არიან-ქართლი

სიტყვა “ქართველის” ეტიმოლოგია

ამჟამად მიღებული თვალსაზრისით, სიტყვა “ქართველი” უკავშირდება მცხეთაში “ქართლის მთას”, რომლის მცხოვრებთაც თითქოსდა ეწოდათ “ქართველი”, შემდგომ კი ეს სახელი განივრცო ირგვლივ მაცხოვრებლებზეც.

სიტყვა “ქართველს” აგრეთვე აკავშირებენ სიტყვასთან “ქართა”, რაც შემორაგვულ ადგილს ნიშნავს. ძირითადად ასეთი იყო საბჭოთა ეპოქაში ისტორიოგრაფიის თვალსაზრისი.

უფრო ადრინდელს გამოხატავს მიხეილ თამარაშვილი: – “საყოველთაოდ მიღებული თვალსაზრისით, ადგილობრივი ტრადიციის მიხედვით, “საქართველო” ნაწარმოებია სიტყვისაგან “ქართლოს”, “იაფეტის ბადიშიშვილის სახელისაგან, რომელსაც წილად რგებია ეს მხარე. მის შვილებს მამის საფლავთან ფიცი დაუდიათ, რომ მამის ადგილსამყოფელს “ქართლოსს”, ანუ “ქართლს” უწოდებდნენ, მის სახელისუფლებო მიწებს კი – საქართველოს” (მ. თამარაშვილი, ქართული ეკლესია დასაბამიდან დღემდე, 1995, გვ. 38).

თამარაშვილის წიგნის წერის დროს ჯერ ნაკლებად იყო ცნობილი “მოქცევა ქართლისაი” და ამიტომ უცნობი იყო ქვეყანა “არიან-ქართლი”, მაგრამ ამ წყაროს, კარგად იცნობდა დავით აღმაშენებლის მოძღვრად მიჩნეული არსენ ბერი, რომელიც წმიდა ნინოს ცხოვრებაში წერს, თუ ვინ არიან ქართველები და როგორ უნდა აიხსნას ეტიმოლოგიურად სიტყვა “ქართველი”. კერძოდ, ის წერს – “ჩვენ შვილნი ვართ მათ არიან-ქართლით გამოსულთანი და ენა მათი ვუწყით”.

მაშასადამე, “მოქცევაი ქართლისაის” თვალსაზრისით, აბსოლუტურად განსხვავებულად წარმოიდგინება ქართველთა წარმოშობა. ქართველები ამ წყაროს ცნობით, არ ჩამოყალიბებულან საქართველოს მიწა-წყალზე, ე.ი. ქართლოსისაგან, არამედ სამხრეთში არსებობდა სახელმწიფო “არიან-ქართლი”, რომლის მცხოვრებთ, ამ წყაროს მიხედვითვე, ერქვათ “არიან ქართველნი” ანუ “ქართველნი”.

“არიან-ქართლის” პოლიტიკური ელიტა ალექსანდრე მაკედონელის ეპოქაში ჩამოსახლდა თანამედროვე საქართველოში. ახალი ქვეყნის მოსახლეობა “ქართველები” იყვნენ იმის გამო, რომ ისინი “შვილნი”, ანუ შთამომავლები იყვნენ- “მათ არიან-ქართლით გამოსულთა”, ანუ სიტყვა “ქართველი” მცხეთის გადედაქალაქებამდეც არსებობდა და ერქვა არიან-ქართლის მოსახლეობას.

მეორე მხრივ, ქართლის ცხოვრების თანახმად, “ქართველები” ქართლოსის შთამომავალნი არიან, მეგრელები “ეგროსისა” და ა.შ., მაშინ, როცა უფრო ძველი წყაროს, “მოქცევას” მიხედვით, როგორც ითქვა, “არიან-ქართველები” მეფის ძე აზონის მეთაურობით თანაბრად განსახლდნენ “ეგრისწყლიდან ჰერეთამდე – (ალბანეთამდე)”, ანუ ამ წყაროს მიხედვით, როგორც ეგრისწყალთან მცხოვრები ეგრისელები, ისე აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობა, “არიან-ქართველთა” შთამომავლებია. ქართველებია, როგორც დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობა ეგრისწყალთან, ისე აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობა.

“და თანა ჰყვანდა ალექსანდრეს მეფესა აზოი, ძე არიან-ქართლისა მეფისაი, და მას მიუბოძა მცხეთაი საჯდომად და საზღვარი დაუდვა მას ჰერეთი და ეგრისწყალი და სომხითი და მთა ცროლისა და წარვიდა” (ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, I, 1964, გვ,81).

ძალზე ღრმა და საგულისხმო განსხვავებაა.

გარკვეულია, რომ ქართლის ცხოვრების ცნობები ე.წ. კავკასიელთა და ქართველთა ეთნარქების შესახებ შედგენილია მოვსეს ხორენაცის “ისტორიის” გავლენით, ალბათ, მონღოლების შემდეგ, რადგანაც არსენ ბერი XII ს-ში “ეთნარქთა” თეორიას არ იცნობდა, ხოლო “მოქცევა ქართლისა” არის I ათასწლეულის წყარო, რომელიც სინას მთაზეც იკითხებოდა IX-X სს-ში. მაშასადამე, “ქართველი” – “არიან-ქართველთა” შთამომავალს ნიშნავს. მას ეტიმოლოგიური კავშირი არა აქვს არც “ქართლოსთან” და არც სიტყვა “ქართასთან”.

 

არიან-ქართლის ერი

არიან-ქართლის მდებარეობა ამჟამადაც კვლევის საგანია.

ნ. ხაზარაძის თვალსაზრისით, რომელსაც მნიშვნელოვანს უწოდებს აკად. გ. გიორგაძე, არიან-ქართლი მდებარეობდა ტაო-ბასიანის მხარეებისაკენ. “ნ. ხაზარაძის კონცეფციით არიან-ქართლი, ისევე როგორც მოსხიკე კლარჯეთისა და მის სამხრეთით მდებარე ტაო-ბასიანის მხარეების აღმნიშვნელი ტერმინი იყო, ეკლეცი-ანძიანძორა-სტერი კი ამ დიდი რეგიონის სამხრეთ საზღვართან დღევანდელ ერზნჯანის ზეგანზე მდებარე ქალაქები” (გ. გიორგაძე, ნ. ხაზარაძე. კავკასიურ-ახლო აღმოსავლური კრებული, 2001, გვ. 13).

“ჩვენ შვილნი ვართ მათ არიან-ქართლით გამოსულთანი და ენაი მათი ვუწყით” – წერდა არსენ ბერი, დავით აღმაშენებლის მოძღვარი, თავის “წმიდა ნინოს ცხოვრებაში”.

I ათასწლეულში ქართველობა დარწმუნებული ყოფილა, რომ ისინი იყვნენ “არიან-ქართლიდან” გამოსული ხალხის შთამომავალნი და აგრეთვე იმაშიც, რომ ქართული ენა ყოფილა იგივე ენა, რაც “არიან-ქართველთა” ენა იყო ძველ სამშობლოში (მაშასადამე, მათი თვალსაზრისი განსხვავდებოდა “ქართლის ცხოვრების” კონცეფციისგან, რომ მაგალითად, ქართული ენა თითქოსდა საქართველოში ჩამოყალიბდა სხვადასხვა ენების აღრევის შედეგად).

თუ ჩვენ შევაჯერებთ “წმიდა ნინოს ცხოვრების”, ასევე, “ქართლის ცხოვრებისა” და “მოქცევაი ქართლისაის” კონცეფციებს, შეიძლება მივიდეთ შემდეგ მოსაზრებამდე: არიან-ქართლის ქვეყნიდან თანამედროვე საქართველოში ჩამოვიდა მეფის ძე აზონი თავის სამხედრო ელიტის თანხლებით, მათ შექმნეს ახალი სახელმწიფო, მაგრამ წყაროსავე ცნობით, მკვიდრ, ძველ ქართულ მოსახლეობას, არიან-ქართველთა ჩამოსვლამდე, უკვე ჰქონია სახელმწიფოს მოწყობის ნიშნები და ჰყავდა მმართველები. შეიძლება ითქვას დინასტიაც – ე.წ. მცხეთელი მამასახლისების ოჯახი. ამ ოჯახის წევრი ფარნავაზი მოახერხებს ჩამოსული სამხედრო არისტოკრატიის ელიტის ნაწილის მიმხრობას, მკვიდრთაგან კი ჯარის შექმნას და შეებრძოლება აზონს. აზონი მარცხდება და გადადის თავისი მამის ქვეყანაში, ანუ “არიან-ქართლში” – ესაა კლარჯეთი და მის სამხრეთით მდებარე მხარეები (ალბათ ტაო, კარინი, ბასიანი და ა.შ.). ფარნავაზი აქაც ამარცხებს აზონს, ლაშქრავს სამხრეთის მხარეებს (ე.ი. კლარჯეთ-არიან-ქართლს) და ბრუნდება შინ – მცხეთაში. ერთი სიტყვით “არიან-ქართლში” ჩანს იგულისხმება ვრცელი ქვეყანა ტრაპეზუნტიდან (ზღვისპირა დიდი ქალაქიდან) – კარნუ- ქალაქამდე და ანძიანძორამდე (დღევანდელ ერზინჯანის ზეგნამდე), ანუ ქალდეა-სპერი-ტაო-ბასიანი და მისი მომიჯნავე მხარეები, ის ქვეყანა, სადაც ქსენოფონტემ ქართველი ტომები აღწერა, ქვეყანა, რომელსაც სტრაბონი უწოდებს ხორძენეს, პარიადრსა და გოგარენს, იბერიის მხარეებს, რომელიც არმენიამ ჩამოაჭრა ისტორიულ საქართველოს ქრისტეშობამდე II ს-ში. იქამდე ეს მხარეები შედიოდა იბერიაში, ცხადია იბერებითვე ანუ ქართველებით დასახლებული (არისტაკეს ლასტივერტეცი, ისტორია, 1974, გვ. 183). პარხარის მთა პ. ინგოროყვას აზრით არის იგივე პარიადრეს მთიანეთი ანუ პონტოს მთები მდ. კელკიტ ჩაის შესართავიდან ღალისამდე და დასავლეთ ევფრატამდე. ს. ჯანაშიას აზრით პარიადრე, სკიდისი და მოსხის მთები აღმოსავლეთ პონტოს ქედის ნაწილებია (იქვე, ე. ცაგარეიშვილის კომენტარი, გვ. 182).

არიან-ქართლის უმთავრესი ნაწილი ხორძენესა, შემდგომ გუგარქსა და პარიადრის მთიანეთის კალთებზე უნდა ყოფილიყო განფენილი. კლარჯეთი ვახუშტის ცნობით, ამ მხარეების ნაწილი იყო (ვახუშტის ცნობით კლარჯეთი იყო არა მხოლოდ არტანუჯის მხარე, არამედ ტაო, ბასიანი, სპერი და მათი ირგვლივი ქვეყნები).

სტრაბონის ცნობით ქალდები ხალიბების მემკვიდრეები იყვნენ. ივ. ჯავახიშვილის აზრით, ქართველებს უძველეს ხანაში ქალდიაში უნდა ეცხოვრათ (იხ. ივ. ჯავახიშვილი, ქართული ერის ისტორია, I, 1960, გვ. 412). “მოქცევაის” ცნობით ქართველები “არიან-ქართველთა” შთამომავლებია, ხოლო ივ. ჯავახიშვილის აზრით, კი ქართველთა წინაპრები თავდაპირველად ქალდეაში ცხოვრობდნენ. მაშასადამე ქალდეა – “არიან-ქართლის” ნაწილი იყო. პ. ინგოროყვას აზრით ქალდეა იყო “სამხრეთ კოლხეთის” ზოგადი სახელწოდება (პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, 1954, გვ. 268). თუ ეს ასეა, მაშინ აღმოჩნდება, რომ არიან-ქართლი სამხრეთ კოლხეთის ნაწილი იყო.

მოციქულთა ეპოქაში, I-II საუკუნეებში იბერია გაძლიერდა, იმდენად, რომ სომეხ მეფეთა ტახტი ზოგჯერ ქართველთა ხელში იყო, საფიქრებელია, რომ ამ დროისთვის არმენიამ უკანვე დაუბრუნა იბერიას ჩამოჭრილი ხორძენე და გოგარენი, პარიადრეს კალთებთან ერთად, არაბობის დროს, ჩანს, რომ ქართველთა სომხებში ასიმილაცია შენელდა და ქართველობამ ამ მხარეებში, ანუ ისტორიულ არიან-ქართლში გარკვეულწილად შეძლო ქართული ენისა და ეთნიკური ვინაობის შენარჩუნება, ამას მიუთითებს ის, რომ არაბობის გადავარდნის შემდეგ სწორედ აღნიშნულ მხარეების მოსახლეობის დიდი ნაწილი არა “სომხებად” არამედ “ქართველებად” აცხადებდა თავს, იმდენად, რომ ტაოში შეიქმნა კიდეც ეროვნული სახელმწიფო “ქართველთა სამეფოს” სახელწოდებით, რომელიც გაფართოვდა ვანის ტბის მიმართულებით.

თუ არა ბასილი კეისრის შემოჭრა და “ქართველთა სამეფოს” დამარცხება, ალბათ ძველი “არიან-ქართლი” აღიდგენდა თავის თავს ანუ ქალდეადან ვანის ტბამდე აღორძინდებოდა ეთნიკურ ქართველთა, მკვიდრი მოსახლეობის სახელმწიფო, ქართული ენითა და ეკლესიით.

ბასილი კეისარმა, შემდეგ კი იმპერატორებმა კონსტანტინემ, რომონოსმა და სხვებმა გააფთრებით იბრძოლეს ქართველთა გასანადგურებლად ყოფილ არიან ქართლში, რომელსაც იმჟამად “ივერია” ერქვა.

თუმცა ბიზანტიელთა შემდეგ თურქ-სელჯუკებმაც კი ვერ შეძლეს იქ მკვიდრი ქართველობის საბოლოო მოსპობა, XII-XVI საუკუნეებში არზრუმიდან-ყარსამდე და მიმდებარე მხარეებამდე ქართული სახელმწიფოებრიობა მაინც არსებობდა, იქვე მდებარეობდნენ ქართული საეპისკოპოსო კათედრებიც – კარელი, ვალაშკერტელი, დადეშნელი და სხვები. ასე, რომ ტაო-კლარჯეთი IX-X საუკუნეებში კი არ “გაქართველდა”, როგორც მიიჩნევა ქართიზაციის თეორიის მიხედვით, არამედ პირიქით, ხორძენეს, გუგარქისა და პარიადრის ქართველობამ ააღორძინა თავისი ვინაობა, ტაო-კლარჯეთის “ქართველთა სამეფოს” სახით.

 

აზონის მამის სამეფო – “არიან-ქართლი”

მკვლევარი თ. ქემერტელიძე ეთანხმება გ. მელიქიშვილსა და გ. მამულიას, რომ არიან-ქართლი სხვა ტერიტორიებთან ერთად მოიცავდა ტაოსა და სპერს (უთითებს გ. მელიქიშვილი “საქართველოს ძველი ისტორიისათვის”, რუსულ ენაზე, 1959, გვ. 278; გ. მამულია, “კლასობრივი საზოგადოებისა და სახელმწიფოს ჩამოყალიბება ძველ ქართლში”, 1979, გვ. 93). მისი აზრით არიან-ქართლის მეფის ძე აზონი იყო აქემენიდების სამეფოს XVIII სატრაპიის ერთ-ერთი მხარის მმართველი, ანდა XIX სატრაპიის გამგებელი (თ. ქემერტელიძე. ქართლის იბერიის სამეფოს წარმოქმნის თარიღის შესახებ, საქართველოს ხელოვნების მუზეუმი ნარკვევები, ტ. VI, 2000, გვ. 31).

შესაძლოა ალექსანდრე მაკედონელმა აზონს XIX სატრაპიასთან ერთად ჩააბარა ჩრდილოეთით მდებარე ქვეყნის გამგეობა და ამ სახით ახალი სატრაპია – მცხეთისა (იბერიისა) ჩამოაყალიბა. “მოქცევაი ქართლისაის” ცნობით აზონი იყო არა მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოს, არამედ თითქმის მთელი ისტორიული საქართველოს გამგებელი – “ეგრისწყლიდან” ვიდრე ალბანეთამდე, ანუ დასავლეთ საქართველო (აღმოსავლეთთან ერთად) მის მიერ იმართებოდა. ასე გადმოგვცემს “ქართლის ცხოვრებაც”.

ალექსანდრე მაკედონელის გარდაცვალების შემდეგ 323-316 წლებში მდინარე არაქსის შუა წელზე ჩამოყალიბდა ე.წ. “არარატის” სომხური სახელმწიფო. იქამდე ეს ტერიტორია ქართველებით – ქართველური ტომებით იყო დასახლებული. ქსენოფონტე აქ მიუთითებს ფასიანებს, ჰეროდოტე – ალაროდიელებს.

თ. ქემერტელიძე წერს “მდ. არაქსის ხეობაში სომხური ეთნიკური ელემენტის მასობრივი შეღწევა ძვ. წ. IV საუკუნის პირველი ნახევრისათვის არის სავარაუდო” (იქვე, გვ. 36), რადგანაც ადრე იქ ძვ.წ. VI საუკუნის ბოლო მეოთხედსა და ძვ. წ. V ს-ში ალაროდიელები და ფასიანები სახლობდნენ.

არიან-ქართლის მომცველ მიწა-წყალზე სომხებს შეღწევა დაუწყიათ ქრისტეშობამდე IV საუკუნის დასაწყისში. ალბათ მათ შემოსევას თუ გაექცა არიან-ქართლის მეფის ძე აზონი და ჩრდილოეთით გადასახლდა. არიან-ქართლის სამეფოს მიწა-წყალზე სომხებს ჩამოუყალიბებიათ ასევე კიდევ ერთი სომხური სამეფო “მცირე არმენია”. ის მოიცავდა ყოფილი XVIII სატრაპიის ტერიტორიას, მათ შორის ტაოს, სპერს, ყარა-სუს ზემო დინებას (ძვ.წ. IV ს.-დან), იქამდე ამ მიწა-წყალზე ცხოვრობდნენ სასპერები, მატიენები და ალაროდიელები (საფიქრებელია, რომ მცირე არმენიაში მოსახლეობის ეთნიკური შემადგენლობა ბოლომდე არ შეცვლილა და იქ ქართველები კიდევ დიდხანს ცხოვრობდნენ, რასაც მიუთითებს ფაქტები იმისა, რომ სწორედ ამ მიწა-წყალზე ჩამოყალიბდა IX-X საუკუნეებში ქართული სამთავროები, შემდეგ “ქართველთა სამეფო” კიდევ უფრო ადრე, VII ს-ში, აქ იყო “ქართველთა სამთავრო” თუმცა კი ეს უკანასკნელი სომეხთა სამეფოს შემადგენლობაში შედიოდა.

ქართველთა ეთნიკური იდენტობის შენარჩუნებისათვის მნიშვნელოვანი იქნებოდა ფაქტი იმისა, რომ მათ მეზობლად ქართლის (იბერიის) ანუ მცხეთის სახელმწიფო არსებობდა ძვ.წ. III საუკუნიდან. ამ მხრივ აღსანიშნავია, რომ I-II საუკუნეებში გაძლიერებული იბერია თვით სომხეთის სამეფოსაც მართავდა (ფარსმან მეფისა და მისი შვილების დროს).

მაშასადამე, ყოფილ XVIII სატრაპიაში ძვ.წ. IV საუკუნისათვის ორი სომხური სამეფო ე.წ. არარატისა და მცირე არმენიისა ჩამოყალიბდა. XIX სატრაპიაც ვერ აცდა სომხურ ბატონობას – ბერძენთა და რომაელთა მიერ “დასავლეთ არმენიად” წოდებული მიწა-წყალი მოიცავდა მდ. ჭოროხის ზემო და შუა დინებათა ქვეყნების გარკვეულ ნაწილს (მათ შორის ტაოსა და სპერს) და მდინარე არაქსის ზემო დინების აუზს. ტაო და სპერი, როგორც ბასიანი, დიდხანს, თითქმის XV-XVI საუკუნეებამდე და შემდეგაც კვლავ ეთნიკური ქართული ქვეყნები იყვნენ, არმენიზაციის პროცესი ამ ქართულ მხარეებში შედარებით ნელი იყო.

ალექსანდრე მაკედონელს XVIII სატრაპია სამართავად გადაუცია მითრენ იარვანდიანისათვის, რომელიც აირარატის მეფე იყო (იქვე, გვ. 36), მაშასადამე სავარაუდოდ არიან-ქართლის ნაწილიც მასვე გადაეცა.

თ. ქემერტელიძე ფიქრობს, რომ რადგან აზონის მამის იარედოსის სახელი მსგავსია იარვანდისა, ამიტომაც ისინი ნათესავები იყვნენ. ჩემი აზრით მათ ორივეს (იარვანდსა და იარედოსს) სახელები ერქვათ ქვეყნის “არიანის” სახელის მიხედვით, კერძოდ ამ ქვეყნის სახელის ფუძე (ე.ი. – “არ”) გადაქცეულა ამ ქვეყნის მფლობელის საგვარეულო სახელად. მართლაც XVIII სატრაპიის მმართველთა საგვარეულო სახელი ყოფილა იარვანდიანები, იარვანდ – სახელში ფუძის ნაწილია “არ” (ი-არ-ვანდ) ისევე, როგორც იარედოსში (ი-არ-ედოს).

“არ” ფუძის მქონე სახელები აღნიშნულ რეგიონში მრავლად იყო. ტოპონიმი და ჰიდრონიმი – არაქსი, არსიანი, არცნი, არზნე, არზრუმი, ართვინი, არტაანი, არტანუჯი, თუ არას ვიტყვით კარინსა და კარზე – არიან-ქართლის ქვეყნის სახელის (არიანის) ძველი ნაშთები.

გ. მელიქიშვილმა გამოთქვა თვალსაზრისი, რომ სახელი “სომეხი” წარმომდგარია ქვეყნის სახელისაგან, სუხმა”, რომელიც თ. ქემერტელიძის სიტყვით მდებარეობდა მურად-სუს დინების ჩრდილოეთით დასავლეთ არმენიაში. სუხმა-სოხმა-სოხმი-სომხი და აქედან სომხითი, სომხითარი, სომეხი. ისტორიულად კი სუხმას ხურიტულ ქვეყანაში ხურიტი მატიენები ცხოვრობდნენ.

რაც შეეხება საკუთრივ არმენიას, ის შედიოდა XIII სატრაპიაში აქემენიდების დროს და მდებარეობდა ვანის ტბის მიდამოებში, მდ. ტიგროსის ზემო დინების რეგიონში მდ. ბოხტან-სუს შესართავამდე. ესაა ქსენოფონტეს “აღმოსავლეთი არმენია”.

თ. ქემერტელიძის აზრით აზონი მცხეთაში გამეფდა 323-322 წლებში ძველი წელთააღრიცხვისა, ხოლო 301 წელს ის დაამარცხა ფარნავაზმა არტაანში.

ფარნავაზმა ამის შემდეგ ილაშქრა მცირე არმენიაში (ძველ არიან-ქართლში) და აიღო მისი მთავარი ქალაქი ანიკემახი ანუ ანძიანძორი, საიდანაც ეკელეცის გავლით შევიდა კლარჯეთში. მან “არიან-ქართლის” მიწა-წყალზე ანუ აზონის მამულში ილაშქრა ანძიანძორიდან – კლარჯეთამდე (შესაძლოა ანიკემახი იყო ის ქალაქი, სადაც შემდეგ დაარსდა კამახის საეპისკოპოსო კათედრა).

აქაურები (ე.ი. სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს მკვიდრნი) ყოფილან “აზნაურები” (რადგან ქართლში ორმეფობის ჟამს (ძვ.წ.II-I სს.) მხოლოდ აქაური ერისთავები იხსენებიან აზნაურებად), შემდეგ “აზნაურები” – წოდებრივ ფენად იქცა (იქვე, გვ. 36).

აზონი მცხეთაში 24 წელი მეფობდა, თ. ქემერტელიძე ეთანხმება სხვებს და მიიჩნევს, რომ 301 წელს დიადოქოს ანტიგონეს მოკვლის შემდეგ წინა აზიის ზედამხედველობის უფლება მიენიჭა იქამდე თრაკიის გამგებელს ლისიმაქეს. ამ დროისათვის სელევკიმ უკან დაიბრუნა მესოპოტამიის გამგებლობა. ამ ცვლილებებმა გავლენა იქონია აზონის ბედზეც. კერძოდ 301 წელს მისი მფარველი ანტიგონეს მოკვლის შემდეგ აზონს აუჯანყდა მცხეთის მამასახლისის ძმისწული ფარნავაზი (იქვე, გვ. 37). მან ორწლიანი ბრძოლის შემდეგ მცხეთის ტახტი დაიჭირა, მას მხარს უჭერდა სელევკი, აზონს კი ლისიმაქე. გამარჯვების შემდეგ, როგორც ითქვა, ფარნავაზმა აზონის მამული ქვეყანა ანუ არიან-ქართლი დალაშქრა.

მიიჩნევა, რომ აზონის მცირე აზიურ წარმოშობაზე (ისტორიული სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოდან) მიგვანიშნებს მის მიერ შემოტანილი გაცისა და გას კერპები.

 

“ზემო ქვეყანათა” ქართული ადგილები – “აზონის მამული”

1. ვანი – ოლქი და საოლქო ცენტრი ვანის ტბის აღმოსავლეთ სანაპიროზე. თურქებმა დაიპყრეს 1548 წელს.
2. ბაიბერდი – მდებარეობს მდ. ჭოროხის პირას არზრუმ-ტრაპიზონის გზაზე, არზრუმიდან 100 კმ-ის მანძილზე. ადრე შედიოდა არზრუმის ოლქში, ახლა კი გიუმუშხანეს სანჯაყია.
3. ერზინჯანი – ოლქი ევფრატის დაბლობზე, არზრუმიდან დასავლეთით 176 კმ მანძილზე
4. ალაშკერტი – მდებარეობს აღმოსავლეთ ანატოლიაში, ალირის ოლქის სანჯაყია და 72 სოფელი ექვემდებარება, ალაშკერტში, სოფელ ჩანგალში, არსებოდა ქართული საეპისკოპოსო კათედრა (იხ. ექვთიმე თაყაიშვილი, არქეოლოგიური ექსპედიცია კოლა-ოლთისში და ჩანგალში 1907 წელს, პარიზი, 1938, გვ. 78-80). უფრო საფიქრებელია, რომ ის იყო სხვა ქალაქში – “ვალაშკერტში”.
5. ავნიქი – სოფელი არზრუმის ოლქის ფასინლერის (უდრის ბასიანს) რაიონში. შუა საუკუნეებში იხსენიება ავნიქის ციხე,
6. კავკასიძეები – ტაოს ფეოდალები იყვნენ და შედიოდნენ იშხნელის სამყწსოში. “სულ საკავკასიძეო” ქართლის კათალიკოსს ემორჩილებოდა
7. ისპირი (სპერი) – მდებარეობს მდ. ჭოროხის მარჯვენა ნაპირზე. ამჟამად არზრუმის ოლქის ერთერთი რაიონია.
8. ოლთისი (თურქულად ოლთი) – ახლანდელი ოლთუ, მდებარეობს იმიერ ტაოში, ოლთისის წყალზე, დაიპყრეს ოსმალებმა 1549 წელს. ამჟამად არზრუმის ოლქის რაიონული ცენტრია.
9. ბინგიოლი – მთა, მის ჩრდილო კალთიდან იღებს სათავეს მდინარე არაქსი.
10. ბასიანი – ახლანდელი ფასინლერი არზრუმის ოლქში, ბასიანის ციხე ოსმალური წყაროების ჰასან კალეა.
11. ჩობანის ხიდი – მდებარეობს არზრუმის ოლქში, ფასინლერიდან 15 კმ დაშორებით მდ. არაქსის და კარგაფაზარის შესართავში.
12. ბასიან-არზრუმის მხარე მიმდებარე ტერიტორიებით ვახუშტის სიტყვით იყო აზონისა და მისი მამის მამული, ამიტომაც, ჩანს, ამ მოსაზრების ანარეკლის გამო წერს ოსმალური სამთავრობო წყარო – “აქ მდებარე სოფლების უმრავლესობა ყანდურალს ეკუთვნის, მცირე ნაწილი კი აზონის შვილებად ცნობილი აზნაურებისაა” (“თურქული წყაროები სამცხე-საათაბაგოს ისტორიისთვის”, 1983, გვ. 54).

ც. აბულაძე, ამ წყაროს მთარგმნელ-კომენტატორი, აღნიშნავს, რომ ვახუშტის ცნობით, ფარნავაზს კლარჯეთი დაუპყრია “ხოლო კლარჯეთი არა არს წილი ამათი, არამედ ფარნაოზ დაიპყრა შემდგომად აზონის სიკვდილისა” (ქ.ც. IV, გვ. 657). მაშასადამე, კლარჯეთი-ტაო-ბასიანი – აზონის მამული მხარე იყო და ის ფარნავაზმა შემოუერთა ქართლის სამეფოს (კერძოდ, კლარჯეთი).

ბასიან-ტაოში “აზონის შვილებს” – თვით XVI ს-შიც კი უწოდებდნენ აზნაურებს”.

ალბათ, არაა შემთხევითი, რომ ამ ადგილებში მდებარეობს პროვინცია სახელწოდებით “აზორდი’’.

აღნიშნული “ყანდურალის მამულში” ც. აბულაძის აზრით, “ივარაუდება არზრუმის ოლქის აღმოსავლეთ მხარეს მდებარე ყარსის ოლქის დასავლეთი ნაწილი” (ეს ის მხარეა, რომელიც გრიგოლ ბაკურიანის ძემ დაუბრუნა საქართველოს სამეფოს).

13. თორთუმი – არზრუმის ვილაიეთის ერთ-ერთი სანჯაყი,
14. იშხანი – ამჟამად ართვინის ოლქის სოფელი,
15. ფანაკი – იგივე ბანა, არზრუმის ოლქის სოფელია.
16. არტაანი – მხარე მტკვრის ზემო წელზე, თურქებმა მიიტაცეს 1551 წელს, ამჟამად ყარსის ოლქშია.
17. კოლა – იგივე “მცირე არტაანი”, თურქული “გელე”. ადრე შედიოდა ყარსის ვილაიეთში.
18. შავშეთი – ოსმალებმა დაიპყრეს XVI ს-ში. ამჟამად აქვს ორი თემი – მერიე და იმერხევი, შედის ართვინის ოლქში. შავშეთის რაიონშია ისტორიული ტბეთი, ახლანდელი ჯევიზლი, წინათ ცენტრი იყო სათლელი.
19. არტანუჯი – მდებარეობს არტანუჯის წყლის მარცხენა ნაპირზე, ართვინის ოლქში.
20. მურღულის თემი მაჭახლისა და მარადიდის თემებთან ერთად შედის ართვინის ოლქის ბორჩხას რაიონში, იწოდება “გიოგთაშად” (ცნობები მოცემულია წიგნიდან თურქული წყაროები სამცხე-საათაბაგოს ისტორიისათვის, თურქული დოკუმენტები თარგმანითა და გამოკვლევით გამოსცა ცისანა აბულაძემ, 1983, გვ. 58).

აქედანაც ჩანს, რომ ქართული ბასიანი შეესაბამება ბერძნულ ფასიანს, თურქულ ფასინლერს, რომელიც იყო მხოლოდ ერთი მხარე თეოდოსიოპოლისის ანუ არზრუმის (კარნუ-ქალაქის) ძალზე ვრცელი ოლქისა, რომელშიც ისპირიც და ბაიბერდიც შედიოდა, ჩანს, ისტორიული ზიგანას ჩათვლით, რომლის ადგილას ამჟამად გუმუშხანეა.

ზიგანას ოლქში უნდა ყოფილიყო ფასისის, ანუ ფასიდის სამიტროპოლიტო თავისი 4 საეპისკოპოსოთი.

აღსანიშნავია, რომ არაქსის პირას ამჟამადაც მდებარეობს ქ. ფასინლერი, რომელსაც ც. აბულაძის რუკის მიხედვით, შეესაბამება ბასიანი, ანუ ქალაქი ბასიანი ამჟამად იწოდება ფასინლერად.

ამ ქალაქზე, ანუ ქ. ბასიანზე გადიოდა ძირითადი გზა, რომელიც ოლთის-ბანა-არტაანის გავლით ჯავახეთში შედიოდა. ამ გზას წყაროებში “ქართლის გზა” ეწოდება. ეს გზა მოცემულია ც. აბულაძის რუკაზე (იქვე, გვ. 31). ის მხარის დიდი კლდიანობის გამო ერთადერთი გზა იყო ბასიანის ჯავახეთთან დამაკავშირებელი. ამჟამადაც ეს გზა უმთავრესია. ამ გზის ერთი მონაკვეთი არტაანიდან შავშეთის გზით (არტაან-არტანუჯი) უერთდება ჭოროხსა და შავ ზღვას.

ამ გზით უნდა გაევლო პეტრასკენ მიმავალ ხოსროს, რადგანაც, ნ. ადონცის ცნობით, ის თეოდოსიოპოლისიდან, ანუ არზრუმიდან (ბასიანიდან) გაემგზავრა პეტრაში. ეს გზა, ც. აბულაძის სიტყვით, იყო “ძირითადი სამარშრუტო გზა” (იქვე, გვ. 30).

როგორც ითქვა, ფასისი ერქვა მდ. არაქსს კ. პორფიროგენეტის სიტყვით. პ. ინგოროყვას აზრით, ფას, ფასისი ნიშნავს წყალს, მდინარეს, ფასიანი კი წყლიან მხარეს, მართლაც, ბასიანის მოსაზღვრე, მის სამხრეთით მდებარე “ბინგიოლი” ითარგმნება როგორც “ათასი ტბა” (იქვე, გვ. 30). “ათასი ტბითა” და მდინარეებით მდიდარი მხარე მართლაც წყლიანი, წყალუხვი უნდა ყოფილიყო.

 

არიან-ქართლის აჩრდილი

წმ. გრიგოლ პართელის, სომეხთა განმანათლებლის ცხოვრებაში აღნიშნულია, რომ მის მიერ ქრისტიანობა განივრცო მთელ არმენიაში, ქალაქ სატალადან, ხალდიისა და კლარჯეთის სიახლოვიდან – მასქუთებამდე, კასპიის საზღვარ პაიტაკარანამდე, სომეხთა ქალაქამდე, ამიდიდან ნიზიბინის სიახლოვიდან კორდუენას ჩათვლით მიდიამდე.

კერძოდ, გაუნათლებია 16 სამთავრო – ანგელთა სახლის მთავარი, ალზნიქთა დიდი პიტიახში, კორდუქის ქვეყნის მთავარი, გარგარის ქვეყნის პიტიახში, უტიელთა ქვეყნის მთავარი, ზარავანდისა და ჰერის მხარეთა მთავარი და სხვები.

ამ სიიდან ჩანს, რომ გრიგოლს უღვაწია ისტორიულ არიან-ქართლის მიწაზეც, რადგანაც ეს მიწა-წყალი გრიგოლის დროს უკვე დიდი ხნის მიტაცებული იყო არმენიის მიერ (ძვ.წ. II ს.-დან), და ამიტომ მის მიერ განათლებული მთელი მოსახლეობა არ იყვნენ ეთნიკური სომეხები, თუმცა კი მათი ქვეყნები არმენიაში იყვნენ მოქცეული. მაგალითად, უტიელები – ალბანელები იყვნენ სხვა წყაროების მიხედვით, ჰერის მთავრის ქვეშ თუ იგულიხმება ჩვენი ისტორიული მხარე ჰერეთი – არც მისი მოსახლეობა იყო სომხური. ასევე ქსენოფონტე კარდუხებს არ მიიჩნევდა სომხებად, პირიქით, ისინი სხვა ავტორების მიერ ქართველთა წინაპრებად მიიჩნეოდა. ეტიმოლოგიურად გარგარი და გუგარქი მსგავსია და ალბათ ეთნიკურადაც გარგარელები თავდაპირველად ქართველები უნდა ყოფილიყვნენ, რადგანაც ფუძე “გრგ” – ქართველთა ეთნოფუძეა, Mმისგანაა ნაწარმოები არა მარტო სიტყვა გუგარქი, არამედ “გურზენ”, “გურჯ”, “გეორგიენ” და სხვა ქართველთა ეთნო-სახელები.

“ანგელთა” ფუძეშიც ქართული ეთნოფუძისეული ხმოვანებაა “გლ” (გრ) – რაც უყურადღებოდ არ უნდა დარჩეს, მითუმეტეს, რომ “გელ” მანგლისისა და ალგეთის ფუძეებშიც გვაქვს.

ივ. ჯავახიშვილს “კარდუ” და ტომის სახელი “კარდუხი” ერთი ეტიმოლოგიისად მიაჩნდა, და “ქართუ” – ქართუელი მისგან ნაწარმოებად. მისგანვე უნდა იყოს მცხეთის სამეფოს სახელი “ქართლი”.

 

არიანი-არზენი

სიტყვა ლაზიკა, ჩანს, ისევეა ნაწარმოები, როგორც, მაგალითად, მისი ახლო პროვინციების სახელები, მაგალითად, კორჩაიკა (კორდუენა), პარსფაიკა (ნორ-შირვანი), ალზნიკა (არზანენა), უტიკი (ოტენა), გუგარქი, ცოფკი (სოფენა) და სხვა. ამ სიტყვა “ლაზიკაში” სუფიქსი “იკა” არა ბერძნული ენის ნორმებით ნაწარმოები.

ბერძნები ლაზიკას ეფრო “ლაზივს”, “ლაზონს”, “ლაზიას” უწოდებდნენ.

სახელწოდებაში “ლაზიკა” ფუძე “ლაზ” რომაა, იქიდანაც ჩანს, რომ მისგანაა ნაწარმოები ლაზეთი და ლაზისტანი.

სიტყვებში კორჩაიკა, პარსფაიკა, ალზნიკა, ლაზიკა სომხური სუფიქსები – “კ”, “კა”, “იკა” იგივეა, რაც ქართული “ეთი”, იმავე პარალელური მნიშვნელობის სომხური სუფიქსი “ენა” გვხვდება სიტყვებში “კორდუენა”, “არზანენა”, “ოტენა”, “გოგარენა”, “სოფენა” და “არზენა”.

ვანის ტბის დასავლეთით, ევფრატის შენაკად არაცანთან ახლოს, მდებარეობდა ოლქი ალზნიკი, ანუ რაც იგივეა – არზანენა.

ორივე სახელწოდების ფუძეა “ალზნი” (არზნი), ხოლო “იკ” (კ) და “ენა” კი – სუფიქსები. ესაა ყოფილი ოლქის “ალზის” (ალზის სამეფოს) შემდეგდროინდელი სახელი.

არზნი ანუ არზენა, კონსტანინე პორფიროგენეტის თქმით, ერქვა ასევე არტანუჯის ოლქსაც (ქართველთა სამეფოში), ამასთანავე, კარინის, ანუ თეოდოსიოპოლის სახელიც არზენ-ერ-რუმი (არზრუმი) – არზენ-თანაა დაკავშირებული.

“არზენ” სახელი, ჩვენი აზრით, დაკავშირებულია იმ მოსხებთან, რომლებიც ალზის სამეფოს მკვიდრი მოსახლეობა გამხდარა ქრისტეშობამდე XII საუკუნეში. ამ მხრივ მნიშვნენოვანია სტრაბონის ცნობა და ასევე ვრცელი მსჯელობა იმის შესახებ, რომ ხალიბების (ქალდების) ძველი სახელწოდება ასევე იყო “ალაზონები” ან “ალიზონები” (ალაძონები, ალიძონები). ეს სახელწოდებები ნაწარმოებია ფუძისაგან- ალზ-ალძ.

ეს ფუძე “ალძ-ალზ” უნდა იყოს იგივე “არძ-არზ”, რომელიც შეიძლება “გურძ-გურზ” სახელშიც ჟღერდეს, რადგანაც სწორედ ასე უწოდებდნენ ალზის სამეფოს მეზობელად მცხოვრები სირიელები ქართველებს.

მდ. არაცანის სახელი, პ. ინგოროყვას აზრით, ჟღერდა როგორც არაწანი, შესაძლოა ის ჟღერდა, როგორც “არაზანი”, ანუ “ალაზანი” (ქართული სუფიქსი “ანი”, “ონი”).

არეზი ერქვა ასევე არაქსსაც.

შეიძლება თავისი თავდაპირველი ქვეყნის სახელები მესხებმა და ქალდებმა “ალზნის” ქვეყნიდან უფრო ჩრდილოეთში გადასახლების დროს თან წაიღეს.

მესხები, ანუ იბერები, ძველი ავტორების ცნობით, თავიანთი ქვეყნიდან მეფე ნაბუქოდონოსორს გადაუსახლებია პონტოს ზღვის პირას. იქ ისინი გამრავლებულან და “მოდებიან ვრცელ არეალს პონტოს ზღვისპირეთიდან ვიდრე ალბანეთამდე” (მ. ხორენაცის და სხვა ავტორთა ცნობით). საფიქრებელია, რომ “ალზიდან” პონტოს ზღვის პირზე გადასახლებულმა მესხებმა (მოსხებმა – კოლხურმა ტომმა) თან წაიღო თავისი ქვეყნის სახელი “ალზ” და დაუმკვიდრა შავიზღვისპირეთის იმ სანაპირო ქვეყნებს, სადაც განსახლდა – მაგალითად, ალზ-იკა, ალზ-ენა (არზენა-არტანუჯი) და არზენ-ერ-რუმ (არზენა – კარინი).

“ალზ-იკი” უნდა იყოს, საფუძველი მისგან ნაწარმოები სახელისა “ლაზიკა” (ალზიკა-ლაზიკა), რამდენიმე თანხმოვნის გადაადგილებით სიტყვის ფუძეში.

სტრაბონი, როგორც ითქვა შავიზღვისპირეთში მცხოვრებ “ქალდებს” ასევე “ალაზონებს” უწოდებს, სიტყვა “ლაზონისაგან” წარმოებულ სახელს. თავის მხრივ “ლაზონის” ფუძეა “ლაზი” (ლაზი-ლაზონი-ალაზონი). სტრაბონმა გამოწვლილვით გამოიკვლია თუ რატომ ეწოდებოდა მის დროს ძველ ალიბებს ხალიბები და შემდეგ ქალდები, მათვე ასევე ერქვათ “ალაზონები” და მათივე ტომის ქალების სახელი იყო “ამაზონები”. სონარი ბგერების “ნ”-სა და “მ”-ს ურთიერთგადასვლა ბუნებრივია, ამიტომაც სიტყვა “ალაზონისაგან” სიტყვა “ამაზონის” მიღება ადვილი შესაძლებელია. სტრაბონის მიერ წამოჭრილ ამ საკითხს სხვაგან შევეხეთ,AMამიტომ აქ არ გავიმეორებთ.

ერთი სიტყვით, “ალზ-ლაზ” (“არზ-არძ”) ერქვა სამხრეთით MDმდებარე ერთ-ერთ ქართულ ქვეყანას, რომლის სახელი განივრცო შავიზღვისპირეთსა და მის მაღლა მდებარე მთიან რეგიონებში.

 

ნაირი-არინა-არიან

ჩვენ გამოთქმული გვაქვს მოსაზრება რომ არიან-ქართლის სახელი უნდა ჟღერდეს აღნიშნულ რეგიონშივე მდებარე ისეთ ტოპონიმებში როგორიც არის მაგალითად არზენა, არზნი, არზრუმი, კარინი, კარი, და სხვა. მათ სახელებს შეიძლება ალბათ დაემატოს ერზინჯანი, ანუ არზინჯანი, არტაანი, ართვინი, არტანუჯი და მსგავსი სახელები, რომელთა ფუძეებში ჟღერს “არ” (შეიძლება ფუძე ქართულში არსებობდა თანხმოვანთკომპლექსი “რძ-რზ-რც-რწ”, შემდგომ საუკუნეებში დაშლის შემდგომ მას შეეძლო მოეცა ცალკე – “რ” და ცალკე – “ძ” (ზ,ც,წ). თუ ეს ასე იყო, მაშინ ფუძექართულისას არსებული რომელიმე სიტყვა (ვთქვათ ტოპონიმი) “არძ-არზ” სუფიქსის, ვთქვათ “იანის” დართვისას (თანხმოვანთჯგუფის “რზ”-ს დაშლის შემდეგ) ერთ შემთხვევაში მოგვცემდა “არზიანისაგან” სიტყვა – “არიანს”, მეორე შემთხვევაში კი “არზიანისაგან” სიტყვა –”აზიანს” (აზიანი-აძიანი-ასიანი).

“არ” ფუძის მქონე სახელები აღნიშნულ რეგიონში, რომელიც მოიცავდა ტაო ბასიანსაც, მრავლად უნდა იყოს. ერთს მაგალითად ახსენებენ სომეხი ისტორიკოსები, რომლებიც აღწერენ მე-10-11 საუკუნეების ამბებს. ეს არის არცე, არწნი. ეს ყოფილა დიდი ქალაქი თანამედროვე არზუმთან ახლოს, რომელიც თურქ-სელჩუკებს გაუნადგურებიათ. აღსანიშნავია, რომ კონსტანტინე პორფიროგენეტი არტანუჯის მხარეებსაც კლარჯეთში არზენის ქვეყანას უწოდებდა. ეს სახელი როგორც ვთქვით შეიძლება მომდინარეობდეს ქართული სიტყვა არიანისაგან, არიან ქართლიდან.

საგანგებოდაა აღსანიშნავი, რომ აღნიშნული რეგიონის მახლობლად ძველ ხანაში მდებარეობდა ხეთების ქვეყანა, რომლის ქალაქი არინა წარმოადგენდა ხეთების მზის ღმერთის საკულტო ცენტრს. აღსანიშნავია, რომ ხეთური ქალაქ არინას მზის ქალღმერთი ჭექა-ქუხილის ღმერთთან ერთად წარმოადგენდა ხეთების პანთეონის მეთაურს. ასე, რომ არინა, ქალაქ არინას მზის ღმერთი ძალზე სახელოვანი სახელი იყო ხეთურ სამყაროში (ი. ტატიშვილი, რამდენი მზე ჰყავდათ ხეთებს, აღმოსავლურ-კავკასიური კრებული, 2001, გვ.109-120).

აღსანიშნავია, რომ ხეთების შემდეგ აღნიშნული რეგიონის მიმდებარე ვანის ტბის სარტყელში მდ. ბოხთანსუს რეგიონის მომცველ ქვეყანას ასურული წყაროები ნაირის ქვეყენას უწოდებდნენ. ძვ.წ. აღრიცხვის მე-9 საუკუნიდან ასურული წყაროები ნაირის უწოდებდნენ ხუბუშქიის სამეფოს. ამავე რეგიონში მდებარე, ასურულ პროვინციასაც ნაირის უწოდებდნენ (გ. მელიქიშვილი, ნაირი ურარტუ, I ტომი. 1954, გვ. 17-19).

აღნიშნულიდან ჩანს, რომ არიან-არინა-ნაირი ქრისტეს შობამდე ეწოდება ვრცელი ტერიტორიის რეგიონებს შემდეგდროინდელი ტაო-ბასიანიდან ვიდრე ვანის ტბამდე.

ვანის ტბასთან მდებარე ნაირის სიახლოვეს შემდგომში ცხოვრობდა კარდუხების ქართულად მიჩნეული ტომი. ცნობილია, რომ აქვე ცხოვრობდნენ აღმოსავლეთის მუშქები. დასავლეთის მუშქები კი ცხოვრობდნენ მდინარე ყიზილირმაკის შუა წელის ქვემოთ. მიიჩნევა, რომ მესხიბერები ანუ მოსხები არიან მუშქების მემკვიდრეები. ამ უკანასკნელთ კი აიგივებდნენ ფრიგიელებთან.

ეთნონიმი ქართველი გ. მელიქიშვილის თვალსაზრისით აღნიშნავს ციხე-სიმაგრის მობინადრეს, ასევე ქალაქის ციხე-სიმაგრის აღმნიშვნელი არის ფრიგიელთა დედაქალაქის გორდიონის სახელწოდება. აღსანიშნავია, რომ ფრიგიელთა სახელმწიფოს დამაარსებელს გორდიასი ერქვა. ფრიგიელთა მემკვიდრეებად იგულისხმებიან არა მხოლოდ მუშქები, არამედ ზოგადად იბერები. “ქართველურ სამყაროსთან ფრიგიელთა მიმართებასთან დაკავშირებით ყურადღებას იპყრობს შიდა ანატოლიაში (იაზილიკიაში) ნაპოვნი ქალღმერთ კიბელასადმი მიძღვნილი ძველ ფრიგიულ არეიასტის წარწერაში (ძვ.წ. მე-VI საუკუნის I ნახევარი) მოხსენიებული ეთნონიმი “ვრეკუნ”, რომელიც გაიგივებულია ერთერთი ფრიგიული ტომის ბრეკუნების ანუ ბრიგების სახელწოდებასთან. ჰეროდოტეს ცნობით, ბრიგი იყო ფრიგიელების აღმნიშვნელი ტერმინი, ვიდრე მათ არ მიატოვეს ბალკანეთი, მცირე აზიაში გადმოსახლებამდე. ეთნონიმი ვრეკუნ ავლენს მსგავსებას ქართველთა აღმნიშვნელ სომხურ ეთნონიმთან ვირკ, ვრკან, ვრასტი-სთან. ტერმინი ვრკან გვხვდება მე-X საუკუნის სომეხ ისტორიკოსთან უხტანესთან, ასევე მე-V საუკუნის წყაროში – ლაზარ ფარპეცის სომხეთის ისტორიასა და მოვსეს ხორენაცის ნაშრომში, იგივე დატვირთვა აქვს ტერმინ ვროის” (გ. ქავთარაძე, ანატოლიური წარმომავლობის 2 ამიერკავკასიური ეთნონიმი, კავკასიურ-ახლოაღმოსავლური კრებული 2001, გვ. 57). აღსანიშნავია, რომ ტერმინი ვრკან მოხსენიერებული არის ასევე ეპისტოლეთა წიგნში. მაშასადამე, ივარაუდება, რომ ფრიგიელ ტომ ბრიგებისაგან წარმოიშვნენ იბერები იგივე ვრკან-ვრაცები, ეთნონიმი ქართველი ისევე, როგორც ეგრი, ეგრისელი, მარგველი, გურიელი და სხვა მსგავსი ქართული სატომო სახელები “გრ”, “რგ” ფუძით ფრიგიულ “ბრიგ”-თან, ასევე გორდიონ, გორდიასთანაა დაკავშირებული.

ასევე საგულისხმოა, რომ ძველი საეკლესიო ავტორები, რომელნიც ქართველებს, სომხებსა და სხვა კავკასიურ ტომს ერთ წინაპარს – თარგამოსს უძებნიდნენ, მიიჩნევდნენ, რომ თარგამოსის მამა თარში (თრაკიულ-ელინურ ეთნარქ) იავანის ძე იყო, იაფეტურ ხალხთა რიგიდან. ანუ ძველ ქართველთა წარმოდგენით ქართველები იაფეტური (ე.ი. ინდოევროპული) ხალხი იყო თრაკიულ-ბალკანური წრიდან (“იაფეტის ძენი-გომერი, მაგოგი, მადაი, იავანი, თუბალი, მეშექი და თირასი… იავანის ძენი-ელიშა, თარშიში, ქითამი და დოდანიმი”. დაბადება, 1 0,1-3). (“ესე თარგამოს იყო ძე თარშისი, ძისწული იაფეთისი, ძისა ნოესი”. ქართლის ცხოვრება, I, 1955, გვ.3). ე.ი. გენეალოგია ასე წარმოიდგინება: ნოე-იავანი-თარში (თარშიში) – თარგამოსი. იავანი-თრაკიულ-ელინურ ეთნარქად ითვლებოდა, ხოლო მისი ძე თარგამოსი-კავკასიელთა ეთნარქად. ეს უჩვენებს, რომ ძველ საქართველოში კავკასიელებსა და ბალკანურ ტომებს ერთი წარმოშობის ხალხებად მიიჩნევდნენ.

ძველი ქართველი საეკლესიო ავტორები ქართველებს ინდოევროპელებად მიიჩნევდნენ, კერძოდ კი იაფეტის შთამომავლებად, იაფეტმა კი ყველა ინდოევროპელს დაუდო საფუძველი. მაშასადამე, ქართველები არიან ინდოევროპელები ამ მოსაზრებით და არაფერი უშლის ხელს ისინი ფრიგიელთა პირდაპირ შთამომავლებად მივიჩნიოთ, ისევე, როგორც სომხები და ალბათ სხვა ძველი ტომებიც. როგორც ჩანს, ქართველთა ეთნოსის ჩამოყალიბებაში ბრიგების, ფრიგელ-მუსქების გარდა მონაწილეობა მიიღო ასევე ბალკანური გზით შემოსულმა სხვა ტომებმაც. შესაძლოა გალატებმაც, რომელნიც თავის მხრივ კელტ-იბერიულ სამყაროსთან უნდა ყოფილიყვნენ დაკავშირებული. საფიქრებელია, რომ გალატების შემოსვლა მცირე აზიაში მოხდა ძვ. წ. III საუკუნემდეც, მცირე აზიაში კი მათ კონტაქტი იმ ფრიგიელებთან ჰქონდათ, რომელნიც ქართველთა ძირითადი მაფორმირებელი ეთნოსი იყო. ამ მოსაზრების გამოთქმის უფლებას იძლევა ის, რომ ქართლის ცხოვრებით “მაკედონელები” იყვნენ ის ხერხემალი სახელმწიფოსი, რომელიც მეფე ფარნავაზმა მთელ თავის სახელმწიფოში (მდ. ეგრისწყლიდან ალბანეთამდე) თანაბრად გაანაწილა, ვითარცა სამხედრო ელიტარული ზედა ფენა, რომლისაგან “აზნაურები” წარმოიშვნენ. იმავე თვალსაზრისისაა “მოქცევაი ქართლისაიც”, არიან-ქართლის მეფის ძე აზონი თავის ასეულობით ათასს მხედარს სახელმწიფოს ფუძემდებელი ზედა ფენის სახით ანაწილებს მდ. ეგრისწყლიდან ვიდრე ალბანეთამდე. როგორც ჩანს ქართველი ხალხის, ვითარცა ერთიანი ეთნოსის, ფორმირება მოხდა ჯერ კიდევ არიან-ქართლში. “ჩვენ შვილნი ვართ არიან-ქართლით გამოსულთანი და ენა მათი ვუწყით” – წერდა XII საუკუნის მოღვაწე არსენ ბერი – დავით აღმაშენებლის მოძღვარი. მაშასადამე, არსენ ბერის და ჩანს ძველ ქართველ საეკლესიო პირთა აზრით, ქართველობა იყო შთამომავალი “არიან-ქართლიდან გამოსულებისა”,

მაშასადამე, არიან-ქართლში ცხოვრობდნენ ქართველები, რომელთა უშუალო შთამომავლებიც იყვნენ XII ს. ქართველები, ამასთანავე მათ ერთი ენაც ჰქონიათ. ამ ტერიტორიის (არიანის) ქვეშ უნდა იგულისხმებოდეს ის მიწა-წყალი, რომელიც ძვ.წ. II საუკუნეში სომხეთმა მიიტაცა იბერიისაგან, კერძოდ სტრაბონის ცნობით, პარიადრის კალთები, პარიადრის მთის გაყოლებაზე მდებარე მიწები, აგრეთვე ხოლარძენე და გოგარენე (სტრაბონი, 11, 14, 5).

ნ. ადონცის მიხედვით სომეხი ხალხის (არმენიელების) ფორმირებაში მონაწილეობა მიუღიათ ქართველებსა და სემიტურ არმას ტომს. გ. ქავთარაძე წერს – “სომხური ენის მონაცემები მიუთითებენ სომეხთა ბევრად უფრო ადრეულ კონტაქტებზე ქართველურენოვან სამყაროსთან, რასაც სავარაუდოდ ანატოლიაში ჰქონდა ადგილი” (იქვე, გვ. 56).

ბალკანურ თრაკიულ მოდგმის ფრიგიელების ვითარცა ქართველების (მესხების) წინაპრებად მიჩნევა არ ეწინააღმდეგება ძველი ქართველი საეკლესიო ისტორიკოსების მოსაზრებებს ქართველთა წარმოშობის შესახებ.

გ. მელიქიშვილს მუშქების უძველეს პირველ საცხოვრისად მცირე აზიის ჩრდილო აღმოსავლეთი ტერიტორია მიაჩნია, როგორც ჩანს აქვე ჩამოყალიბდა არიან-ქართლის სამეფო, უფრო ადრე ქრისტეშობამდე მეთორმეტე საუკუნეში მუშქების ერთი ნაწილი (აღმოსავლეთის მუშქები) ჩრდილო მესოპოტამიისკენ გაიჭრნენ. უფრო გვიან კი მუშქების მეორე ნაწილმა (დასავლეთის მუშქებმა) მცირე აზიის ცენტრალურ და დასავლეთ რაიონებზე გაავრცელეს თავიანთი ძალაუფლება. ასირელები მათ სამეფოს მუშქების ქვეყნის სახელით იცნობდნენ. ანტიკური პერიოდის წყაროები კი ფრიგიას ეძახდნენ, ქრისტეშობამდე 676 წელს კიმერიელთა და ურარტუელთა ერთობლივი შემოტევების შედეგად მუშქების სამეფო განადგურდა ამის შემდეგ მუშქების ერთმა ნაწილმა წამოიწია ჩრდილო-აღმოსავლეთისაკენ, და იგი გვიანდელი მესხეთის ტერიტორიაზე დამკვიდრდა (გ. მელიქიშვილი საქართველოში კლასობრივი საზოგადოებისა და სახელმწიფოს წარმოქმნის საკითხისათვის 1953 წ., გვ. 84).

ძველი ფრიგიიდან ჩრდილოეთში წამოწეულ მესხებს ქრისტეშობამდე VI-IV საუკუნეში უნდა შეექმნა არიან ქართველთა სახელმწიფო. ევფრატისა და ჭოროხის სათავეებთან. აქ შემდგომ დროინდელ ტაო ბასიანსა – კარინსა და ვანანდში როგორც ჩანს ხდებოდა მესოპოტამიიდან ჩრდილოეთისაკენ დაძრული მუშქების – კარდუხების შეღწევაც. არიან-ქართლის სამეფოდან კიდევ უფრო ჩრდილოეთით გადანაცვლებულ არიან ქართველებს თანამედროვე საქართველოს ტერიტორიაზე შეუტანიათ არმაზის კერპი.

ჰეკატოს მილეტელი კოლხებს და მესხებს ერთ ხალხად მიიჩნევდა. თ. მიქელაძე მესხებს კოლხურ ხალხად მიიჩნევს (თ. იველაშვილი, სამხრეთ საქართველოს მოსახლეობა, კავკასიურ-ახლო აღმოსავლური კრებული 2001 წ., გვ. 192).

როგორც ჩანს, არიან ქართლში ჯერ კიდევ არ იყო დასრულებული ფუძე ქართულის დიფერენციაციის პროცესი. ამით უნდა ავხსნათ იქაურ ტოპონიმიკაში ზანურად მიჩნეული ენობრივი ფენის არსებობა. ნ. ხაზარაძე მიიჩნევს, რომ არგონავტების თქმულების კოლხეთი საძიებელია არა რიონის დაბლობში, არამედ საქართველოს სამხრეთ დასავლეთით. ასეთი ლოკალიზაცია ეთანხმება მოსაზრებას რომლის მიხედვითაც ფრიქსეს მიერ აგებული ტაძარი და სამისნო, სტრაბონისეული ლევკოთეას, ტაძარი მდებარებდა ქართლში (მესხეთში). (ნ. ხაზარაძე საქართველოს ძველი ისტორიის ეთნო-პოლიტიკური პრობლემები 1984 წ. გვ. 189).

არიან ქართლი მდებარეობდა, როგორც ჩანს, ევფრატის სათავეებთან და მის აღმოსავლეთით ვიდრე ტიგროსის სანაპირომდე. აქ ვარაუდობს ნ. ხაზარაძე მოსხების მიწა-წყლის არსებობას, ხოლო უფრო ადრე ქრისტეშობამდე მე-12 საუკუნეში მუშქების ოლ      ქის არსებობას. მისი აზრით არიან ქართლი იგივე ზემო ქართლია, მის მეფეთა, ანუ აზოს მამაპაპისეული ადგილსამყოფელი კლარჯეთია (იქვე გვ. 194) არაქსიდან არსიანის მთებამდე.

ჰეროდოტეს ცნობით მოსხები, ტიბარენები, მაკრონები, მოსინიკები და მარები გაერთიანებული იყვნენ აქემენიდთა იმპერიის 19-ე სატრაპიაში. 18-ში კი სასპეირები, არალდიელები და მატიენები ერთიანდებოდნენ. ხოლო რაც შეეხება არმენიელებს ისინი შედიოდნენ 13-ე სატრაპიაში. ომის დროს ქართული ტომები ერთად იბძროდნენ სპარსულ ლაშქარში და მათ გვერდით არ ჩანდნენ არმენიელები, თუმცა როგორც ჩანს ქრისტეშობამდე 5-ე საუკუნეში მათ სამხრეთიდან ჩრდილოეთით გადაუნაცვლებიათ და მიუღწევიათ აღნიშნულ ქართულ ტომებამდე. ამავე ეპოქაშივე მე-18 და მე-19 სატრაპიების ქართულ ტომთა შერწყმა-გაერთიანების პროცესიც მიმდინარეობდა და მას აჩქარებდა სამხრეთიდან სხვა ქართული ტომების ამ სატრაპიებში შეღწევის პროცესი. საბოლოოდ, ამ სატრაპიების ქართულ ტომთა შერწყმის შედეგად იქ არიან-ქართლის სახელმწიფო ჩამოყალიბებულა, თუმცა არმენიელების შეტევა გრძელდებოდა და ქართული მოსახლეობის ზედა ფენა უფრო ჩრდილოეთით ინაცვლებდა. საბოლოოდ იბერიელებისათვის ქრისტეშობამდე II საუკუნეში არმენიას ჩამოუჭრია ვრცელი ტერიტორიები-პარიადრეს კალთები, ხორძენა და გოგარენა.

 

 

არიან-ქართლის ადგილები – კარი, კარინი, არწნი, არზრუმი, არტაანი, არტანუჯი, არზენე და ხორძენე

კარ, არწ, არზ, არტ – ძირები და ფუძეებია იმ ვრცელი ქვეყნის ტოპონიმებისა, რომელსაც, როგორც ჩანს არიან-ქართლი ერქვა, ამ ფუძეებს ეტიმოლოგიური კავშირი აქვს ქვეყნის სახელთან “ხორძენე”, ეს სიტყვა შესაძლოა იყოს ბერძნული ფორმა ქართული ხარძ, არძ, არზენე სიტყვისა. აღსანიშნავია, რომ კონსტანტინე პორფიროგენეტის სიტყვით არტანუჯის ქვეყანას არზენე ერქვა. A

ხორძენე – ევფრატის ზემოწელს მოიცავდა. “ს. ჯანაშიას განსაზღვრებით ისტორიული ხოტენე – ხორძენე შეიცავდა ზემო ევფრატის აუზში გუმუშხანას თემის აღმოსავლეთ ნაწილს და ბაიბურდის თემს (მიახლოებით). ამ ძველი ხორძენეს მემკვიდრეა სომხეთის დასავლური თემი – ხორძიანა (ხორძიანენა). (ს. ჯანაშია, შრომები, II, გვ. 93). სტრაბონის ცნობით ხორძენე იბერიის ერთ-ერთი მხარე სომხეთმა ჩამოაჭრა იბერიას ძვ.წ. აღ. II საუკუნეში”.

დასავლეთ ევფრატის ზემოწელშივეა კარინის ოლქი. მისი მთავარი ქალაქები იყო კარინი (თეოდოსიოპოლი, არზრუმი) და არწნი, სოფელი არნათი და სხვ. “კარინის გავარი თავისი მომიჯნავე ტერიტორიით დიდ სომხეთს პირველად შეუერთა არტაშეს I-მა (189-160). კარინის სახელი დაკავშირებულია იქამდე მაღალმთიან სომხეთში დამკვიდრებულ კარინიტებად წოდებულ ტომის სახელთან” (იქვე, ლასტივერტეცი, ისტორია, 1974, გვ. 163).

როგორც ვთქვით, კარინის, არზრუმის, ხორძენეს, არზნის და მსგავსი “არ” ფუძის მქონე სახელების სიუხვე აღნიშნულ რეგიონში, იძლევა საშუალებას მოსაზრებისა, რომ ხორძენეს რეგიონსაც მოიცავდა არიან-ქართლი.

კარინიტების ტომის სახელი, რომელიც იბერიული წარმოშობისა ჩანს, შეიცავს ფუძე-ძირს “კარ” -აქედან კარიან- და შესაძლოა “არიან”.

კარინიტების ტომს მიუცია სახელი ვანანდის გავარის ქალაქ კარისათვის. ჩვენთვის ისინი ისტორიული საქართველოს პროვინციებია, რომელნიც თავისი იბერიული მოსახლეობით მიიტაცა სომხეთმა, ისინი უნდა ყოფილიყვნენ ნაწილები არიან-ქართლისა.

კონსტანტინე პორფიროგენეტის სიტყვით, “არზენა” ერქვა არტანუჯის ქვეყანას. სხვა ადგილას ეს იმპერატორი აზუსტებს რომელია არტანუჯის მფლობელის ქვეყნები – “იბერიის კურაპალატს, კონსტანტინე პორფიროგენეტის ცნობით, ექვემდებარება ოთხი ერისთავი: ვერიასახის, კარნატაის, ყუელისა და აჭარის”. სამწუხაროდ, წერს ს. ყაუხჩიშვილი, პირველი ორი ადგილის მდებარეობის დადგენა არ ხერხდება, იმდენად დამახინჯებულია მათი სახელები (ვერიასახი და კარნატაი), რომ შეუძლებელი ხდება მათი მიახლოებით მაინც მიმსგავსება რომელიმე ცნობილ საგეოგრაფიო სახელთან” (გეორგიკა, IV, ნაწ. II, 1952, გვ. 294).

სიტყვა “ვერიასახი” შეიძლება დაიშალოს ასე –ვერია, ვერიასი, ვერიასახი. აქ შეიძლება სახელი – “ვერია”, – ივერია გამოიყოს (აქედან “ვერიისა”, ივერიისა, ხოლო “ხი” ალბათ სუფიქსია), ივერია კონსტანტინე პორფიროგენეტის ეპოქაში ტაოს ოლქს ერქვა. ამიტომ შესაძლოა ვერიასახი ტაოს ოლქის რომელიმე ნაწილს გულისხმობდეს.

სიტყვა კარნაიტი ახლოა სიტყვასთან “კარენიტი”, რომელოც ერთ-ერთ ტომს ერქვა კარნუქალაქთან (თეოდოსიოპოლთან).

მართალია, ცნობილია, რომ თეოდოსიოპოლს არ ფლობდა კურაპალატი, მაგრამ მისი ოლქის რომელიმე ნაწილში შესაძლოა კურაპალატს თვისი საერისთაო ჰქონდა.

თეოდოსიოპოლსს შემდეგ ეწოდა არზრუმი – ამ სახელში ჩვენ გვაქვს ფუძისეული ნაწილი – “არზ” – იგივე, რაც არტანუჯის ქვეყნის სახელისა – არზენი.

უფრო მეტიც, ს. ყაუხჩიშვილის ცნობით, სახელი არზრუმის მთავარი ფუძეა “არზენ”, სწორედ ეს სახელი ერქვა კონსტანტინე პორფიროგენეტის სიტყვით არტანუჯის ქვეყანასაც – “არზენა”.

ს. ყაუხჩიშვილის წერს – “თეოდოსიუპოლი დააარსა თეოდოსი II-მ (408-450წწ) მთაზე ქალაქ კარინის ზემოთ, მერე მას უწოდეს არზენ-ერ-რუმ (რომაელთა არზენი), განსასხვავებლად ძველი არზენისაგან, რომელიც მის აღმოსავლეთით იყო (გეორგიკა, IV, II ნაწ. გვ. 262).

მაშასადამე, იყო ორი არზენი – ძველი და ახალი. ძველი არზენი კარინის აღმოსავლეთით ყოფილა.

პროვინცია “არზანენას” სტრაბონიც ახსენებს. ის იყო ევფრატის სათავეში ვანის ტბის დასავლეთით, იქ, სადაც უფრო ადრე იყო ქვეყანა “ალზი” და ალზის სამეფო. (ალზი იგივე არზია. “ენა” არის სუფიქსი).

რითაა საინტერესო ეს სიტყვა “არზ”-”ალზ” ჩვენთვის?

ჩვენი აზრით, “ალზ” ფუძედანაა სიტყვები “ალზენა”, ანუ “ალზიკა”, “ალზიკა” კი, ჩანს, დაედო საფუძვლად მისგან წარმოშობილ “ლაზიკა” სიტყვას.

უნდა ითქვას, რომ ალზის სამეფო – მუშქების საცხოვრისი იყო, იგივე მოსხებისა, მოსხები კი კოლხური ტომი იყო. ლაზებად იწოდებოდნენ არზრუმელებიც.

აღინიშნება, რომ Алдзникл-Арзанена ერთსა და იმავე პროვინციას ერქვა, ჩანს, სომხურად “ик” და “ена” – ერთი და იგივეს აღმნიშვნელი სუფიქსია, ე.ი. ალზიკა არზენა=ლაზიკა.

 

არიან-ქართლის ეტიმოლოგია

რას ნიშნავს სიტყვა “არიან-ქართლი”, საერთოდ “არიანი”, ანდა სად მდებარეობდა ქვეყანა ამ სახელწოდებით?

ჩვენ შეიძლება გამოთქვათ რამდენიმე მოსაზრება.

ვანის ტბასთან მდებარეობდა ქვეყანა “ალზი”, შუპრიის ჩრდილოეთით, მდინარე ტიგროსის სათავეებთან. ამ მდინარეს ერთვის შენაკადი “კენტრიტი” მარჯვენა მხრიდან (ურმიის ტბის სამხრეთით), სადაც ცხოვრობდნენ კარდუხები, იგივე გორდიენები. ამ მდინარე კენტრიტზე უფრო ადრე მდებარეობდა მუშქ-მესხების ქვეყანა ხუბუშქია.

მიიჩნევა, რომ ყველა ეს ქვეყნები ქართველთა წინაპარი ტომებით იყო დასახლებული, ისევე, როგორც კაბადოკია.

საინტერესოა სიტყვა “ალზის” ეტიმოლოგიური ვარიაციები.

ალზისაგან შეიძლება პირდაპირ მიგვეღო:

ალზი – არზი – არძი – არი – აქედან – არიან

ალზი – არზ – არზენენა

მაშასადამე, ალზი ჩვენ გვაძლევს “არიან”-ს და ასევე არზენენას.

ასევე ალზი პირდაპირ გვაძლევს სიტყვას – “არზენა”.

არზენა, კონსტანტინე პორფიროგენეტის ცნობით, ერქვა კლარჯეთის მხარეს. ერთი სიტყვით “ალზი” ქვეყნიდან ჩრდილოეთით ოდნავ წანაცვლებული “ალზ” ტომის ხალხის ქვეყანა შესაძლოა იწოდა “არზენად”.

ასევე საფიქრებელია, რომ სიტყვა “ალზი” გვაძლევს სიტყვას – “ლაზ” ანუ ლაზიკას. თუ კი გავითვალისწინებთ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს XI საუკუნის ლაზიკის საეპისკოპოსოთა ჩამონათვალს, ყველა ისინი მდებარეობდნენ ტრაპეზუნტიდან ვანის ტბის მიმართულებით, ანუ იქ სადაც მდებარეობდა რეგიონი “არზენა”. ამ ოლქს კონსტანტინოპოლის ეკლესია “ლაზიკას” უწოდებდა, ის ტრაპეზუნტიდან ისტორიულ “ალზ” ქვეყნისაკენ იყო გადაშლილი.

ერთი მხრივ ალზი ჩვენ გვაძლევს არიანსა და არზენენს, ასევე, ლაზიკას, მეორე მხრივ ალზი გვაძლევს “ურძ”-ს ალბათ შესაძლოა აქედან “გურძ” – “გურზ” (სირიული სახელი ქართველთა)

ალზი – ალძი – არძი – არზენენა – არზენა

არძი – არი – არიან

არძენა – არეანა – არიანა

– რძ (რბ, რჯ) ბგერათკომპლექსი ზოგჯერ იყოფა და ფუძეებში მის ნაცვლად ჩნდება – “რ” ან “ძ” (“ზ”, “ჯ”). რზ – რ. ანდა რზ – ზ.

ამიტომ სიტყვა “არზიანა”დან – შეიძლება მივიღოთ სიტყვა “არიანა”.

კარდუხების ქვეყნის მეორე სახელი იყო – გორდიენე

გ ო რ დ

კ ა რ დ უ

ქ ა რ თ უ

გორდ – გორდი-ენე

კარდუ – კარდუ-ხი

ქართუ – ქართუ-ელი

 

მუ შ ენ

მუ შ ქი

მუ ს ხი          სხ

მო ს ხი          სგ

ბა ს ხი           სკ

ბა ს გი           შკ

მე ს ხი

მუ სკ ი

მუ შკ ი

მუ-შუ-ან,    მუშქი – სვანი.

 

აღსანიშნავია, რომ “არტ”-”ურტ” – იყო სახელი ხალხისა, რომელიც ცხოვრობდა ალზის ქვეყანაში, ანუ იგივე მუშქები=გორდიენას ხალხი.

ინგოროყვა წერს – “ზანურ (მეგრულ-ჭანურ) დიალექტებში ბგერა “რ” გადადის ბგერაში “ჯ” (თავდაპირველად რთული ბგერა: “რჯ”) – პ. ინგოროყვა, გ. მერჩულე, გვ. 437).

საფიქრებელია, რომ არა ბგერა “რ” გადადის “ჯ”-ში, არამედ ჩანს პროტოქართულში არსებობდა რთული ბგერათკომპლექსი “რჯ”, რომელიც იშლებოდა ასე – “რ” და “ჯ” ; მისგან ნაწარმოებ სიტყვებში ხან ერთი “რ” ბგერა ჩანდა, ხან მეორე – “ჯ”;

მაგალითად:

ხორჯი-ხოჯი

ხორი-(ხარი)

ფურჯი-ფუჯი

ფური

 

კლარჯი-კლარძი-კლაზი-ლაზი

კლარი

გურჯი-გური

გუჯი-(ქუჯი)

 

ალზ-ალძ-არძ-არჯ ფუძეებში “რჯ” – პ. ინგოროყვას აზრით, არის “თავდაპირველი რთული ბგერა”. ეს თავდაპირველი რთული ბგერა “რჯ” იშლებოდა ცალკეულ ორ “რ” და “ჯ” ბგერებად, რომელთაც ასახვა იპოვეს დიალექტებში, მაგალითად, ხარი თავდაპირველად გამოითქმოდა როგორც “ხორჯი”. ამ თავდაპირველი სიტყვიდან მიღებული იქნა სალიტერატურო ქართულის ხორი (ხარი) და მეგრულ-ჭანურის “ხოჯი” (ნიშნავს ხარს), თავდაპირველი ფორმიდან ფურჯი, ფური და ფუჯი (პ. ინგოროყვა, გვ. 437). ხორჯი-ხორი-ხოჯი, ფურჯი-ფური, ფუჯი. არჯი-არი, აჯი

მსგავსადვე ალძენა-არძენადან – არენა (რძ-რ) – “არენა” შეიძლება მიღებული იყოს არიან-ქართლი, ანუ ალზის ქვეყანა და ასევე ალძიკა ანუ ლაძიკა-ლაზიკა. აქედან შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ სიტყვა “არიანის” (“არიან-ქართლის”) თავდაპირველი ფორმა იყო არჯიანი-არძიანი-არზიანი (არზიან-ქართლი).