ქართული ნაციონალური ერთობის (ერის) ჩამოყალიბება ქრისტეშობამდე

ეგრისის საერისთავო შედიოდა ქართლის სამეფოს ანუ იბერიის შემადგენლობაში. ჩვენი წყაროების ცნობით ფარნავასისა და ქუჯის მიერ ჩამოყალიბებულ ქართლის სამეფოს ხალხი წარმოადგენდა არა ცალკეულ ტომებს, არამედ ნაციონალურ ერთობას, საერთო სახელმწიფო  ქართული ენით, საერთო კულტურა-მწიგნობრობით, საერთო სახელმწიფოს მკაცრად განსაზღვრული საზღვრებით, რეგიონული (საერისთავოები) და ცენტრალიზებული (სამეფო) მმართველობით, მკაცრად განსაზღვრული ფისკალური პოლიტიკით, რაც ჩვენს მიერ ზემოთაა აღწერილი, საერთი ჯარით და სხვა.

ძვ.წ. IV-III საუკუნეებში (ფარნავაზის ეპოქაში) საერთო ქართული  ენით გაერთიანებული იყო  „ქართლის სამეფოს“ ყველა საერისთავო (ეგრისის, კლარჯეთის, ოძრხის, მარგვეთის, კახეთის, ხუნანის, სამშვილდის, წუნდის საერისთავოები და სასპასპეტო (შიდა ქართლის საერისთვო). 

საერთო ქართული სამეფოს შექმნის შემდეგ ამ სამეფოში შევიდა მთლიანი ეგრისი, ის „ქართლის სამეფოს“ მკვიდრი ნაწილი გახდა. „ შემოდგომით ფარნავაზი მცხეთაში ცხოვრობდა, ზამთარში – გაჩიანში, ხოლო ზაფხულს წუნდაში ატარებდა. ზოგჯერ მოინახულებდა კლარჯეთს და ეგრისს“.108 ფარნავაზამდე აზოც ჰერეთ-ეგრის-ქართლის მმართველი – „ქართლის მეფე“ ყოფილა: „ ქართლის ცხოვრების მიხედვით აზო… იმორჩილებს ქართლთან ერთად ჰერეთს… დას. საქართველოს (ეგრისს)“ .

ფარნავაზის ეპოქაში ქართული ეროვნული ერთობის ანუ ერი/სახელმწიფოს (ნაციის) ჩამოყალიბებისათვის საჭირო მრავალ ნიშანს ჩამოთვლიან წყაროები (საერთო ენა, საერთო მიწაწყალი, საერთო მტერთან ბრძოლები, საერთო თვითშემეცნება, სახელმწიფოს მოწყობის სიტემები, საერთო ბიუჯეტი და ფისკალური სისტემები და სხვა. რაოდენ საოცარიც არ უნადა იყოს ყველა ამ და სხვა ნიშნებს ერი/ნაცის არსებობისა ჩამოთვლიან წყროები).

ქართული ენა, როგორც ცნობილია, სახელმწიფო ენად გამოაცხადა ფარნავაზ მეფემ (“ქართლის ცხოვრება” და შემდეგდროინდელი ისტორიკოსები ამას ხაზგასმით აღნიშნავენ), რომ მას ეს ღონისძიება ცხოვრებაში მკაცრად გაუტარებია – ქართლის სამეფოში სხვა ენა ქართული ენის გარდა ოფიციალურად არ იხმარებოდა. ბრინჯაოს ეპოქის მიწურულსა და ადრეული რკინის დასაწყისში ძველი წელთაღრიცხვის VIII-IV საუკუნეებში ზანურ-ქართული ენობრივი ერთობა ისის იყო იწყებდა რღვევას, ეს იმას ნიშნავს რომ სხვაობა ქართებისა და ეგრისელების მეტყველებაში თითქმის არ არსებობდა ან დიალექტურ დონეზე იყო ქართლის სამეფოს ანუ ქუჯი-ფარნავაზის სამეფოს დაარსებისას ძვ. წ. მე-4 საუკუნეში. ასე რომ, ქართული ენა ეგრისელებისათვის მშობლიური ენა იყო. აქ საუკუნეთა მანძილზე ქართული ენა იყო კულტის მსახურების, ქვეყნის კულტურული ფენების, არისტოკრატიის, სახელმწიფო მოხელეების, ზედაფენის ენა, ე.ი. სალიტერატურო ენა. მართლაც, მეცნიერთა აზრით, “წარსულში იბერიულ-კავკასიურ ენებს მეტი სიახლოვე ახასიათებდათ, ვიდრე ახლა ვხედავთ. ზედაპირზე სხვაობა ჩანს, სიღრმისეულ ფენაში სხვაობა მცირდება, საერთო მატულობს. საერთო ძველია, განსხვავება – ახალი”. 110 მეცნიერების მიერ გარკვეულია, რომ ქრისტიანობამდე ქართველების ყველა ტომს ჰქონია საერთო რწმენა, არსებულა საერთო ქართული წარმართობა. ივანე ჯავახიშვილმა გაარკვია, რომ სვანეთში წარმართული საწესჩვეულებო კულტი ქართულ ენაზე სრულდებოდა და არა სვანურ ენაზე. “ფერხულის სიტყვებს მეფერხულე სვანები ქართულად წარმოსთქვამდნენ.” 111 შემდეგმა კვლევამ აჩვენა, რომ “ამ წესების ძველქართულ სახელებთან ერთად ფერხულის ქართულად წარმოთქმის ჩვეულება, უეჭველია, თავდაპირველი საერთო ქართული წესის ნაშთი უნდა იყოს”.112 წარმართულ წესებს, სვანეთში შემორჩენილს, ჰქონია ქართული ტერმინოლოგია, ხოლო თვით ეს წესები ქართულ ენაზე სრულდებოდა. ასევე ყოფილა სამეგრელოშიც. “ივ. ჯავახიშვილს სათანადოდ დამტკიცებული აქვს, რომ ახალწლის დღესასწაულის ჩვეულებების თანახმად, მეგრელი მეკვლეც თავის წარმოსათქმელ სიტყვებს მეგრულად კი არა, სწორედ ქართულად ამბობს ხოლმე”.113 მოყვანილი ფაქტები კიდევ ერთხელ ამტკიცებს იმ აზრს, რომ არსებობდა საერთო ქართული ენა — კულტის მსახურებისა და სხვათა შესრულება ხდებოდა ამ ყველასათვის გასაგებ ენაზე, ხოლო შემდეგში (IV-III) ეს ენა იქცა სახელმწიფო ენად. ივანე ჯავახიშვილი სრულიად სამართლიანად დაასკვნიდა მითითებული და სხვა მონაცემების საფუძველზე — “ცხადი გახდება, რომ არამცთუ საზოგადო ქართული, ყველა ტომთათვის, მათ შორის მეგრელთა და სვანთათვისაც საერთო წარმართობა არსებობდა, არამედ რომ წარმართობის საერთო ტერმინოლოგიაც, საერთო ენაც ქართული ჰქონდა”.114 ასე რომ, ერთიანი სახელმწიფოს — “ქართლის სამეფოს” წარმოქმნამდე (ქრისტემდე IV-III საუკუნეებში) და, ცხადია, მის შემდეგაც, ყველა ქართულ ტომს — ქართებს — მეგრელებსა და სვანებს — ჰქონიათ საერთო მშობლიური ქართული ენა, ე.წ. სალიტერატურო ენა. ენათმეცნიერები გამოწვლილვითი ანალიზის საფუძველზე მიდიან დასკვნამდე, რომ ქართული სალიტერატურო ენის ფორმირება დაწყებულა არა V საუკუნეში, არამედ ბევრად უფრო ადრე, შესაძლოა, მეხუთე საუკუნეში ქრისტეშობამდე.
ენათმეცნიერი ლ. ლეჟავა წერს “… სარწმუნოდ შეიძლება მივიჩნიოთ. რომ ძველი ქართული სალიტერატურო ენის ფორმირება დაწყებულია V ს-ზე გაცილებით უფრო (შესაძლებელია, ათი საუკუნით) ადრე”.115 ცნობილი მეცნიერი ივ. გიგინეიშვილი წერდა: “ახალი სალიტერატურო ენის საბოლოოდ ჩამოყალიბებას შვიდასზე მეტი წელი დასჭირდა, მისი ჩამოყალიბება მხოლოდ მე-19 საუკუნეში გახდა შესაძლებელი და ეს ენაც კი არ იყო ისეთი სრულყოფილი ნორმების მქონე ლიტერატურული ენა, როგორიც ძველი ქართული იყო, მიუხედავად იმისა, რომ ამ ენის ნორმალიზაციისა და სრულყოფისათვის მე-19 საუკუნის მეორე ნახევრიდან მოკიდებული გაცილებით მეტად ხელსაყრელი გარემოება და პირობები არსებობდა, ვიდრე ძველ საქართველოში. თუ ახალი სალიტერატურო ენის საბოლოოდ ჩამოყალიბებას ამდენი დრო დასჭირდა, ცხადია, ადვილი წარმოსადგენია, თუ რამდენი საუკუნე დასჭირდებოდა ძველი ქართული სალიტერატურო ენის ჩამოყალიბებასა და სრულქმნას, ვიდრე ის იმ დონეზე ავიდოდა, როგორც სალიტერატურო ენა, რა დონეზეც დგას “შუშანიკის წამების”, ან ოთხთავისა და ბიბლიის ქართული თარგმანების ენა”.116 V საუკუნემდე ქართულ სალიტერატურო ენას განვითარების გრძელი გზა უნდა გაევლო. “ასე განვითარებული და უნიფიცირებული სალიტერატურო ენა მხოლოდ საუკუნეთა განმავლობაში შეიძლებოდა შექმნილიყო.117 მეცნიერის შეხედულებით, მეხუთე საუკუნემდე ბევრად უფრო ადრე, ჯერ კიდევ მწერლობის წარმოშობამდე არსებობდა საერთო-სახალხო ენა. ცხადია, ეს საერთო სახალხო ენა იყო საერთო ქართული ფუძე ენა, რომელიც ფარნავაზ მეფემ სახელმწიფო ენად გამოაცხადა. ენობრივი ერთობის დროს ეს საერთო-სახალხო ენა გამოიყენებოდა ყველა ქართული ტომის მიერ კულტის მსახურებისა და სხვა მიზნებისთვის. საერთო-სახალხო ენა, რომელიც ბატონობდა დიალექტებზე და იმორჩილებდა მათ, მწერლობის წარმოშობამდეც უნდა ყოფილიყო. სამწერლო ენის არსებობა კი დამწერლობის წარმოშობიდან იწყება, ე.ი. V ს-ზე გაცილებით უფრო ადრე, ქრისტიანობამდელ ეპოქაში”.118 დავასკვნით, რომ ჯერ კიდევ IV-III საუკუნეებში ქართლის სამეფოში, ანუ აღმოსავლეთ-დასავლეთ საქართველოში მცხოვრებ ხალხს უკვე ჰქონია ერის რაობის განმსაზღვრელი ერთ-ერთი მთავარი ელემენტი — კულტმსახურების საერთო ქართული ენა, რომელსაც ჰქონდა დიალექტები, როგორც ყველა ცოცხალ ენას.

ფარნავაზის „მწიგნობრობა ქართული“, ჩანს გულისხმობდა, ფინიკიური ანბანის საფუძველზე ჩამოყალიბებულ ქართული დამწერლობის იმ ფორმას, რომელსაც იყენებდნენ ფარნავაზისა და მისი საერისთავოების კანცელარიები და ალბათ ქურუმები.
ესაჭიროებოდა თუ არა ფარნავაზის ეპოქის სახელმწიფოს „მწიგნობრობა“ ანუ იყო თუა არა მოთხოვნილება იმისა, რომ ბრძანებები და მიმართვები ქვემდებარე დაწესბულებებისთის წერილობით სახით მიეწოდებინა?
ვახუშტიმ საგანგებოდ გამოიკვლია ფარნავაზის შემდგომი ქართული სამეფოს სამოხელეო წყობა და წერდა, რომ სახელმწიფში უამრავი სახელისუფლო უმაღლესი დაწესებულება არსებობდა, მსგავსი იმისა რასაც ამჟამად ეწოდება სამინისტროები. ესენი ყოფილან შემდეგი „ხელისუფალნი“ (და, შესაბამისად, მათ ხელქვეშ არსებული დაწესებულები) – სპასალარი ანუ სამხედრო უწყების მეთაური, სახლთხუცესი, ხელისუფალი, რაც ჩანს იგივე იყო რაც ევროპაში „მაჟორდომი“. მას მრავალი თანაშემწე ჰყავდა, რადგანაც სასახლეებსა და ციხე–სიმაგრეებში შესაბამისი მეურნეობას უნდა გაძღოლოდა. ასევე დიდი სახელო იყო „მსახურთუხუცესობა“, რომელაც ასევე მრავალი თანამშრომელი ჰყავდა, მას ასევე ევალებოდა „ციხექალაქთა მცველთ უხუცესობა“, საგანგებო ხელისუფალი იყო „მონათუხუცესი“, ასევე მანდატურთუხუცესი –საპოლიციო სისტემის მეთაური, მსაჯულთუხუცესს ეკითხებოდა ქვეყნის „მსაჯულები“, ასევე „ბჭეთა,ხევისბერთა და ხევითავთა“ წინძღოლა. მეჯინიბეთუხუცესი შეიძლება თანამედროვე ტრანსპორტისა და ფოსტის გაერთიანებულ სამინისტროს შევადაროთ, მას ექვემდებარებოდნენ „შიკრიკნი, პაიჭნი და ჯინიბნი“ ანუ ქვეყნის ტერიტორიაზე სხვადასხვა დავალებათა და ბრძანებათა ადრესატამდე მიტანა ეველებოდათ. სხვა იყო მეჭურჭლეთუხუცესი, მოლარეთუხუცესი და ეზოსმოძღვარი, რომლიც შესაძლოა ევროპულ „მაიორდომს“ შევადაროთ.
აი, სწორედ მათ ესაჭიროებოდათ თავიანთი ფუნქციების განსახორციელებლად „მწიგნობრობა“ ანუ წერილობითი სახით ბრძანების ანდა ნების გადაცემა სხვადასხვა უწყებისათვის , ამიტომაც მათ შესახებ წერს კიდეც ვახუშტი :
„ესენი სწერდენ: უსტარს. იერლაყსა, პიტაკსა, ენდალმასა, პატრუცაგსა, როარტაგსა, გუჯართა, სიგელთა, ბრძანებათა, განაჩენთა და სხვათა“. 

ამ უსტარ–ბრძანებებს საგანგებო მწერლები წერდნენ.

ვახუშტი წერს, რომ არსებობდა სახლმწიფო მწერალთა უწყება, ისინი განსაკუთრებით ესაჭიროებოდა საფინასნო სფეროს, ვახუშტი წერს:

„მწერალთათჳს. მწერალნი იყუნენ, რომელნი სწერდნენ შემოსავალსა და წარსაგებელსა ყოველთავე, და ტომართა, და სხვათა“

აქედან ჩანს, რომ ფარნავაზის მიერ დაარსებულ სახელმწიფო სისტემას მწიგნობრობა ესაჭიროებოდა, ანუ უნდა არსებულიყო კიდეც შესაბამისი ქართული დამწერლობა.
მიიჩნევა, რომ ის, მართალია, არსებობდა, მაგრამ ინტენსიურად არ გამოიყენებოდა, ვიდრე ქართველთა გაქრისტიანებამდე.

სომხური წყაროებიდან შიძლება გავიგოთ, რომ როდესაც მე-5 ს. დასაწყისში დადგა საჭიროება ბიბლიის წიგნების ქართული თარგმანების ჩაწერისა, ბაკურ მეფის კარზე პეტრე იბერის პაპის ოჯახში გახსენებულ იქნა უკვე არსებული ძველი ქართული ანბანი, ამ დროს, უკვე არსებული ქართული ასოებისათვის აქ უნდა მიეცათ ის მრგვლოვანი სახე, რომელიც ახლა „მრგვლოვანის“ სახელითაა ცნობილ. შესაბამისად, ამ რეფორმის შედეგად, ჩამოყალიბდა ქართული ანბანის ე.წ. მრგვლოვანი სახეობა და მას სრულყოფილი სახე ბერძნული დამწერლობის სისტემის შესაბამისად უნდა მიცემოდა.

მასასადამე, ფარნავაზის მწიგნობრბის ენა იყო ის „ქართული ენა“, რომელიც მან წყაროს ცნობით განავრცო მთელ თავის სამეფოში.

ეს ენა, ანუ, ფარნავაზის ეპოქის ენა იმდენად განვითარებული ყოფილა, რომ ის დაედო საფუძვლლად ქრისტიანობის გავრცელების შემდეგ საქართველოში საეკლესიო მსახურებას და ამ ენაზე ითრგნა წმიდა წერილი.

ჩანს, ეს ენა დაედო საფუძვლად ძველ ქართულ წარმართულ კულტმსახურებას, შემდეგ კი ქართულ საქრისტიანო ღვთისმსახურებას, საბოლოდ კი ძველ ქართულ სალიტერატურო ენას. ძველი ქართული სალიტერატურო ენა ამოზრდილი უნდა ყოფილიყო ე.წ. ზან-ქართული ენიდან. მაშასადამე, ძველი ქართული სალიტერატურო ენა აღმოცენდა არა ქართის დიალექტის ბაზიდან, არამედ იმ დროისათვის ჯერ კიდევ თითქმის მთლიან, თითქმის დაუშლელ ზან-ქართული ენიდან. ამის გამო იყო, რომ ძველი ქართული ენა არ განეკუთვნებოდა არც ერთ დიალექტს, არც-ერთ რეგიონს, იგი წარმოადგენდა დიალექტებზე მაღლა მდგომ საერთო ენას, რომელიც პირველ საუკუნეებშივე გასაგები იყო ყველა ქართველისათვის, მათ შორის მეგრელებისა და სვანებისათვის. თავიდანვე იგი იყო საკრალური, წმინდა, ლოცვისა და ურთიერთობის ენა. ამიტომაც დგანან იოანე ლაზი და სხვა დასავლელი ქართველი მოღვაწეები (შესაძლოა ევაგრე პონტოელიც) ქართული სამწერლო და კულტურის ენის შექმნა-შემუშავების სათავეებთან.
ამ დიდი სამუშაოს ცენტრები იყვნენ მონასტრები საქართველოსა და პალესტინაში. პეტრე იბერმა და იოანე ლაზმა იერუსალიმსა და პალესტინაში რამდენიმე მონასტერი ააშენეს, მონასტრი ააშენეს ეგვიპტეშიც კი. ბიოგრაფი ზაქარია წერს, რომ იერუსალიმში პეტრემ და იოანემ “აღაშენეს სახლი სასტუმროი ქალაქსა შიდა და მოამზადეს ფერხთა საბანელი, ტაბლაი, და ცხედარი და განუსვენეს უცხოთა” (ძველი ქართული აგიოგრაფ. ლიტ. ძეგლები, II, გვ. 229), “მერმე წარვიდეს უდაბნოდ და შეკრიბნეს ძმანი მრავლად და აღაშენეს მონასტერი (იქვე, გვ. 229). მას “ჰქვიან ქართველთა მონასტერი” უცხო წყაროები მას “ლაზთა მონასტერს” უწოდებენ. იბერი და ლაზი იმ დროისათვის სინონიმები იყვნენ. აქ დაკრძალეს იოანე ლაზი. იქამდე კი მათ “იორდანეს პირსა ადგილსა უდაბნოსა იშენეს მონასტერი”, ეგვიპტეში “უდაბნოსა მას აღაშენეს ეკლესიაი და გარემოს მონასტერი” (იქვე, გვ. 235). იერუსალიმში დაბრუნების შემდეგ კი “კუალად აღაშენეს ქალაქსა სახლი სასტუმროი და იწყეს შენებად ეკლესიისა” (იქვე, გვ. 235). მონოფიზიტების დევნისაგან დაბრუნების შემდეგ “გარეშე ქალაქისა აღაშენა მონასტერი და ეკლესია შუენიერი, შეკრიბნა ძმანი მრავალნი და განუწესა მათ წესი და კანონი სულიერი და საღმრთო” (იქვე, გვ. 247).
იერუსალიმისაკენ ქართველთა ლტოლვას წმიდა ნინოს დროს უნდა ჩაჰყროდა საფუძველი. იერუსალიმში გაემგზავრნენ მისი მშობლები, იქ აპირებდნენ გამგზავრებას წმ. ნინოს რიფსიმიანი ქალწულები. წმიდა ნინოს ქადაგებათა შედეგად ქართველთა მეფე მირიანს იერუსალიმში აუგია მონასტერი იმ ადგილას, სადაც გადმოცემის თანახმად მოუჭრიათ ხე, რომლისაგანაც გაკეთებულ ჯვარზე გააკრეს მაცხოვარი. “ცხოველმყოფელისა ჯუარისა ადგილსა” მგდარი ჯვრის მონასტერი პეტრე იბერს განუახლებია ვახტანგ გორგასალის დროს.

საერთო ენის გარდა ფარნავაზის სახელმწიფოს გააჩნდა საზოგადოების ორგანიზაციის ანუ სახელმწიფოებრიობის შესაბამისი პოლიტიკური ფორმები.

ფარნავაზის პირველ ერთიან ქართულ სახელმწიფოს, წყაროს მიხედვით, გააჩნადა განსაზღვრულ ტერიტორიაზე (მდინარე ეგრისწყლიდან (შავი ზღვიდან) ვიდრე ალბანეთამდე)  ხელისუფლების სუვერენული ორგანიზაცია,  აღჭურვილი სამმართველო და იძულებითი აპარატით (საერისთავოები ძალოვანი სტრუქტურებითა და ფისკალური ინსტიტუტებით), რომელსაც ქვეყნის მთელი მოსახლეობა ემორჩილებოდა.

ფარნავაზმა და ქუჯი ერისთავმა საერთო სახელმწიფო – “ქართლის სამეფო” დაარსეს ვითარცა სოციალური ინსტიტუტი, რომელიც უზრუნველყოფთდა თავის წევრთა შორის წესრიგს, ეყრდნობდა მოვალეობითი ვალდებულებების აღსრულებასა და იქამდე არსებულ ტრადიციებს.

ვახუშტი ბატონიშვილი საგანგებოდ აღწერს ფარნავაზ–ქუჯის სახელმწიფოს ტრადიციებს ქვეთავში, რომელსაც ეწოდება „წესთათვის“

ეს იყო – 

ა. წარმართული კერპთმსახურება „კერპთა მღვდელთა“ მიერ და მათი საგანგებო პატივისცემა. 

ბ. მსგავსი პატივისცემა საერო მმართველთა მიმართ (ესენი იყვნენ „ერისთავნი, მთავარნი, აზნაურნი, ვაჭარნი, მსახურნი, მუშაკნი“).

თავის მხრივ – ერისთავებს ევალებოდათ აღესრულებინათ საგანგებო „წესი ერისთავთა“, ეს ძირითადად იყო – „მოურნეობა“ ანუ ზრუნვა საერისთავოს მიმართ, კერძოდ, ერისთავს ევალებოდა –

1. „თავის ქვეყნის სამართლის“ წარმოება, ანუ საერისთავოში სასამართლო სისტემის მეთაურობა;
2. მისი მოვალეობა იყო საერისთავოს ლაშქრის შეკრება, მისი გაწვრთნა და საომრად მომზადება;
3. ერისთავი თავის საერისთავოში ადგენდა სახელმწიფო მოხელეებს -„დაიდგინებოდნენ მთავარნი და წარჩინებულნი, და ძენი მათნი შეცვალებით“ (ქ.ც.4.1975, გვ.17).

აღნიშნული მთავარნი და წარჩინებულნი სახელმწიფო სამსახურში რომ ჩააყენეს, იქედან ჩანს, რომ მათი თანამდებობა არ იყო მემკვიდრეობით, მათი თანამდებობიდან დათხოვნა და მათ მაგიერ სხვა მოხელეების დანიშვნა საჭირო წესი იყო აუცილებლობის შესაბამისად. მათი როტაცია შეიძლებოდა – „შეცვალებით“.

წყაროს დაბეჯითებული მტკიცებით ფარნავაზ–ქუჯის სახელმწიფოს გააჩნდა სუვერენიტეტი, ანუ მისი ხელისუფლება დამოუკიდებელი იყო სხვა სახელმწიფოსაგან  თავისი სახელწიფოს მთელ ტერიტორიაზე, ეს მდგომარეობა მათ მტკიცე და ხანგრძლივი ომებით მოიპოვეს მტერთან ბრძოლის შედეგად. წყაროს ეს ცნობაც სახელმწიფოს არსებობის ნიშანია.

წყარო აღწერს სახელმწიფოებრიობის ყველა ნიშანს, კერძოდ ეს იყო, აღნიშნული საერისთავოების დაარსება ანუ ტერიტორიული პრინციპით მოსახლეობის დაყოფა და ორგანიზაცია, კერძოდ კი 8 (რვა) საერისთავოს დაარსება, რომელთაც გააჩნდათ თავისი საზღვრები.

ქვეყანაში არმიის, პოლიციის, სამართლის სისტემის არსებობა, რომელნიც უზრუნველყოფდნენ სახელმწიფო გადაწყვეტილებების აღსრულებისათვის იძულებას (ქ.ც. 4. 1975, გვ. 17).

საპოლიციო ფუნქციები ებარა „მანდატურთუხუცესს“, ის იყო ასე ვთქვათ შინაგან საქმეთა მინისტრი „მანდატურთუხუცესის ჴელისა იყო: მანდატურნი მებჭენი, მეკრენი, ქონდაქართუხუცესი, სარანგანი“.

განიმარტება, რომ –

მანდატური იყო საპოლიციო–ადმინისტრაციული აპარატის მოხელე, ძველ საქართველოში „ამიერ და იმიერ“ ანუ აღმოსავლეთ–დასავლეთ საქართველოში „300 სახლი“ მანდატური ყოფილა, 

ქონდაქარი – სასამართლო განჩინების აღმასრულებელია ან ჯალათია (რომელსა თურქნი ჯალათს უჴმობენ), ხოლო, 

სარანგი – პოლიციელია, ან შეიარაღებული საპოლიციო რაზმია, რომელსაც ევალბოდა წესრიგისა და არსებული საზოგადოებრივი წესიერების (სიმშვიდის) დაცვა.
წყარო აღნიშნავს,რომ სახელმწიფო აღასრულებდა თავის მრავალ ფუნქციას, მათ შორის გადასახადების ამოღებას (რათა უზრუნველეყოთ სახელმწიფო აპარატის მუშაობა), ეს ფუნქცია ეკისრებოდა საგანგებო „ხელისუფალს“, მას ეწოდებოდა „სპასალარი ანუ სპასპეტი“, ის იყო „ერისთავთა უხუცესი“ და ამავე დროს ევალებოდა სამეფო გადასახადის ანუ „ხარკის“ მოკრება საერისთავოებში, ანუ მას გადაეცემოდა ერისთავების მიერ საერითავოებში შეკრებილი გადასახადი.

სპასალარი ანუ სპასპეტი იყო საგანგებო უმაღლესი ხელისუფალი
„ამისი ხელისანი იყუნენ … ყოველთა ერისთავთა უხუცესობა. ესევე შეჰკრებდა ლაშკართა და ხარკსა სამეფოსა ერისთავთა მიერ ყოველთა საბრძანებელთა“
შიძლება შევეხოთ ზოგიერთ გამორჩეულ ხელისუფალს, მათ შორის–
მსახურთუხუცესის ჴელისა იყუნენ: სალაშკრო საჭურვემსახურთ ლისა და იარაღისა მსახურნი მეფისანი და ციხექალაქთა მცველუხუცესი ნი სპანი მეფისანი.
მანდატურთუხუცესის ჴელისა იყო: მანდატურნი, მებჭენი, მეკრენი, ქონდაქარნი, სარანგანი და ნადიმობის წესი, და წინძღოლა მეფისა, მოხსენება ნადიმსა…“
„მეჭურჭლეთუხუცესი, ამისი ჴელისა იყო ყოველნი საჭურმეჭურჭლე და საუნჯენი მეფისა, და მას შინა დაწესებულნი“.

მსაჯულთუხუცესისათჳს – ამისი ჴელისა იყუნენ ყოველნი მსაჯულნი, ბჭენი და ჴევისბერნი. ჴევის–თავნი და ესევე სჯიდა საბრძანოსა მეფისასა.

 მეჯინიბეთუხუცესი – უხუცესი მეჯინიბე შემდგომად იწოდა ამილახორი. ამისი მეჯინიბეთ ჴელისა იყო: ყოველნი მეჯინიბენი, შიკრიკნი, ტაიჭნი, ჱუნენი, ჯოგნი, რემანი მეფისანი“ და სხვა

ფარნავაზის მიერ რეგიონებში საერისთავოების დაარსება ნიშნავდა, რომ არა მხოლოდ ცენტრში, რეგიონულ ოლქებშიც არსებობდა ადგილობრივი ორგანოები (სამართლის ორგანო, ლაშქრის (არმიის) ადგილობრივი სტრუქტურული ერთეული და ადგილობრივი ფისკალური ინსტიტუტი ფინანსური საკითხების მოსაგვარებლად საერთო სახელმწიფოებრივი საჭიროებისათვის („მოჰკრეფდეს ხარკთა სამეფოთა“).

მასასადამე, ჩვენი წყაროები დაბეჯითებით მიუთითებენ, რომ ქრისტეშობამდე საუკუნეებით ადრე ფარნავაზის ერთიანი პირველი ქართული  სახელმწიფოს ხალხს ანუ ქართველ ხალხს გააჩნდა ერისათვის დამახასიათებელი  ნიშნები.

ამჟამად აღიარებულია, რომ ძველი წელთაღრიცხვის მე-6 საუკუნეში უკვე მთლიანად იყო ჩამოყალიბებული  სომეხი ხალხი, ვითარცა ნაციონალური ერთობა ანუ ერი, ხოლო სომეხთა ეთნოსის ჩამოყალიბება დაწყებულა გაცილებით ადრე ბრინჯაოს ეპოქაში Формирование армянского этноса произошло между XIII и VI веками до н. э.

მსგავსადვე,ჩვენი წყაროების მითითებით, ქართველი ხალხის ფორმირება ჯარ კიდევ არიან ქართლის სამეფოში დაწყებულა (არსენ ბერის ცნობით -„ჩვენ ჩვილნი ვართ მათ არიან-ქართლით გამოსულთანი და მათი ენაი ვუწყით), ხოლო მტკიცე ნაციონალურ ერთობად ჩამოყალიბებულაა ქუჯი-ფარნავაზის სახელმწიფოში. ისმის კითხვა, რამდენად შსაძლებელია, ძველ მსოფლიოში ერი/ნაციების არსებობა, მათ შორის ქართულისა?

 ამ კითხვას პასუხს ცემს ავტორი ვებგვერდზე და წერს – „ მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი მეცნიერი [6] ამტკიცებდა, რომ ერები თანამედროვე ფენომენია და საფრანგეთის რევოლუციის შემდგომი ეპოქიდან მომდინარეობს, სხვა მეცნიერები თვლიდნენ, რომ ერების ფენომენი ძველია, ან უძველესიც კი და წარმოადგენს პოლიტიკური ფორმაციის ერთ–ერთ ტიპს“ მაგალითად მოყავთ ძველი მსოფლიოს მრავალი ქვეყანა მათ შორის ეგვიპტე, ისრაელი და სხვა. „ძველი ეგვიპტე იყო მსოფლიოს პირველი ერ–სახელმწიფო, რომელიც ჩამოყალიბდა საკმაოდ ადრეულ ეტაპებზე, როგორც უნიფიცირებული სახელმწიფო და რომელიც შეესაბამებოდა საერთო ეთნიკური წარმოშობის გარკვეულ ხალხს“

ამჟამინდელი განსაზღვრებით ნაცია (ლათინურიდან natio „ტომი,ხალხი“) არის ერთი სახელმწიფოს მოქალაქეთა ერთობლიობა – პოლიტიკური ანდა სამოქალაქო, ნაცია, ეთნიკური ერთობა – ეთნიკური ნაცია, ეთნონაცია, კულტურული ნაცია. ნაცია უფრო პოლიტიკურია, ვიდრე კულტურულ-ეთნიკური ჯგუფი. არსებობს ეთნიკური ნაციონალიზმი და სამოქალაქო ნაციონალიზმი.

წყაროს ცნობებს თუ დავუჯერებთ, უკვე ფარნავაზის დროს მის სახელმწიფოში მოსახლეობას გააჩნდა იმჟამინდელი ერისათვის დამახასიატებელი ნიშნები – ეს იყო ხალხის ისტორიულად მყარი, პოლიტიკურად თავისთავადი ერთობა, რომელსაც გააჩნდა უნიკალური ნაციონალური იდენტობა, რომელზეც ზემოთ ვისაუბრეთ.
ნაციონალური იდენტობა არის – ნაციის შეგრძნება, რომ ის წარმოადგენს უნიკალური ტრადიციებით, კულტურითა და ენით წარმოდგენილ მთლიანობას, ამ ფაქტის საილუსტრაციოდ შეიძლება გამოგვადგეს მატიანეში აღწერილი ამბავი, უფლისწული ვახტანგ გორგასლი დაობლდა 10 წლის ასაკში, ამით ისარგებლეს მეზობელმა იმპერიებმა, მათ შორის ბიზანტიამ. მან გადმოლახა ქართლის სამეფოს საზღვრი და მოახდინა ტერიტორიის ოკუპაცია მდინარე ეგრისწყლიდან, ვიდრე ციხე–გოჯამდე.
ამ ფაქტს, ანუ ქვეყნის ტერიტორიის ნაწილის დაკარგვას „ეგრიაწყლიდან ციხეგოჯამდე“ მემატიანის სიტყვით, „იგლოვდა ყოველი ქართველი“.
წყარო წერს – „გამოვიდეს ბერძენნი აფხაზეთით, რამეთუ ბერძენთა ჰქონდა ეგრის–წყალს ქუემოთი კერძი ყოველი, და დაიპყრეს ეგრის–წყლითგან ვიდრე ციხე–გოჯადმდე. მაშინ იქმნა გლოვა და წუხილი ყოველთა ზედა ქართველთა და იტყოდეს: ვძებნეთ საზღვარი ქართლისა ბერძენთაგან“. ამას იტყოდეს ყოველნი ქართველნი და იყვნეს მწუხარებასა შინა დიდსა“.

„მაშინ იყო ურვა დიდი ივერიასა შინა, ვინაითგან მისტაცეს საზღვარნი მათნი და არა ჰყვათ წინამძღვარი, რათა ირგონ რამე“ (ქ.ც.4. გვ.101).
მაშასადამე, ქვეყანამ დაკარგა მიწაწყალი დასავლეთ საქაართველოს ერთ ნაწილში, და ამას იგლოვდა ქვეყნის მთალი მოსახლეობა როგორც აღმოსავლეთ საქართველოში, ისე დასავლეთში, ანუ, ქვეყნის ერთი ნაწილის – ეგრისწყლიდან ვიდრე ციხე–გოჯამდე მდებარე ტერიტორიის, მიტაცების გამო მწუხარებამ დაისადგურა ყოველი ქართველის ოჯახში.

მემატაიანის მიერ აღწერილი ამ ამბიდან ჩანს, რომ მე-5 საუკუნის ქართველს უფრო ძლიერი ნაციონალური იდენტობა გააჩნდა, ვიდრე, მაგალითად, მე-20 საუკუნისა.
მართლაც, მტერმა, მე-20 ს ს. ბოლოსა და 21-ე ს. დასაწყისში მსგავსადვე მოახდინა ქვეყნის ნაწილის – აფხაზეთის ოკუპაცია, მაგარამ ამ ფაქტს ყველა ქართველი არ განიცდიდა და არც საყოველთაო მწუხარებას მისცემია ყველა ოჯახი, როგორც ეს მომხდარა საუკუნეთა წინ, მე-5 საუკუნეში, როცა მსგავსი ფაქტის გამო „იქმნა გლოვა და წუხილი ყოველთა ზედა ქართველთა …ყოველნი ქართველნი იყვნეს მწუხარებასა შინა დიდსა“

ზოგჯერ ამბობენ, რომ ქართული იდენტობა დაკავშირებულია ქრისტიანობის გავრცელებასთან, მაგრამ ამ აზრს არ ეთანხმება მემატიანის ცნობა, რომ წარმართ და ასევე არაქრისტიან, მაზდეანური სარწმუნოების მქონე ქართველებსაც „ქართველებს“ უწოდებდნენ.
მაგალითად, მე-5 საუკუნეში, ქართლის წვრილი ერში მტერს მაზდეანობა გაუვრცელებია, მაგრამ ისინი, წყაროს ცნობით,  კვლავ ქართველებად იწოდებოდნენ – „რომელსა ენებოს ცეცხლის მსახურება ქართველთა, არა აყენებდდნენ, თვინიერ იძულებისა…ვერ მოაქცივნეს წარჩინებულნი, გარნა წვრილნი ვინმენი ერნი“ (ქ.ც. გვე. 100). ანუ მტერს წარჩინებულთა შორის მაზდეანობა ვერ გაუვრცელება, მაგრამ დაბალი ფენის ქართველები გაუმაზდიანებია.

საზოგადოდ, ნაციონალური იდენტობის მთავარ მახასიათებლად ითვლება 1. შინაგანი ერთობა და 2. განსხვავებულობა სხვათაგან.
ორივე ეს ნიშანი გაააჩნდა ფარნავაზის სახელმწიფოს მოსახლეობას.
პირველი მიიღწეოდა ერთიანი ისტორიით, საერთო ტერიტორიით, საერთო ენით, საერთო რელიგიით, ადათებით, ლეგენდებითა და გადმოცემებით, ეს ნიშნები ნაციონალური იდენტობისა ფარნავაზის სახელმწიფოს ხალხს გამოკვეთილად გააჩნდა.
ფარნავაზის სახელმწიფოს ხალხს წყაროს მიხედვით გააჩნდა მეორე ნიშანიც, ნაციონალური იდნტობის გარე განზომილება, რომელიც ამ ხალხმა შიმუშავა მტერთან ბრძოლისას. მტერის დასამარცხებლად სხვა უცხო, მეზობელი ხალხების მეომრებიც კი დაიქირავა. ამით ეს ნიშანი გამოკვეთა.

თვალსაჩინოა პირველი ერთიანი ქართული სახელმწიფო ატრიბუტები, მათ შორის საერთო სახელმწიფო ადმინისტრაცია – „ფარნავზი „მეფე იქმნა ყოველსა ქართლსა და ეგურსა ზედა. და განამრავლნა ყოველნი მჴედარნი ქართლოსიანნი, განაწესნა ერის–თავნი რვანი და სპასპეტი. ერთი გაგზავნა მარგჳს ერის–თავად, და მისცა მცირით მთითგან, რომელ არს ლიხი, ვიდრე ზღუადმდე, რიონს ზემოთ. და ამან–ვე ფარნავაზ აღაშენნა ორნი ციხენი, შორაპანი და დიმნა. და გაგზავნა მეორე კახეთისა ერის–თავად, და მისცა არაგჳთგან ვიდრე ჰერეთამდე, რომელ არს კახეთი და კუხეთი. მესამე გაგზავნა ხუნანისა ერის–თავად, და მისცა ბერდუჯის მდინარითგან ვიდრე ტფილისამდე და გაჩიანთამდის, რომელ არს გარდაბანი. მეოთხე გაგზავნა სამშჳლდის ერის–თავად, და მისცა სკჳრეთისა მდინარითგან ვიდრე მთამდე, რომელ არს ტაშირი და აბოცი. მეხუთე გაგზავნა წუნდის ერის–თავად, და მისცა ფანვარითგან ვიდრე თავადმდე მტკურისა, რომელ არს ჯავახეთი და კოლა და არტანი. მეექუსე გაგზავნა ოძრჴის ერის–თავად, და მისცა ტასისკარითგან ვიდრე არსიანთამდის, ნოსტის თავითგან ზღუამდის, რომელ არს სამცხე და აჭარა. მეშჳდე გაგზავნა კლარჯეთის ერის–თავად, და მისცა არსიანითგან ზღუამდე. და მერვე, ქუჯი, იყო ერის–თავი ეგრისისა. ხოლო ერთი დაადგინა სპასპეტად და მისცა ტფილისითგან და არაგჳთგან ვიდრე ტასისკარამდე და ფანვარადმდე, რომელ არს შიდა–ქართლი. და ესე სპასპეტი იყო შემდგომად–ვე წინაშე მეფისა, მთავრობით განაგებდის ყოველთა ერის–თავთა ზედა. ხოლო ამათ ერის–თავთა ქუეშე, ადგილთა და ადგილთა, განაჩინნა სპასალარნი და ათასის–თავნი, და მათ ყოველთაგან მოვიდოდა ხარკი სამეუფო და საერისთავო. ესრეთ განაწესა ესე ყოველი ფარნავაზ მიმსგავსებულად სამეფოსა სპარსთასა“..სამხედრო–სამოქალაქო ადმინისტრაციის ელემენტად გადაიქცა აზნაურობა–სამხედრო ფენა: „ხოლო იგი ჰრომნი ათასნი მჴედარნი, რომელნი აზონისგან მოერთნეს ფარნავაზს, რომელი ზემოთ ვაჴსენეთ, იგინი განყვნა ჴევთა და ქუეყანათა შინა, იპყრნა იგინი კეთილად, რამეთუ ბრძოლასა მას აზონისსა მჴნედ იყვნეს. და უწოდა მათ სახელად აზნაურნი“.
მემატიანე ეხება სახელმწიფო ატრიბუტების სხვა ელემენტებსაც – იმჟამინდელ ქართველთა საერთო სარწმუნოებას, საერთო სახელმწიფო ენასა და საერთო კულტურას ანუ „მწიგნობრობას“:

“ფარნავაზ შექმნა კერპი დიდი სახელსა ზედა თჳსსა: ესე არს არმაზი, რამეთუ ფარნავაზს სპარსულად არმაზ ერქუა. ამართა კერპი იგი არმაზი თავსა ზედა ქართლისასა, და მიერითგან ეწოდა არმაზი კერპისა მისთჳს. და ქმნა სატფურება დიდი კერპისა მისთჳს აღმართებულისა…და ესე ფარნავაზ იყო პირველი მეფე ქართლსა შინა ქართლოსისა ნათესავთაგანი. ამან განავრცო ენა ქართული, და არ–ღა–რა იზრახებოდა სხუა ენა ქართლსა შინა თჳნიერ ქართულისა. და ამან შექმნა მწიგნობრობა ქართული“.

სახელმწიფოებრიობის სხვა უმთავრესი ნიშანი იყო საერთო არმია.
მემატიანე აღნიშნავს ამის შესახებ – კეძოდ, ფარნავაზმა მის ხელთ არსებული საგანძურით თავის არმიის პირველი ნაწილები შეკრიბა ეგრისში ქუჯი ერისთავის შემწეობით, მემატიანე წერს – „ეგრისით შეკრბეს ურიცხუნი სპანი და მომართეს აზონს…ხოლო აზონმან მოუწოდა სპათა თჳსთა და შემოკრიბნა“. ქუჯი და ფარნავაზი „ეზრახნეს…და გამოჰყვეს ოვსნი და ლეკნი და განიმრავლნეს სპანი“. მათ დაემატა რომაელი მხედრების ათასეული – „მაშინ ათასი მჴედარი რჩეული ჰრომთა მათგანი, რომელთა ბოროტი წაჰკიდებოდა აზონისაგან, განუდგეს აზონს და მოვიდეს წინაშე ფარნავაზისა“. მათ ასევე დაემატა „სომხეთის ერისთავთა“ სპა:
„მაშინ ყოველნი ქართველნი განუდგეს აზონს. ხოლო სპანი რომელ დარჩეს აზონს, ვერ–ღა–რა მიენდო მათ, რამეთუ ყოველთა ზედა ბოროტის მოქმედ იყო. წარვიდა აზონ და მივიდა კლარჯეთს, და გამაგრდა იგი სიმაგრეთა შინა კლარჯეთისათა. ამან ფარნავაზ წარავლინნა მოციქულნი წინაშე მეფისა ანტიოქოს ასურასტანისა, და წარსცა ძღუენი დიდ–ძალი. და აღუთქუა მას მსახურება, და ითხოვა მისგან შეწევნა ბერძენთა ზედა. ხოლო ანტიოქოს შეიწყნარა ძღუენი მისი, და უწოდა შვილად თჳსად, და წარმოსცა გჳრგჳნი. და უბრძანა ერის–თავთა სომხეთისათა, რათა შეეწეოდიან ფარნავაზს“.
აზონთან გამარჯვების შემდეგ მან შექმნა სახელმწიფო არმია – „ფარნავაზს განემრავლნეს მჴედარნი ქართლისანი“.

პირველი დაქირავებული, შესაბამისად, პროფესიონალური არმია ძველ საქართველოში გამოჩნდა ფარნავაზის სახელმწიფოში (ვახუშტის მიხედვით ძვ. წ. 302-237 წლებში).

ჯარს ეწოდებოდა „ლაშქარი“, ეს სიტყვა სპარსულ–ინდური წარმოშობის უნდა იყოს და მიიჩნევა, რომ ამ სახელს უწოდებდნენ ამაყ, თავადაჯერებულ ადამიანს, ხოლო საქართველოში ვაჟკაცური იერის ჯარისკაცებით დაკომპლექტებულ ჯარს.
როგორც ითქვა, ფარნავაზმა ეგრისში შეადგინა ჯარი. „ეგრისით შეკრბეს ურიცხუნი სპანი“, მათ გარდა ლაშქარს ემატებოდა 1000 „რჩეული მხედარი“, გაწვრთნილი ალექსანდრე მაკედონელის ჯარის სტანდარტების შესაბამისად – „მაშინ ათასი მჴედარი რჩეული ჰრომთა …მოვიდეს წინაშე ფარნავაზისა“.

მაშასადამე, ლაშქარს, თანამედროვე სიტყვით რომ ვთქვათ, ხელმძღვანელობდა გაწვრთნილ ცხენოსანთა ათას კაციანი კორპუსი.

დაქირავებულთა შორის იყვნენ ჩრდილოკავკასიელი ცხენოსანი მეომრები „გამოჰყვეს ოვსნი და ლეკნი და განიმრავლნეს სპანი“.

საბოლოოდ შეიკრა ცხენოსანთა და ფეხოსან მოლაშქრეთა არმია – „მჴედარნი ქართლისანი“, „ფარნავაზს განემრავლნეს მჴედარნი ქართლისანი“.
სამეფო ლაშქარი, წესის მიხედვით, უნდა შევსებულიყო საერითავოებში.
სამეფო ლაშქრის შეკრება ევალებოდა სპასპეტს, ის თავის მხრივ ავალებდა ერისთავებსა და სპასალარებს, ისინი კი საერითავოებში კრებდნენ ლაშქარს და გადასცემდნენ სპასპეტის განკარგულებაში, ამით „ყოველ საბრძანებელის“ ანუ მთელ ქვეყნის ლაშქარი (ჯარი) მწყობრში დგებოდა.

„ერთი დაადგინა სპასპეტად და მისცა ტფილისითგან და არაგჳთგან ვიდრე ტასისკარამდე და ფანვარადმდე, რომელ არს შიდა–ქართლი. და ესე სპასპეტი იყო შემდგომად–ვე წინაშე მეფისა, მთავრობით განაგებდის ყოველთა ერის–თავთა ზედა. ხოლო ამათ ერის–თავთა ქუეშე, ადგილთა და ადგილთა, განაჩინნა სპასალარნი და ათასის–თავნი, და მათ ყოველთაგან მოვიდოდა ხარკი სამეუფო და საერისთავო“.
მაშასადამე ქართული პირველი ერთიანი არმია იყოფოდა ათასეულებად, რომელთაც სპასალარები მეთაურობდნენ, სპასალარები კი სპასპეტს ექვემდებარებოდნენ. სამხედრო მოვალეობის გარდა მათ მიერ ასევე იკრობებოდა გადასახადი „სამუფო და საერისთავო ხარკი“, ანუ დგებოდა სახელმწიფო ბიუჯეტი, რომელიც ადმინისტრაციისა და ლაშქრის შესანახად იყო საჭირო.
ამასვე წერს ვახუშტიც – „წესი სპასალარისათჳს – ესევე შეჰკრებდა ლაშკართა და ხარკსა სამეფოსა ერისთავთა მიერ ყოველთა საბრძანებელთა“.
სპასპეტი სახელმწიფოს სამხედრო აპარტის მეთაური იყო და ის უშუალოდ მეფეს ემორჩილებოდა.
ვახუშტი წერს პარაგრაფში – „ლაშკართათჳს, ხოლო ლაშქართა წესნი აქუნდათ: მეფეთა ჰყვა როქითა, რაოდენი ძალ–ედვა სპანი მცველად თჳსად, ვითარცა იტყჳს მირიანისასა და აღმაშენებელისასა ჲ (60) ათასსა მარადის მცველად მისად, და დავითთასა, არღარა განიყოფოდა საჭურჭლე სპათა ზედა, და პატივი ამათი იყო სხუა. ხოლო სხუანი სპანი იყვნენ ქუეყანათაგან და ერისთავთა ქუეშე დაწესებულნი, რომელთა მოუწოდიან ჟამად“.

ფარნავაზის ლაშქარში არსებობდნენ ფეხოსანთა და ცხენოსანთა დანაყოფები.
ვახუშტი წერს თუ რა სახის იარაღს ფლობდა ქართული ჯარი, ეს ყოფილა – „ხოლო საომარნი საჭურველნი აქუნდათ: ჯავშანი, ხვაფთანი, პოლოტიკნი, საბარკულნი, მუზარადნი, ჩაბალახნი, ჴმალნი, ხანჯალნი, ლახტნი, ჩუგლუგნი, გურზნი, ოროლნი, შუბნი, ხიშტნი და მშჳლდისარნი. ცხენოსნებისა და ფეხოსნების სამხედრო ვარჯიშის საუკეთესო სახედ ითვლებოდა ნადირობა. ვახუშტი ჩამოთვლის იმჟამინდელ იარაღს – „არამედ ისარი ბოძალი დიდთა ნადირთათჳს, ქეიბური მჴეცთათჳს, სარჩა და ქიბორჯი წვრილთა ნადირთათჳს, და სამუდამოდ აქუნდათ; ხოლო კაპარჭის ისარი, რომელ არს საყალნო, ომსა–ბრძოლასა შინა“).

მემატიანე ასე ამთავრებს ქართველთა ეროვნული იდეის შემოქმედი მამის ცხოვრების აღწერას – „მაშინ ფარნავაზ უშიშ იქმნა ყოველთა მტერთა თჳსთაგან და მეფე იქმნა ყოველსა ქართლსა და ეგურსა ზედა… ჟამითი–ჟამად მივიდის ეგრისს და კლარჯეთს, და მოიკითხნის მეგრელნი და კლარჯნი, და განაგის ყოველი საქმე დაშლილი…იყო განსუენება და სიხარული ყოველსა ქართლსა ზედა მეფობისათჳს ფარნავაზისსა და იტყოდეს ამას ყოველნი: “ვჰმადლობთ სუესა ჩუენსა, რამეთუ მოგუცა ჩუენ მეფე ნათესავთაგან მამათა ჩუენთასა და აღგვიჴადა ხარკი და ჭირი უცხოთა ნათესავთაგან. და ესე ყოველი აღასრულა ფარნავაზ სიბრძნითა და სიქუელითა, სიმჴნითა და სიმდიდრითა“.
ყველაზე უმნიშვნელოვანესი მემატიანის თხრობიდან, ალბათ ისაა, რომ ამ წყაროთა მიხედვით, ფარნავაზისა და ქუჯის ეპოქაშივე საქართველოს მოსახლეობას გააჩნდა საკუთარი ნაციონალური იდენტობა, რომელიც გაძლიერდა ამ ორი მებრძოლი მამულიშვილის ერთობლივი მუშაკობის შედეგად.

ფარნავაზისა და ქუჯის მიერ დაარსებულ სახელმწიფოს „ქართლის სამეფო“ ეწოდა, მისი სტაბილური და მყარი არსებობისათვის მათ, როგორც მრავალჯერ აღინიშნა, საჭიროდ მიიჩნიეს ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე სახელმწიფო ენის უპირატესი განვრცობა, „არღა იზრახებოდა სხვა ენა ქართლსა შინა თვინიერ ქართულისა“, ამის გარდა მეფე ფარნავაზმა „შექმნა მწიგნობრობა ქართული“.

ძნელია განსაზღვრა იმის თუ რა იგულისხმებოდა იმჟამად „ქართული მწიგნობრობის“ ქვეშ, მაგრამ ჩანს ის გულისხმობდა საკუთარ წერით ტრადიციას, რომელიც ალბათ საჭირო იყო ცენტრის სამმმართველო ადმინისტრაციისა და რეგიონების ელიტების ერთმანეთთან დასაკავშირებლად, ამასთანავე, ამ საერთო ენას უეჭველად ექნებოდა საკულტო დატვირთვა.

საკუთარი ქართული მწიგნობრობის შექმნამ და მისმა შესწავლ–განვრცობამ იმჟამინდელი საქართველოს იქამდე დანაწევრებული ოლქების მოსახლეობა გადააქცია კავკასიის უდიდეს ხალხად.

ამ სიკეთის (მწიგნობრობის) დანერგვა, როგორც ითქვა მიეწერება ფარნავაზ მეფეს. ეს გულისხმობდა ნაციონალური თვითშემეცნების გაძლიერებას.

რამდენად შესაძლებელია ქუჯი–ფარნავაზის ეპოქის საქართველოს მოსახლეობას ჰქონოდა ეროვნული იდენტობა?

გ. მელიქიშვილს არ ეეჭვება ქუჯისა და ფარნავაზის კავშირი ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს საფუძლების ჩასაყრელად, რაც მათ განახორციელეს კიდეც აღნიშნულ წყაროთა ცნობებით (Меликишвили Г. А., К истории Древней Грузии, Тб., 1959).
ერთიანი სახელმწიფოს არსებობა საუკუნეთა მანძილზე ერთიანი კულტით, სახელმწიფო ენითა და მწიგნობრობით თავისთავად გულისხმობს, რომ მის ხალხს უკვე გააჩნია ნაციონალური იდენტობა თავისი ეპოქის შესაბამისად, მსგავსად, ისევე, როგორც ეს გააჩნდა მის უშუალო მეზობელ სომეხ ხალხს, სხვა მეზობელ ხალხებს, თუ არას ვიტყვით ძველი ეგვიპტის თუ ჩინეთის ხალხების შესახებ.
მაშასადამე, ქართველობა, როგორც ნაცია, სხვა მეზობელი ერების მსგავსად, ჯერ კიდევ ქრისტეშობამდე ჩამოყალიბდა. მან, ათასწლეულთა მანძილზე რამდენჯერმე შექმნა კიდეც ერთიანი სახელმწიფო,. მათ შორის ერთერთი პირველი ყოფილა ქუჯი–ფარნავაზის სახელმწიფო ანუ თავდაპირველი ქართლის სამეფო, რომელმაც მრავალი საუკუნე იარსება ვიდრე არაბთა შემოსევამდე.

პირველი ერთიანი ქართული სახელმწიფო დაიშალა მეფეების მირისა და წმიდა არჩილის დროს VIII საუკუნეში. ამის შემდეგ, თანდათანობით, IX-X საუკუნებში, ქართველი ხალხის განსახლების განაპირა ტერიტორიებზე ჩამოყალიბდა ქართული სახელმწიფოები – ესენი იყვნენ – აფხაზთა სამეფო და ტაო–კლარჯეთის ანუ „ქართველთა სამეფო“, მათ თანდათან შეემატა კახეთ–ჰერეთისა და ტაშორ–ძორაკერტის სამეფოები, ამ უკანასკნელს მონოფიზიტი ქართველები მართავდნენ, ამიტომაც „სომეხთა სამეფო“ ერქვა.

ყველა ეს სახელმწიფოებრივი ერთეულები ქართველი ხალხის განსახლების განაპირა რეგიონებში იმიტომ შეიქმნა, რომ ქვეყნის გული, იმჟამად, არაბულ თბილისის საამიროს ეჭირა.

ამ ქართული სამეფოების გაერთიანება ბაგრატ III-ის შემდეგ იყო არა საქართველოს პირველი გაერთიანება, როგორც ამჟამადაა მიჩნეული, არამედ აღორძინება ქუჯი–ფარნავაზის სახელმწიფოს ათასწლობვანი ტრადიციებისა, ეს გაერთიანება ემყარებოდა აღნიშნული სახელმწიფოებრივი ერთეულების ხალხის ცოდნას წარსული მთლიანობისა, მის სწრაფვას ამ იდეის განხორციელებისა და მე-8 საუკუნემდე არსებული ერთიანი სახელმწიფოს ხსოვნის საფუძველზე აღმოცენებული გაერთიანების მძლავრ სურვილს.

დასკვნა

წიგნში ქრესტომატიულადაა მოცემული ძველი ბერძენი, რომაელი, ბიზანტიელი და სხვა ავტორები, რომელნიც ეხებიან კოლხებისა და დასავლეთ საქართველოს ისტორიას. შესაბამისად, ასევ წარმოადგენენ წყაროებს საქართველოს ეკლესიის  ისტორიისათვის. 

ამჟამად სეპარატისტული წრები  ძველ კოლხეთს თავიანთ ეთნოსთან აკავშირებენ, ადიღურ სამყაროსტან, მაგრამ  წიგნში მოცემული ყველაზე ძველი ავტორები კოლხებს და კოლხეთს მხოლოდ ქართველებთან (იბერებთან ან მესხებთან) აკავშირებს. ამაგალიტად, ჰეკატოს მილეტელი (ძვ. წ. მე-6 ს.) წერს – „მოსხები, კოლხების ტომია, მატიენების მეზობლად“. უფრო ნათლად წერდა 2000 წლის წინ ტაციტუსი, რომ იბერები კოლხეთის ხალხია, ის წერდა – „იბერები ამტკიცებენ, რომ წარმოშობილნი არიან თესალიელებისაგან და იმ დროში  გადაჰყავთ თავიანთი წარმოშობა, როცა იასონი …უკან დაბრუნდა  აიეტის დაცარიელებულ სასახლესა და ხელისუფლის გარეშე დარჩენილ კოლხებში“. 

ქსენოფონტეს ცნობით კოლხები ტრაპეზუნტთან ცხოვრობდნენ. მეგასთენეს ცნობით იბერები პონტოს ანუ შავიზღვის მარჯვენა სანაპიროზე ცხოვრობდნენ, მათი ნაწილი იყო ლუვიას ქვეყნის მეზობლად მცხოვრები იბერები ნაბუქოდონოსორის დროს. სტრაბონის ცნობით, კოლხეთი ერქვა „იბერიის ქვემოთ“ მდებარე ქვეყანას,  ვიწრო სანაპიროს ჭოროხიდან ტრაპეზუნტის მიმართულებით, იგულისხმება სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ისტორიული ნაწილი ჭოროხიდან ტარაპეზუნტამდე.   

მის დროს კოლხეთის ნაწილი იყო მესხეთის მესამედი, გულისხმობს კლარჯეთის არტანუჯის ოლქს.  მისი მდ.ფაზისი, რომლის „სათავე  არმენიაშია“, არის მდინარე ჭოროხი, რომლის სათავის ქვეყანა იბერიისაგან არმენიამ მიიტაცა თვით სტრაბონისავე ცნობით (პარიადრეს კალთებთან, ხორძენას, გოგარენას, კარენიტიდასთან და ქსერქსენესთან  ერთად). ყველაზე მეტად აღსანიშნავი სტრაბონის ცნობებიდან, ჩვენ მიგვაჩნია მისი ცნობა „შუა იბერიის“ შესახებ. მისთვის „შუა იბერია“ ერქვა მიწაწყალს, მდებარეს კავკასიის სამხრეთისაკენ მიმართულ ქედებს შორის, იგულისხმება, რომ „შუა იბერია“ ერქვა ამჟამინდელი ლიხისა და საგურამოს ქედებს შუა მდებარე ტერიტორიას, რომელსაც ქართულ სამყაროში „შიდა ქართლი“ ეწოდება. ბუნებრივია, მისთვის შუა იბერიის მარცხნივ მდებარე დასავლეთ საქართველო არის „დასავლეთ იბერია“, ხოლო კახეთი – „აღმოსავლეთ იბერია“, ამ აზრს უფრო ამტკიცებს სტრაბონის სხვა ცნობა, რომ მისი ეპოქის სწავლულთააგან „ზოგიერთი სვანებს იბერებს უწოდებს“ . ანუ დასავლეთ საქართველო და მისი ხალხი-იბერებთანაა დაკავშირებული, ხოლო, მისთვის, როგორც ითქვა,  კოლხები იბერიის ქვემოთ და არმენიის გასწვრივ ცხოვრობენ, ანუ მისი კოლხეთი ამჯამინდელი ლაზისტანია ჭოროხის შესართავის ოლქთან ერთად. 

სტრაბონის ცნობიდან ჩანს, რომ პიტიუნტი მდებარეობდა  ათინასთან (“ნავსადგური რიძოსი ათენსა და პიტიუნტს შორის” სტრაბონი, VII, 5,7 ფლავიუს არიანე, 1961, გვ. 65). იმავეს წერს ნ. ადონცი და პ.ინგოროყვა, მაშასადამე პიტიუნტი არ ერქვა ბიჭვინთას, და ის ეპისკოპოსი სტრატოფილე, რომელიც I მსოფლიო კრებაში მონაწილეობდა 325 წელს, იყო არა ბიჭვინთიდან, არამედ რიზე-ათინას რეგიონიდან.  ასეთი განსაზღვრება მნიშნელოვანია, რადგანაც მას, აფსუა სეპარატისტები ე.წ. აფხაზეთის ავტოკეფალური ეკლესიის დაარსების სფუძვლად მიიჩნვენ.

არიანეს ცნობით იბერიის სახელმწიფო შავიზღვიპირეთს აკონტროლებდა ტრაპეზუნტის რეგიონში, რადგანაც იქაური ძიდრიტების ტომი იბერიის მეფე ფარსჯმანს ემორჩილებოდა, ის წერს –„შემდეგი ტომები გავიარეთ: ტრაპეზუნტელების მოსაზღვრენი, როგორც ქსენოფონტიც ამბობს, არიან კოლხები“იქვეა  დრილებ/ სანები,  „მაკრონების და ჰენიოხების მეზობლები ძიდრიტები არიან, ესენი ფარსმანის ქვეშევრდომები არიან. არიანეს ფაზისი უეჭველად არის ჭოროხი, რადგანაც მისი აღწერა არ ეთანადება რიონის დაბლობების ჭაობებში გამდინარე მდინარის თვისებებს.