი მეუფე მამაი ჩვენი ილია~.
6. აფხაზეთის საკათალიკოსო- საქართველოს საპატრიარქოს
ერთ-ერთი სტრუქტურული ნაწილი
წყაროთა ცნობით, საქართველოს საპატრიარქოს იურისდიქციაში შედიოდა:
ა. აღმოსავლეთ საქართველო;
ბ. დასავლეთ საქართველო;
გ. სამხრეთ საქართველო და მართლმადიდებლური სომხეთი;
დ. ჩრდილო კავკასია და ჰერეთ-ალბანეთი.
ა. აღმოსავლეთ საქართველოს ეპარქიები იმართებოდა ქართლის კათალიკოსის მიერ, რომელსაც როგორც წესი, ენიჭებოდა ტიტული `სრულიად საქართველოს პატრიარქი~, ის იყო სრულიად საქართველოს ეკლესიის უზენაესი მმართველი.
ბ. დასავლეთ საქართველოს საეპისკოპოსოების სამართავად, როგორც ითქვა, ჩამოყალიბდა აფხაზეთის საკათალიკოსო, რომელშიც შედიოდა ბიჭვინთის, მოქვის, დრანდის, ბედიის, ჭყონდიდის, ქუთაისისა და სხვა საეპისკოპოსოები.
გ. სამხრეთ საქართველოსა და სომხეთში საქართველოს საპატრიარქოს მრავალი ეპარქია და საეპისკოპოსო გააჩნდა – აწყურის, კუმურდოს, ბანას, იშხანის, არზრუმის, ანისის, ყარსის, ვალაშკერტისა და სხვა საეპისკოპოსოები. მათ დაემატა და თანდათან ჩამოყალიბდა ასევე `სომხითის სამიტროპოლიტო~.
დ. ჩრდილო კავკასიისა და ჰერეთ-ალბანეთის ეპარქიების მართვისათვის საქართველოში ჩამოყალიბდა სამიტროპოლიტო ერთეული, რომელსაც ხუნძეთის საკათალიკოსო ეწოდებოდა, ხუნძეთის კათალიკოსის ოქროპირის სახელი შემოგვინახა სინას მთის ქართული მონასტრის აღაპებმა (როგორც ითქვა, წოდება კათალიკოსი იგივეა, რაც არქიეპისკოპოსი და მიტროპოლიტი ბიზანტიური ეკლესიისა. ამიტომაც ეწოდებოდა ქართულ წყაროებში მაგალითად, კვიპროსის არქიეპისკოპოსს _ `კვიპროსის კათალიკოსი~).
საქართველოს საპატრიარქოს ერთ-ერთი სტრუქტურული ნაწილის – ხუნძეთის საკათალიკოსის იურისდიქცია მოიცავდა ჩრდილო კავკასიას, დაღესტანსა და ასევე ჰერეთ-ალბანეთის ერთ ნაწილს (იხ. საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია, II, 1998, გვ. 214).
მასში შედიოდა ანწუხის, წახურის, ხუნძეთისა და სხვა საეპისკოპოსოები.
მაშასადამე, საქართველოს საპატრიარქოში შედიოდა მისი სტრუქტურული ერთეულები – ქართლის, აფხაზეთისა და ხუნძეთის საკათალიკოსოები და ასევე სომხითის სამიტროპოლიტო.
შესაბამისად, საქართველოს საპატრიარქოში იურისდიქციაში შედიოდა ვრცელი ტერიტორია ჩრდილო კავკასია კაფადან (თეოდოსიოპოლ ყირიმის ნახევარკუნძულიდან) _ ალბანეთამდე, ვანის ტბიდან (ვალაშკერტიდან) არზრუმამდე (იქვე, გვ. 215-228).
როგორც ვთქვით, საქართველოს პატრიარქი იმავე დროს ატარებდა ქართლის კათალიკოსის ტიტულს, რადგანაც ის ერთდროულად ორი საეკლესიო ტახტის მფლობელი იყო, წარმოადგენდა სრულიად საქართველოს ეკლესიის მეთაურსა და ასევე მისი ერთერთი ნაწილის _ ქართლის საკათალიკოსოს მეთაურს, ამის გამო მას `უხუცესი~, ხოლო საქართველოს საპატრიარქოს მეორე ნაწილის _ აფხაზეთის საკათალიკოსოს მეთაურს `უმრწემესი~ ანუ უმცროსი ეწოდებოდა.
საქართველოს საპატრიარქოში, როგორც ადრე აღვნიშნეთ, შედიოდა აგრეთვე სომხითის სამიტროპოლიტო. სომხითის მიტროპოლიტი უშუალოდ ექვემდებარებოდა ქართლის კათალიკოსს. ხოლო საპატრიარქოში ასევე შემავალი ჩრდილო კავკასიის ქრისტიანები და ჩრდილო კავკასიაშივე მდებარე ხუნძეთის კათალიკოსი უშუალოდ საქართველოს პატრიარქს ექვემდებარებოდა.147 აღნიშნულთა გამო საქართველოს საპატრიარქოს სტრუქტურას გრაფიკულად ასეთი სახე ექნება:
