ქრისტიანობა ჩრდილოეთ კავკასიაში

ჩრდილოეთ კავკასია პირობითად იწყება ყირიმის მიმდებარე ტამანის ნახევარკუნძულიდან კუმა-მანიჩის ღრმულის გავლით კასპიის ზღვამდე. ამჟამად შედის რუსეთის ფედერაციაში, წინა ათასწლეულების უმთავრეს პერიოდებში კი საქართველოს სახელმწიფოში შემავალ ანდა მისი გავლენის სფეროს წარმოადგენდა.

საქართველოს წმიდა ეკლესია ქრისტეს წმ. მოციქულებიდან მე-14 საუკუნემდე (თემურ-ლენგის შემოსევამდე) თავის იურისდიქციას ახორციელებდა ჩრდილოეთ კავკასიაში, ხოლო მის მთიან მხარეებში კიდევ – ორიოდე საუკუნე. ამ პერიოდში ჩრდილოეთ კავკასიის ისტორია წარმოადგენს ქართული ქრისტიანობის ისტორიას ამ მხარეებში.

წარსულში საქართველო და ჩრდილოეთ კავკასია ერთიან კულტურულ-პოლიტიკურ არეალს წარმოადგენდა. ამიტომაც მათ საერთო განმანათლებლები ჰყავდათ. ესენი იყვნენ: თვით ჩვენი მაცხოვრის იესო ქრისტეს მოციქულები წმიდა ანდრია პირველწოდებული, წმიდა სიმონ კანანელი, მოციქულთასწორი წმ. ნინო – საქართველოსა და ჩრდილოეთ კავკასიაში ქრისტიანული თემებისა და ეკლესიების დამაარსებლები.

„ქართლის ცხოვრების“ თანახმად, კავკასიის მთებში მოციქულთასწორი წმიდა ნინოც ქადაგებდა. ამიტომაც წმ. მოციქულთა და წმ. ნინოს მიერ დაარსებული საქართველოს წმიდა ეკლესია აძლევდა სულიერ საზრდოს ჩრდილოეთ კავკასიის მოსახლეობას, ვითარცა მრევლს ქართული ეკლესიისა. შესაბამისად, ჩრდილოეთ კავკასია საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა, რასაც ადასტურებს ჩრდილო კავკასიის მრავალ მხარეში – დაღესტანში, ჩეჩნეთ-ინგუშეთში, ჩრდილოეთ ოსეთში, ყარაჩაისა და ადიღე-ჩერქეზეთში აღმოჩენილი უამრავი ნაეკლესიარი, მათი ნაშთები, ქართული წარწერები, ქართულ-ქრისტიანული არტეფაქტები, ქართული და უცხოური წყაროები.

ანდრია პირველწოდებულმა და სიმონ კანანელმა დათესეს პირველი წმიდა მარცვალი ქრისტიანული სარწმუნოებისა ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის წილხვედრ ივერიის მიწაზე, ეს მარცვალი თანდათან გაიზარდა და სამკალ ჯეჯილად იქცა. ამიტომაც წმიდა ნინოს (და, შესაბამისად, მის მიერ დაფუძნებულ საქართველოს ეკლესიას), უფალმა თავისი გამოცხადებისას უბრძანა სამკალის აღება, გაქრისტიანება იმჟამად მრავალრიცხოვანი დიდი ხალხისა. ეს ხალხი, ანუ სამწყსო საქართველოს ეკლესიისა, მოიცავდა როგორც საქართველოს, ისე ჩრდილოეთ კავკასიას. ამ ერთიან რეგიონს საერთო განმანათლებლები ჰყავდათ – წმ.ანდრია პირველწოდებული და სიმონ კანანელი.

წყაროს თანახმად, ანდრია პირველწოდებული ჩრდილოეთ კავკასიაში საქართველოდან შესულა სვანეთის გზით („ქართლის ცხოვრება“, ტ. 1, 1955). აღსანიშნავია, რომ ისტორიული სვანეთის მნიშვნელოვანი ნაწილი მოციქულთა ეპოქაში ჩრდილოეთ კავკასიაში მდებარეობდა. ამას მიანიშნებს სტრაბონის ცნობები.

წმ. მოციქული ანდრია ჩრდილოეთ კავკასიას მიდგომია ასევე მეორე მხრიდანაც, აღმოსავლეთიდან, იგულისხმება თანამედროვე ყაზბეგის რაიონი. აქედან, შესაძლოა, ის დვალეთის ანდა დურძუკეთის გზით სხვა რეგიონებშიც გადასულიყო.

თეიმურაზ ბატონიშვილი ეყრდნობოდა სამეფო ოჯახისა და საქართველოს მწიგნობრულ წრეებში არსებულ მოსაზრებას და აღნიშნავდა: „ქისტნი, ღლიღვნი და ძურძუკნი პირველ იყვნეს ენითა ქართულითა მომზრახენი და ქრისტიანენი“. ბატონიშვილის ამ სიტყვებს ადასტურებს ქართულენოვანი მასალა დაფიქსირებული, მაგალითად, ინგუშეთის ეკლესიათა კედლებზე (თხაბა-ერდი და სხვა ძეგლებზე).

თეიმურაზ ბატონიშვილისავე ცნობით, არა მხოლოდ ქისტები და ძურუკები იყვნენ თავდაპირველად ქართულენოვანი ხალხი, არამედ ასევე ჩრდილოეთ კავკასიის მკვიდრი სხვა მოსახლენი. ამჟამად ეს ცნობა მიიჩნევა გადაჭარბებულად და დაუსაბუთებლად, მაგრამ ჩრდილოეთ კავკასიაში მოპოვებული არქეოლოგიური ფაქტები, კერძოდ, ქართულენოვანი წარწერების ნაშთები დაღესტნიდან და ინგუშეთიდან, ჩრდილოეთ ოსეთის ჩათვლით შავ ზღვამდე, თუ არას ვიტყვით ჩრდილოეთ კავკასიაში მდებარე ისტორიული სვანეთის მიწებსა და აფხაზეთზე, ადასტურებს ამ ცნობას.

თეიმურაზ ბატონიშვილის ეს მტკიცება დადასტურდა ევლია ჩელების იდენტური ცნობით (სამწუხარო ფაქტია, რომ ეს დადასტურება შეუმჩნეველი დარჩათ საბჭოელ ისტორიკოსებსა და მათ მიმდევრებს).

კერძოდ, ევლია ჩელები იძლევა ცნობას ჩრდილოეთ კავკასიის დიდი რეგიონის ქართულენოვნების შესახებ. ეს შეეხება ჩერქეზეთის რეგიონ ყაბარდოს.

ევლია ჩელებმა ჩრდილოეთ კავკასიაში თავისი მოგზაურობის დროს აღწერა ქვეყანა ტაუსტანი (ტაუსულტანი), სადაც ქართული ენა იყო გავრცელებული. მისი საზღვრები გადაშლილი იყო იალბუზიდან ვიდრე დაღესტნის ჩათვლით კასპიის ზღვამდე. ამჟამად ცნობილია, რომ ტაუსტანი ერქვა მცირე ყაბარდოს. ТАУСТАН (Таусултан), „черкесы таустан – этим термином у Э. Челеби и Главани (КСАВЕРИО ГЛАВАНИ, ОПИСАНИЕ ЧЕРКЕССИИ, 1724 г) обозначались кабардинцы Малой Кабарды.

ევლია ჩელები აღწერს ამ ქვეყანას და წერს –

„სახლები მთელს ჩერქეზეთში ისლით და ლელითაა დაფარული, ზოგიერთები მხოლოდ ლელით. ამ ქვეყანას უწოდებენ ტაუსულტანს და დაღესტნის საფადიშახოში შედის. (ამ ქალაქმა) დაკარგა თავისი ძალა, მის ბეის არ უწოდებენ შამხალ-შახს. მაგრამ სწორედ აქ იყო დაღესტნის ძველი დედაქალაქი. ამჟამად ბეების სახელები ასეთია: კუჩურ-ბაი-სეკბანი და ჯუხან-ბაი-სეკბანი. იმ შემთხვევაში, თუ მათ უწოდებენ ფადიშახებს, ეს ნიშნავს, რომ ტაუსტანის საგვარეულოდან არიან. ისინი ანუშირვანის საგვარეულოდან წარმოშობილად თვლიან თავს. მათი ენებია ქართული და ჩერქეზული. მათი არმია შედგება 12000 „აზნაურისაგან“, შეიარაღებული არიან 2000 თოფით. ყველანი ისინი მუსულმანებია, შაფიათა წესისა, მაგრამ ითვლებიან ჩერქეზებად. მუდამ, ყოველ დროს, ისინი მხარს უჭერდნენ კავშირს ქართველ ხალხთან. ამიტომაც მათი გამოთქმების თავისებურებანი მოწმობენ მათ კავშირებს ქართულ, სპარსულ და კუმიკურ ენებთან. აქ გამავალი მდინარე ბახისტანი სათავეს იღებს დადიანის ქართველების ქვეყნიდან და ერთვის მდინარე თერგს“. ევლია ჩელების მიერ ჩერქეზეთის ამ ქვეყნის აღწერაში ოთხჯერაა ნახსენები სიტყვა ქართველი. ის წერს, რომ მისი ხალხის (ე.წ. მცირე ყაბარდოს) ენაა ქართული. კავშირი აქვთ ქართველ ხალხთან, მათი გამოთქმები ადასტურებს ქართულ ენასთან კავშირს, მათ ქვეყანაში გაედინება დადიანის ქართველთა ქვეყნიდან (ანუ იალბუზის მიმდებარე რეგიონიდან) გამომდინარე მდინარე, რომელიც გაივლის მთელ ჩრდილოეთ კავკასიას და უერთდება თერგს. ევლია ჩელები წერს:

„Дома вовсем Черкесстане крыты камышом и тростником, некоторые же только камышом. Однако строения пшуко – это все большие здания с каменными стенами и деревянной кровлей. В этих местах, за исключением пределов самого города, имеются фруктовые деревья. Но у подножия Эльбруса садов и виноградников нет. Эта страна и представляет собой изначальное Дагестанское падишахство, которое называют Таусултан. Но так как [ныне тот город] потерял свою силу, то его бея не называют шамхал-шахом… Но именно здесь находилась древняя столица Дагестана. В настоящее время имена беев таковы: Кучур-бай-секбан и Джухан-бай-секбан. Однако если их называют падишахами, то это значит, что они родом из Таустана. Они ведут свою родословную от Ануширвана… Языки их – грузинский и черкесский. Их армия состоит из двенадцати тысяч азнауров, вооруженных двумя тысячами ружей. И все они мусульмане шафиитского толка. Но вместе с тем они считаются черкесским племенем. Во все времена они поддерживали связь с грузинским народом, и потому особенности их говоров свидетельствуют о связях с языками грузинским, персидским и кумыкским. Их торговцы и райяты знают даже язык хмосковитов. Внешний вид и одежда мужчин – жителей Таустана. Мужчины носят одежду, похожую на одежду персов… Внешний облик женщин Таустана. Все женщины и девушки носят шапки… Они носят такую же одежду, как и черкесские женщины. В этой стране, так же как и в других черкесских землях, нет ни денег, ни бань, ни базаров, ни виноградников, ни садов. …Протекающая здесь река Бахистан начинается в горах грузинской земли Дадиан и впадает в реку Терек“.

მცირე ყაბარდოში, თვითმხილველ ევლია ჩელების ცნობით, გავრცელებული იყო ქართული ენა, ხოლო სახელმწიფოებრივი ცხოვრების ხერხემალს ქმნიდა 12 000 აზნაური (ევლია მათ აღსანიშნავად ხმარობს ქართულ ტერმინს „აზნაურს“).

აქ ჩერქეზების გარდა ცხოვრობდნენ კუმიკები, ოსები, ინგუშები და ჩეჩნების ნაწილი – В Малой Кабарде, кроме черкесов, проживали барагунские кумыки, северные осетины, ингуши, часть чеченцев.

მიიჩნევა, რომ მცირე ყაბარდოს აღმოსავლეთი მხარე განვრცობილი იყო მოზდოკიდან ვლადიკავკაზამდე, ჩეჩნეთ-ინგუშეთამდე და სამხრეთ ოსეთამდე, მაგრამ ევლია ჩელების მიერ აღწერილი ტაუსტანი, სადაც ქართული ენა იყო გავრცელებული, გაცილებით მეტ ტერიტორიებს მოიცავდა დაღესტნის ჩათვლით, ვიდრე „დადიანის ქართველთა ქვეყნიდან“ გამომავალ მდინარემდე (იგულისხმება ჩრდილოეთ კავკასიის ქართული ტერიტორიები იალბუზის აუზში, საიდანაც გამომავალი მდინარეები მიემართებიან ჩრდილოეთ კავკასიაში). ევლია ხაზგასმით წერს, რომ ამ ვრცელი ქვეყნის ხალხი მუდამ უჭერდა მხარს საქართველოს. როგორც ითქვა, ასევე ახსენებს 12000 აზნაურს, ამ ქვეყნის სამხედრო-სამოქალაქო ცხოვრების წარმმართველ ძალას. ევლიას მიერ ქართული სოციალური ტერმინის, აზნაურის გამოყენება, მიუთითებს, რომ ამ საჯარისო ნაწილის ოფიცრებს ნამდვილად ერქვათ სახელი „აზნაური“. მათ მიერ ქართული ენის ფლობა (ქართულ ენას ამ ქვეყნის ენათა ჩამონათვალში ევლია პირველ ადგილზე აყენებს) მიუთითებს, რომ ჩვენი ზემოთ მოყვანილი მოსაზრება სიმართლეა, კერძოდ, რომ თემურ-ლენგის შემოსევამდე ჩრდილოეთ კავკასიის უპირველესი და ყველაზე მეტად განვრცობილი ენა იყო ქართული ენა და მოსახლეობასაც გააჩნდა ქართული თვითშემეცნება, ადიღეური ტომების გაბატონებისა და ისლამის გავრცელების შემდეგ ადგილობრივმა ქართულენოვანმა დიდებულებმა და ხალხმა მიიღო ისლამი და ასიმილირდა ადიღეველებში, თუმცა კი ერთ ხანს მათ კიდევ სცოდნიათ ქართული ენა და, ევლიას ცნობით, იყენებდნენ კიდეც მას. ამასთანავე, შეუნარჩუნებიათ ტრადიციული სოციალური წყობა. აზნაურობა ძველებურადვე შეადგენდა ამ ქვეყნის სამხედრო წყობის საფუძველს.

ერთი სიტყვით, ევლია ჩელები ადასტურებს თეიმურაზ ბატონიშვილის მიერ მოცემულ ცნობას, რომ თემურლენგის შემოსევამდე ჩრდილოკავკასიელებმა იცოდნენ ქართული ენა. ამას ასევე ადასტურებს აქაური ეპიგრაფიკული ძეგლები.

აღსანიშნავია, რომ არაბული წყაროებიც (დერბენდნამე და ირხანის ისტორია) დაღესტანში იცნობენ ქართულ სოციალურ ტერმინებს „აზნაური“, „თავადი“. ეს წყაროები ახსენებენ დაღესტნის მმართველ ქრისტიან „თავადიილებს“ (თავადებსა) და „აზნაურიილებს“ (აზნაურებს), რომელნიც მედგრად ებრძოდნენ დაღესტანში შეჭრილ უცხოელებს, მაგრამ დამარცხდნენ. აქედანაც ჩანს, რომ ჩრდილოეთ კავკასიაში განვცობილი იყო არა მხოლოდ ქართული ენა, არამედ ქართული სოციალური წყობა, ქართული სახელმწიფოებრიობა. ამიტომაც იბრძოდა ჩრდილოეთ კავკასიაში თემურ-ლენგი ქართული სახელმწიფოს წინააღმდეგ, რადგანაც მისი ბრძოლის ობიექტები ქართული სახელმწიფო სისტემის ნაწილები იყო. თეიმურაზ ბატონიშვილის ცნობით, დაღესტანში თემურ-ლენგს აუკრძალავს მოხმარება ქართული ენისა და დამწერლობისა, ალბათ, ასევე იქცეოდა მთელს ჩრდილოეთ კავკასიაში.

ასე, რომ თეიმურაზ ბატონიშვილის ცნობას ჩრდილოეთ კავკასიაში ქართული ენის განვცობის შესახებ ადასტურებს ევლია ჩელები, ნაწილობრივ „ირხანის ისტორია“ და „დერბენდ ნამე“, მატერიალური კულტურის უამრავ ნაშთებთან ერთად, რომლებზეც ქართული წარწერებია. თეიმურაზ ბატონიშვილისავე ცნობით და საეკლესიო გადმოცემით, წმ. ანდრიას ჯვრები დაუდგამს მცხეთის გორაზე (იქ, სადაც ამჟამად ჯვრის მონასტერია მცხეთასთან) და შემდგომ წასულა ჩრდილოეთ კავკასიისაკენ ყაზბეგის გზით, ასულა მყინვარწვერზე და იქაც ჯვრები აღუმართავს, ანუ წმ. მოციქული ანდრია ჩრდილოეთ კავკასიის რეგიონს მიადგა ორი სხვადასხვა მხრიდან, თავდაპირველად სვანეთის გზით და შემდეგ კი ჯვრის უღელტეხილისა და დურძუკეთის გავლით (დარიალთან ახლოს ჯვრის უღელტეხილზეც ანდრია პირველწოდებულს ჯვარი აღუმართავს, ამიტომაც მას „ჯვართაყელს“ („ჯვრის უღელტეხილს“ უწოდებდნენ). არსებობს „ქართლის ცხოვრების“ ცნობა, რომ თავდაპირველად, თარგამოსის ეპოქაში, დაახლოებით ქრისტეშობამდე მე-3 ათასწლეულში, როცა ჩრდილოეთ კავკასია ჯერ კიდევ დაუსახლებელი ყოფილა, თარგამოსის ძეს ეგროსს წილად ხვდა დასასახლებლად ჩრდილოეთ კავკასიის ვრცელი რეგიონი მდინარე „ხაზარეთის წყლამდე“, ანუ ყუბანამდე („ქართლის ცხოვრება“, ტ. 1, 1955, გვ. 9), შესაბამისად, იმ პერიოდის ყუბანის ვრცელი ხეობა, სათავეებიდან შესართავამდე, მემატიანეს მეგრელებითა და სვანებით ეგულება დასახლებული. ამიტომაცაა, რომ „ბიჭვინთის იადგარი“ („აფხაზეთის საკათალიკოზო დიდი იადგარი“), საუკეთესო წყარო საქართველოს ეკლესიის სამართლის შესასწავლად, შედგენილი აფხაზეთში XVI-XVII საუკუნეების მიჯნაზე, წერს, რომ ქართული ეკლესიის ერთ-ერთი უდიდესი ადმინისტრაციული ოლქი – აფხაზეთის საკათალიკოსო თავის იურისდიქციას ავრცელებდა კაფადან (თანამედროვე ყირიმის ქალაქ ფეოდოსიიდან) ვიდრე მდ. ჭოროხამდე, ანუ კაფადან და მდ. ყუბანიდან ვიდრე ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოს საზღვრამდე, თავის მხრივ, მსოფლიო ეკლესიის მეთაურები აფხაზეთის საკათალიკოსოს ივერიის ეკლესიას უწოდებდნენ, ანტიოქიელ-იერუსალიმელი პატრიარქები XVI-XVII საუკუნეებისა (მაკარიოსი, ქრისანფი, დოსითეოსი და სხვები), რომელნიც პირადად იმყოფებოდნენ დასავლეთ საქართველოში, აფხაზეთის საკათალიკოსოს უწოდებენ „ქვემო ივერიის“ საარქიეპისკოპოსოს. ეს უცხოელი პატრიარქები პირადად სტუმრობდნენ აფხაზეთის საკათალიკოსოს და წერდნენ: „ივერიაში ორი საარქიეპისკოპოსოა – ზემო ივერიისა და ქვემო ივერიისა, ქვემო ივერიის არქიეპისკოპოსს ექვემდებარება – იმერეთის სამეფო და სამთავროები სამეგრელო-გურია-აფხაზეთისა“ (მიტრ.ანანია. საქ.სამოც.ეკლ.ისტ.). ისინი აფხაზეთის საკათალიკოსოს ქვემო იბერიის საარქიეპისკოპოსოს უწოდებენ და მიაჩნიათ ერთიანი ივერიის ეკლესიის ერთ-ერთ ნაწილად, მეორე ნაწილი ქართლს საკათალიკოსო იყო.

კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის ეპარქიები, რომელნიც მოიხსენიებიან ნოტიციებში, განლაგებულნი იყვნენ არა აფხაზეთში, არამედ ლაზიკაში, ანუ ამჟამინდელ ლაზისტანში, როგორც გამოიკვლია ნიკოლოზ ადონციმ (ნ. ადონცი, არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში, სპბ, 1908, გვ. 101) ხოლო დასავლეთ საქართველო მუდამ საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა (მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, „ქალდეა“, 2013, გვ. 97), ამ მტკიცებას ემოწმება ქართული წყაროები და ქართული საეკლესიო შეგნება. საქართველოს ეკლესიის იურისდიქცია კაფამდე, ანუ ყირიმამდე პირველ ათასწლეულშიც რომ ვრცელდებოდა, ამას მიუთითებს პაპი კლიმენტი რომაელისა და ასევე იოანე გუთელი ეპისკოპოსის მაგალითები. პაპი კლიმენტი რომაელი, მოციქულთა უშუალო მოწაფე და თვითონაც 70 მოციქულთა შორის შერაცხილი, ყირიმში გადაასახლეს, სადაც მრავალი მოაქცია. მან ხალხი გააქრისტიანა ყირიმის მეზობელ მხარე ივერიაში. „Известно, что „папа Климент сослан был императором Трояном в Херсон, и отсюда распространял христианское учение между иберами (грузинами), как о том повествует (почти современный писатель) св. Ириней“ [Беляев И. Русские миссии на окраинах. СПб., 1900].

ყირიმის მეზობელი მხარე წმ.კლიმენტის დროს იყო კაფას მიმდებარე ჩრდილოეთ კავკასია, რომელსაც ივერიას უწოდებდნენ წმ. ირინეოსის მიერ მოწოდებული ცნობის ჩვენეული გაგების შესაბამისად. აქ, ჩრდილოეთ კავკასიიის ივერიაში, ანუ უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, ყირიმის მოსაზღვრე კავკასიის დასავლეთ ნაწილში, კლიმენტის მრავალი გაუქრისტიანებია, ამიტომ ძველი მწერლის, ირინეოსის, ცნობით მას „ივერთა შორისაც“ უღვაწია.

ირინეოსი წერს, რომ პაპა კლიმენტმა, რომელიც იმპერატორმა ტრაიანემ ხერსონესში გადაასახლა, ქრისტიანობა გაავრცელა ყირიმსა და მის მიმდებარე ტერიტორიებზე. მან ქრისტიანობა ყირიმის მეზობლად მდებარე მხარე – „ივერიაში გაავრცელა“. როგორც აღინიშნა, ივერია ერქვა არა მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოს, არამედ დასავლეთ საქართველოსა და ასევე ჩრდილოეთ კავკასიის შავიზღვისპირეთს, რომელიც დასახლებული იყო ობეზებით, ანუ ქართველი ხალხით (ყარაჩაელ-ბალყარელები ამჟამადაც ქართველებს – „ებზეს“ უწოდებენ).

პირველ საუკუნეში, მოციქულთა ეპოქაში, იბერიის განსაკუთრებულ სიდიადეს, რომლის სიმაღლემდეც ის შემდგომში ვერასოდეს ავიდა, აღწერდნენ რომაელი ავტორები დიონ კასიუსი და სხვები. ამ დროის მცხეთაში ნაპოვნი ლათინური წარწერის ცნობით, იბერიელებს „რომაელთა მეგობარ ხალხს“ უწოდებდნენ, ამიტომაც იმპერატორმა რომში საგანგებო ცერემონიით მიიღო იბერთა მეფე, რომში აღმართეს მისი ქანდაკება და რომაელებმა იბერიის საზღვრები გააფართოვეს. ჩანს, მისი გავლენის სფეროში შევიდა იმჟამად ისედაც ქართველი ხალხის მონათესავე მიწათმოქმედი „გეორგების“ ტომებით დასახლებული ჩრდილოეთ კავკასია. ჩრდილოკავკასიელი გეორგების შესახებ წერს პლინიუს უფროსი და 1 საუკუნის სხვა ავტორები. იბერიის სახელმწიფოს ევალებოდა ჩრდილოეთ კავკასიაში შემოსული მრავალრიცხოვანი მომთაბარე ტომების შეჩერება და კონტროლი, რათა ისინი არ შეჭრილიყვნენ მცირე აზიის რომაულ ტერიტორიაზე, ასევე სპარსეთის იმპერიაში. ჩრდილოეთ კავკასიის ქართველური მიწათმოქმედი ტომები (გეორგები) უცხო მომთაბარეებს აჩერებდნენ და აკავებდნენ, რათა მათ არ გადმოელახათ კავკასიის ქედი და არ შემოჭრილიყვნენ საქართველოში და შესაბამისად, რომის იმპერიაში. რომის, სპარსეთისა და საქართველოს სამიწათმოქმედო არეალის დაცვა ძალზე მნიშვნელოვან სახელმწიფოებრივ საქმედ მიიჩნეოდა. ხაზართა სამეფოს წარმოქმნამდე ჩრდილოეთ კავკასიაში საქართველოს სახელმწიფოს გავლენაზე მიუთითებს, როგორც აღვნიშნეთ, იოანე გუთელის მაგალითი.

ხატმებრძოლური ერესის წარმოქმნის ეპოქაში ყირიმის ნაწილი დასახლებული იყო გუთი ქრისტიანი ხალხით, რომელიც არ იზიარებდა კონსტანტინოპოლში იმჟამად აღიარებულ ხატმებრძოლთა ერესს. ამის მიუხედავად, 754 წელს გუთების ეპისკოპოსი მიემხრო ხატმებრძოლებს. გუთებს არ მოეწონათ თავიანთი ეპისკოპოსის ეს ქმედება, ის გამოაცხადეს გადაყენებულად და აირჩიეს ახალი საეპოსკოპოსო კანდიდატი, ხატთაყვანისმცემელი, რომელიც არ ჩავიდა ხატმებრძოლ კონსტანტინოპოლში ეპისკოპოსად ხელდასხმისათვის. ის ეძებდა ხატთაყვანისმცემელთა წმიდა ეკლესიას, რათა მისი მეთაურისაგან მიეღო ხელდასმა. მას მსოფლიოს დიდმა ეკლესიებმა ურჩიეს გუთეთის მეზობელი ივერიის ეკლესია. მართლაც, გუთი საეპისკოპოსო კანდიდატი 758 წელს ჩამობრძანდა ყირიმის მეზობელად მდებარე ივერიის ეკლესიაში, აქ მიიღო ხელდასხმა და უკან, ყირიმში გაემგზავრა უკვე ხელდასმულ ეპისკოპოსად. ამ აქტით გუთეთის ეკლესია ფაქტობრივად განშორდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციას და დაექვემდებარა იბერიულს. ეს შეუძლებელი იქნებოდა ყირიმის და ივერიის ეკლესიები ურთიერთმომიჯნავე რომ არ ყოფილიყვნენ, ანუ, ჩანს, ყირიმის მეზობელ ჩრდილოეთ კავკასიას მართლაც ერქვა ივერია, ანუ ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიაც ივერიის ვრცელი ტერიტორიის ნაწილად მოიაზრებოდა, რაც თითქოსდა დასტურდება ირინეოსის ცნობიდანაც. ყირიმისათვის იერარქიული ეკლესია იოანე გუთელის დროს იყო არა კონსტანტინოპოლი, არამედ საქართველოს ეკლესია, იგულისხმება პერიოდი გუთელი იოანეს კურთხევიდან, ვიდრე 787 წლამდე, კონსტანტინოპოლში მართლმადიდებელთა გამარჯვებამდე.

В 754 году, когда Готский епископ подписал определения иконоборческого

собора в Константинополе, жители Готии на место отступника избрали Иоанна. Иоанн отправился в Иерусалим, где провёл три года, а затем в Грузию, получив там ок. 758 посвящение в епископы. Затем вернулся на родину. В 787 году хазары подавили восстание в Готии (область Горного Крыма), посадив его зачинщика – местного епископа Иоанна в тюрьму. Контроль хазар над Крымом сохранялся до сер. IX века, а над Таманью и зоной вокруг Керченского пролива вплоть до падения каганата (ჰტტპს://რუ.წიკიპედია.ორგ/წიკი/Хазарский-каганат).

კურთხევიდან თითქმის 20 წლის შემდეგ იოანე დააპატიმრა ბიზანტიელთა მოკავშირედ ქცეულმა ხაზართა ხელისუფალმა. გოთია იმჟამად ერქვა მთიანი ყირიმის ერთ ნაწილს, იოანეს დაპატიმრების შემდეგ ყირიმში ბიზანტიის იურისდიქცია, ალბათ, აღდგა, მაგრამ ბიზანტიას ჩრდილო კავკასია კვლავ ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში დაუტოვებია. ამ დროის ჩრდილოეთ კავკასიას აკონტროლებდა არა ბიზანტია, არამედ ხაზართა კაგანატი, რომელთანაც საქართველოს ხელისუფლებას კარგი, შეიძლება ითქვას, მეგობრული დამოკიდებულება ჰქონდა, იმდენად, რომ არაბთაგან ლტოლვილმა ქართლის ერისმთავარმა ნერსემ, იოანე საბანისძის ცნობით, თავი შეაფარა ხაზარეთს, სადაც დიდი პატივით მიიღეს მრავალრიცხოვან ამალასთან ერთად, საიდანაც ის გადავიდა აფხაზეთში, სადაც იმ დროისათვის ყოველი იქაური მცხოვრები კარგი ქრისტიანი იყო. იოანე საბანისძისავე თხრობით, აფხაზეთი კი ხაზართა მოკავშირე იყო და ისინი ერთად ებრძოდნენ არაბებს. აღსანიშნავია, რომ ჩრდილო-დასავლეთ კავკასია „მცირე ხაზარეთის წყლიდან“ (ყუბანი) ვიდრე ბზიფისწყლამდე – ქართულ წყაროებს, აფხაზეთის საერისთავოს ტერიტორიად მიაჩნიათ. იოანე გუთელამდე ერთი საუკუნით ადრე არაბთა შემოსევების დროს ბიზანტიას არც კი შეეძლო ჩრდილოეთ კავკასიის პოლიტიკური კონტროლი, და აქედან გამომდინარე, არც ეკლესიური გავლენა გააჩნდა, ხოლო ქართულ მხარეს აქ მეტი გავლენა ჰქონდა ხაზართა მხარდაჭერის გამო. მართლაც, ამის გამო შესაძლოა, ბიზანტიას ჩრდილოეთ კავკასიაში ეცნო საქართველოს ეკლესიის იურისდიქცია. ქართლის ცხოვრების თანახმად, მე-7 საუკუნეში ბიზანტიას უცვნია ჩრდილოეთ კავკასია საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში. მე-7 ს-ში, მე-6 მსოფლიო საეკლესიო კრების გადაწყვეტილებით, ჩრდილო კავკასია ოფიციალურად შესულა ქართული ანუ ივერიის ეკლესიის იურისდიქციაში.

„ქრისტეს აქეთ ქ-ნკ იქმნა კრება მეექვსე [680-681] … კოსტანტინოპოლის შინა. ამის კრებისა მიერ ბრძანეს ესრეთ წმიდისა ეკლესიისა საქართველოსათვის, რომელ არს წმიდა მცხეთა, რათა იყოს სწორ პატივითა (ვითარცა) წმიდანი სამოციქულო კათოლიკე ეკლესიანი, საპატრიარქონი. და იყოს კათალიკოსი ქართლისა სწორი პატრიარქთა თანა, და აკურთხევდეს, მწყსიდეს და განაგებდეს სიმართლით მთავარეპისკოპოსთა, მიტროპოლიტთა და ეპისკოპოსთა, და სამწყსოსა თვისსა ქართლსა გამოღმა-გაღმა კახეთსა, შაქსა, შირვანსა და მიდგმით-წამოვლით მთისა ადგილისათა, სუანეთსა და ჩერქეზის საზღვრამდის, სრულიად ოვსეთსა და ყოველსა ზემო-ქართლსა სამცხე-საათაბაგოსა“ (ქართლის ცხოვრება, 1955, გვ. 231, 232). „ქართლის ცხოვრების“ ამ ჩანართი ცნობის თანახმად, რომელსაც ეთანადება „მარტვილური ხელნაწერი“, ქართლის საკათალიკოსოს მმართველობაში მე-7ს-ში შედიოდა ჩრდილოეთ კავკასიის „მთისა ადგილნი“ (ჩანს, იგულისხმება დაღესტანი და დურძუკეთი), ასევე „სრულიად ოვსეთი“ (ჩრდილოეთ კავკასიის ცენტრალური ოლქი), ვიდრე „სუანეთისა და ჩერქეზის საზღვრამდე“, რადგანაც ცნობილია, რომ სვანეთი აფხაზეთის საკათალიკოსოს იურისდიქციაში შედიოდა, აქ „სუანეთის“ ქვეშ ასევე იგულისხმება ჩრდილოეთ კავკასიის სვანური ნაწილი.

ამ ცნობის სისწორეს არაპირდაპირ აღიარებს ფაქტი იმისა, რომ შემდგომში, ხატმებრძოლობის დროს, ჩრდილოეთ კავკასია არა ბიზანტიის, არამედ ქართული ეკლესიის გავლენის სფეროში შედიოდა, ამას, როგორც აღინიშნა, მიუთითებს ამავე პერიოდში (ერთი საუკუნის შემდეგ), დაახლოებით 758 წელს იოანე გუთელის კურთხევა ყირიმის მეზობელ ეკლესიაში, ანუ საქართველოში. კავკასიის მთიანეთს საქართველოს ეკლესია მუდამ აქცევდა თავის ყურადღებას. ჯერ კიდევ მე-4 საუკუნეში მეფე მირიანს სურდა მთიელთა მოქცევა იძულებით, წმიდა ნინომ უთხრა – „არა ბრძანებულ არს მახვილისა აღება, არამედ სახარებითა და ჯუარით პატიოსნითა უჩვენოთ გზა ჭეშმარიტი“ (ქ.ც.1.1955, გვ. 125). მთაში თვით წმიდა ნინო და იოანე ეპისკოპოსი მოვიდნენ ერისთავთან ერთად „ერისთავმან მეფისაგან მცირედ წარმართა მახვილი მათ ზედა და ძლევით შემუსრა კერპნი მათნი“ (იქვე, გვ. 125).

მეფე მირიანის შემდეგ ქრისტიანობას ჩრდილოეთის ამ მხარეებში ავრცელებდა მისი ძე ბაქარი, ქართლის ცხოვრების თანახმად. მე-6 საუკუნისათვის, პროკოფი კესარიელის ცნობით, იბერები მისთვის ცნობილ ქრისტიან ხალხთა შორის საუკეთესოდ იცავდნენ ქრისტიანული აღმსარებლობის წესებს. პროკოფი, ვითარცა ბიზანტიელი სამხედრო ხელისუფალი, იცნობდა და მოვლილი ჰქონდა მთელი იმჟამინდელი ქრისტიანული სამყარო – ქვეყნები ევროპისა, აფრიკისა და აღმოსავლეთისა. მე-6 საუკუნეში კავკასიელთა შორის ქრისტიანობის გავრცელებისათვის იღვწოდნენ წმიდა ასურელი მამები. მე-8 საუკუნისათვის ჩრდილოეთ კავკასიაში მრავალი ქრისტიანი ცხოვრობდა. იოანე საბანისძის ცნობით, აბო თბილელი ქართული ეკლესიის ოფიციალური წევრი გახდა აქ, ხაზარეთში, ნათლობის შედეგად. ამ წყაროს ცნობით, ჩრდილოეთ კავკასიაში მრავალი სოფელი და ქალაქი ქრისტიანული იყო. აფხაზეთში კი ბრწყინავდა ქრისტიანობა, აქ ყველა გულმხურვალე ქრისტიანი იყო. პირველ ათასწლეულში აფხაზეთიდან – ხაზარეთ-დაღესტნის ჩათვლით – ქართული ეკლესიის გავლენა ძალზე მნიშვნელოვანი იყო. ამ ფაქტის გამო გუთეთ-ყირიმის ეკლესიისათვის ივერია მეზობელ, უშუალოდ მომიჯნავე ეკლესიას წარმოადგენდა.

ამჟამად არასწორად მიიჩნევა, რომ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ეპარქიები – ზიხია და ალანია მდებარეობდნენ ჩრდილოეთ კავკასიის ყუბან-შავიზღვისპირეთის რეგიონში, ამჟამინდელი აფხაზეთის მიმდებარედ. ამ გაბატონებულ მოსაზრებას ეწინააღმდეგება თვით კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ნოტიციები (გეორგიკა, მე-4, ნაწილი მე-2, 1952), ნუსხები ამ საპატრიარქოს ეპარქიებისა. მათში, კერძოდ, კი „მე-10-დ“ ნოტიციაში (იქვე, გვ. 179) აღნიშნულია, რომ ზიხიის ეპარქიაში შედიოდა სამი საარქიეპისკოპოსო – ხერსონის, ბოსფორისა და მატრახისა. ამ ქალაქების სახელები (ხერსონესი, ბოსფორი) მიუთითებს, რომ „ეპარქია ზიხიისა“ არ მდებარეობდა თანამედროვე აფხაზეთის მეზობელ ჯიქეთში, რადგანაც ხერსონესი, ქრისტიანული სარწმუნოების უდიდესი ცენტრი, და ასევე ბოსფორი – ზიხიის ეპარქიაში შემავალი ყირიმის ქალაქები იყვნენ. შესაბამისად, ეპარქია ზიხიისა მოიცავდა ყირიმის ნახევარკუნძულს და მიმდებარე მხარეებს, აზოვისპირეთსა და დონისპირეთს (მატრახი), აქვე უნდა ყოფილიყო განლაგებული ამ ნოტიციაში ნახსენები საარქიეპისკოპოსო ცენტრი ნისკოფეოს, მას ზოგიერთები ნიკოპსისს უწოდებენ. ამასთანავე, ქართული წყაროების ცნობით, ჯიქეთი „აფხაზეთის ბოლოს“ მდებარეობდა, ანუ აფხაზეთის ჩრდილოეთით. ამიტომაც შეიძლება დავსვათ კითხვა, სად გადიოდა ძველი აფხაზეთის ჩრდილოეთ საზღვარი. ამავე წყაროებით, აფხაზეთის ჩრდილოეთ საზღვარს წარმოადგენდა მდინარე „მცირე ხაზარეთისა“, ანუ ყუბანი. თუ ასე იყო, მაშინ ჯიქეთი და ზიხია ერთი და იგივე რეგიონია, რომელიც მოიცავდა დონისპირეთსა და ასევე ყირიმსაც. მაგრამ ამჟამად მიჩნეულია ისტორიკოსთა მიერ, რომ აფხაზეთის ჩრდილოეთ საზღვარი ამჟამინდელ ქალაქ სოჭთან გადიოდა და „ჯიქეთი“ მის ჩრდილოეთით მდებარებდა. თუ ასეა, მაშინ სხვაა ქართული ჯიქეთი და სხვაა ბიზანტიური ტერიტორიული ერთეული ზიხია. ეს უკანასკნელი, როგორც ითქვა, ყირიმსა და მიმდებარე მხარეებს მოიცავდა.

კონსტანტინოპოლმა ზიხიის ეპარქიას მალევე, მე-10 საუკუნისათვის უწოდა ალანიის სამიტროპოლიტო. რაც შეეხება ალანიას, არასწორია ამჟამად აღიარებული თვალსაზრისი, რომლის მიხედვითაც, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ალანიის სამიტროპოლიტო მოიცავდა ჩრდილოეთ კავკასიის მთიან – საქართველოს მომიჯნავე ტერიტორიას. ასევე არასწორია თვალსაზრისი, რომლის მიხედვითაც, ალანიის სამიტროპოლიტოს ცენტრს არხიზ – ზელენჯუკი წარმოადგენდა და ალანიის ეპარქიაში შედიოდა ინგუშეთში თხაბა-ერდი. ამ შეცდომების წყაროა ალანიის ისტორიული გეოგრაფიის არასწორი განსაზღვრა. პავლე ინგოროყვამ გამოიკვლია, რომ ალანია, რომელსაც ეჭირა ჩრდილოეთ კავკასიის ნაწილი, განვითარების მხრივ შედგებოდა ორი მთავარი რეგიონისაგან. კულტურულად დაწინაურებული იყო აფხაზეთის მეზობლად მდებარე მთიანი ალანია. მას ქართულ წყარებში „კავკასის ალანი“, ზოგჯერ კი „ოსეთი“ ერქვა, ის ძირითადად მოიცავდა ამჟამინდელ ყარაჩაის. აქ სამოქალაქო ცხოვრება დაწინაურებული იყო. მეორე რეგიონი ალანიისა მდებარეობდა მის ჩრდილოეთით – ჩრდილოეთ კავკასიის დაბლობის სტეპში, რომელიც ასევე აზოვ-დონისპირეთს მოიცადა, აქ სამოქალაქო ცხოვრება განუვითარებელი იყო, რადგანაც აქაური ალანური მოსახლეობა ნომადური ცხოვრებით ცხოვრობდა, ისინი მომთაბარე მწყემსები იყვნენ, არ იყვნენ დამაგრებული მიწაზე. ამიტომაც კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს დოკუმენტის მიხედვით, ალანიის მიტროპოლიტად დანიშნულ მღვდელმთავარს ალანიაში არ გააჩნდა საეპისკოპოსო კათედრა, ამ დოკუმენტში აღნიშნულია – „ალანიის მიტროპოლიტს ალანიაში არა აქვს კათედრა, რადგანაც აქაური ხალხი მომთაბარეობს, ნომადურ ცხოვრებას ეწევა“ (პ. ინგოროყვა. გიორგი მარჩულე, 1954, გვ. 259). შესაბამისად, იურისდიქციის მხრივაც ალანია ორ ნაწილად იყო გაყოფილი, საქართველოს მოსაზღვრე კავკასიის ალანია – საქართველოს გავლენის სფეროში და ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა უკვე მე-10 საუკუნიდან, ხოლო კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში შედიოდა ბარის, ანუ სტეპის ალანია, მომთაბარე ალანების არეალი, მისთვის კონსტანტინოპოლმა დააარსა ეპარქია (სამიტროპოლიტო), მის იერარქს ალანიაში არ გააჩნდა სამღვდელმთავრო კათ ედრა, ამიტომაც მისთვის კონსტანტინოპოლმა თვით ბიზანტიის მიწაზე დააარსა კათედრა ტრაპეზუნტთან ახლოს – სოტირიოპოლისი.

„კავკასის ალანია“ გეოგრაფიულად ასევე მოიცავდა აფხაზეთის ნაწილს. მას ერქვა აფხაზეთის ალანია. მის შესახებ წერენ ქართული წყაროები, განსაკუთრებით ვახუშტი, აფხაზეთის ალანია მოიცავდა სანახებს კოდორ-ბზიფის რეგიონში. საფიქრებელია, რომ ეს ტერიტორია დასახლებული იყო ადგილობრივი მოსახლეობით, რომელნიც ალანი დიდებულების ხელქვეშ იმყოფებოდნენ, ამიტომაც მათ ქვეყანასაც ალანი დაერქვა. ჩანს, ერთ პერიოდში, მათ (ალან დიდებულთა) ხელში აფხაზეთის მთავარი ციხე – ანაკოფიაც მოექცა. ეს ციხე (ანაკოფია) ბიზანტიელთა ხელში მრავალჯერ იყო, მათ შორის მე-11 საუკუნის ერთ პერიოდში. კავკასიის ალანიისა და ასევე აფხაზეთის ალანიის მიმართ ბიზანტიურ ეკლესიას თავისი გეგმები ჰქონდა. საქმე ისაა, რომ ამ არეალის ზღვისპირეთი აფხაზთა სწრაფად მზარდი სამეფოს ხელში მოექცა და აფხაზეთის ალანია მის ნაწილად იქცა. საზოგადოდ, აფხაზთა სამეფო ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა, აფხაზთა მეფეები თვითვე იყვნენ პატრონები და დამააარსებლები თავიანთ სახელმწიფოში ქართულენოვნი საეპისკოპოსოებისა. აფხაზთა სამეფო მოიცვა ბიზანტიური საპატრიარქოსგან დამოუკიდებელმა ქართულენოვანმა საეკლესიო ოლქმა, რომელსაც აფხაზთა საკათალიკოსო ერქვა. თუ ბიზანტია არ იჩქარებდა, აფხაზთა საკათალიკოსოში უსათუოდ შევიდოდა მისი უშუალო მეზობელი კავკასიის ალანიაც. ამ ფაქტის გამო კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა ნიკოლოზ მისტიკოსმა გადაწყვიტა როგორმე სასწრაფოდ თავის იურისდიქციაში მოექცია ეს ოლქი, მაგრამ უშედეგოდ. კავკასიის ალანია აფხაზეთის საკათალიკოსოს იურისდიქციაში მოექცა.

მე-10 საუკუნემდე, ალანების გაქრისტიანებამდე, აფხაზეთის ერისთავი ხაზართა მხარდაჭერით ბიზანტიის იმპერიის გავლენისაგან გამოსულა. ქართული წყაროს ცნობით, აფხაზთა საერისთავომ მალე გაიფართოვა საზღვრები, კავკასიის ალანიას ჩამოაჭრა ზღვისპირა ტერიტორია ანაკოფიიდან კლისურამდე, დინასტიური ქორწინების გზით შეიერთა საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შემავალი დასავლეთ საქართველოს ვრცელი ტერიტორია კლისურიდან ლიხამდე. მთელ მის მიწა-წყალზე ქართული ეკლესიის იურისდიქცია ვრცელდებოდა. ამ სახელმწიფოს აფხაზთა სამეფო ეწოდა. მის მმართელ ოჯახში მეფედ წოდების ლეგიტიმური უფლება შეიტანა დედოფალმა გურანდუხტმა, რომელიც ქართლის, ანუ იბერიის მეფეთა შთამომავალი იყო, მირ მეფის ქალიშვილი, მისი ოჯახის შვილს – ლეონ მეორეს – უკვე აფხაზთა მეფე ეწოდა, ამ ეპოქის სომეხი ისტორიკოსი უხტანესი აფხაზეთს ეთნიკური ივერების ანუ ქართველების სამეფოს უწოდებს.

კერძოდ, უხტანესი „ძველი ისტორიკოსების“ ცნობაზე დაყრდნობით წერს:

„ივერიელთა ტომების ნაწილი ნაბუქოდონოსორმა დაასახლა პონტოს ზღვის მარჯვენა სანაპიროზე – „ტომი აღორძინდა, გამრავლდა, ზღვის პირას აქეთ-იქით, მოედო იმ მხარეს და გავრცელდა სომეხთა და ალბანთა საზღვრამდე, შეიქმნა ფრიად მრავალი ხალხი და იმ ქვეყანას აფხაზეთი ეწოდება. ურიცხვია სახელი თვითოეული გავარისა, … ითესლეს და გამრავლდნენ და გახდა ტომი, რომელსაც თავის პირველ ქვეყანაში ივერიას უწოდებდნენ, აქ კი ქართველნი ეწოდებათ. ტომითაც, ენითაც, დამწერლობითაც, მამამთავრობითაც და მეფობითაც განმტკიცდნენ, ხოლო გამოჰყო, გამოაცალკევა და განაშორა ჩვენგან კირიონ სკუტრელმა“ (უხტანესი, გამოყოფისა ქართველთა სომეხთაგან, 1975, გვ. 67).

მაშასადამე, უხტანესი, IX-X სს-თა ავტორი, აღწერდა თუ რომელ ქვეყანას ეწოდებოდა აფხაზეთი, რომელი ხალხით იყო ის დასახლებული და თუ ვინ იყო მათი ყველაზე გამორჩეული კათალიკოსი, რომელმაც ეს ხალხი „განაშორა“ სომხურ ეკლესიას. კერძოდ, აფხაზეთი, მისი თქმით, ქართველებით იყო დასახლებული და ისინი კირიონმა განაშორა სომხური ეკლესიისაგან. ამ პირველხარისხოვანი წყაროს მითითებითაც, კირიონი იყო დასავლეთ საქართველოს მამამთავარი.

იოანე სომეხთა კათალიკოსის ცნობის თანახმად, კირიონ I საქართველოს ეკლესიის მამათავარი-კათალიკოსი, ამასთანავე, იყო ეგრისის არქიეპისკოპოსი. 899 წლიდან სომხეთის კათალიკოსად დადგენილი იოანე წერდა ქართლის კათალიკოს კირიონ I-ის შესახებ, რომ ის იყო ასევე ეგრისელთა მამამთავარი – „იბერიელთა, გუგარელთა და ეგრისელთა, ადრინდელი წესის შესაბამისად“ (იოანე კათალიკოსის მატიანე, 1912, გვ. 65, წიგნიდან პ. ინგოროყვა, გ. მერჩულე, გვ. 243).

დასავლეთ საქართველოს, როგორც ცნობილია, კირიონ I კათალიკოსის დროს, ე.ი VI ს-ის ბოლოსა და VII ს-ის დასაწყისში ეგრისი, მე-8 ს-ის შემდეგ კი აფხაზეთი ეწოდებოდა. მაშასადამე, უხტანესი, რომელმაც საგანგებოდ გამოიკვლია ქართველთა წარმოშობა და ვინაობა, აღნიშნავს, რომ ნაბუქოდონოსორის მიერ შავიზღვისპირეთში გადასახლებული ქართველები გამრავლდნენ და მათ ქვეყანას ეწოდება აფხაზეთი. აქედან ჩანს, რომ აფხაზთა სამეფოს ყველაზე დიდი ძლიერების დროს, მე-10 საუკუნეში, აფხაზები ქართველებად იწოდებოდნენ, ამიტომაც ამ სამეფოში სახელმწიფო, საეკლესიო, კულტურის და ურთიერთობის ენა არა აფხაზური, არამედ ქართული ენა იყო. ჩანს, თავიდანვე, სიტყვა „აფხაზს“ გააჩნდა არა ეთნიკურ-ტომობრივი დატვირთვა, არამედ სახელმწიფოებრივ-ტერიტორიული, მაგალითად, აფხაზთა სამეფოს გაფართოების ეპოქაში, როცა ის სამხრეთ კავკასიის ვრცელ რეგიონებს მოიცავდა, ანისში ჩასულ ცოტნე დადიანს წყარო „აფხაზს“ უწოდებს, რადგანაც ის ანისში ჩავიდა აფხაზეთიდან ანუ დასავლეთ საქართველოდან, ასევე, ამავე ეპოქის რაჭველებსაც წყარო აფხაზებს უწოდებს მაშინ, როცა ყველამ იცოდა ცოტნეს თუ რაჭველების ნამდვილი ვინაობა. ამიტომ წმ. გიორგი მთაწმინდელი (მე-11 ს.) წერდა, რომ საქართველოში მოღვაწე სიმონ კანანელი დაკრძალულია „ქვეყანასა ჩვენსა აფხაზეთს“ (კერძოდ, ახალ ათონში). აფხაზეთს ქართველები „ჩვენს ქვეყანას“ უწოდებდნენ, რადგანაც აფხაზეთი ივერების, ანუ ქართველების ქვეყანა იყო უხტანესის ცნობით. აფხაზეთი (დასავლეთ საქართველო) და „კავკასის ალანია“ აფხაზთა საკათალიკოსოს იურისდიქციაში შედიოდა. თუ ასე იყო, უნდა დაისვას კითხვა, მაშინ სად მდებარეობდა ის ალანიის ეპარქია (სამიტროპოლიტო), რომელიც კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში შედიოდა? როგორც აღინიშნა, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ალანიის ეპარქია მდებარეობდა სტეპების, ანუ „დონისპირეთის ალანიაში“, სადაც ბინადრობდნენ ნომადი ალანები.

კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში შემავალი ალანიის სამიტროპოლიტო მოიცავდა ყირიმის ნახევარკუნძულის გარკვეულ უბნებსა და დონ-დნესტრისპირეთის ცალკეულ რეგიონებს. რადგანაც იმჟამად ჯერ კიდევ ალანიად მოიხსენიებოდა დონისპირეთის ტრამალებისა და ვოლგა-დონის შუამდინარეთის მონაკვეთები, სადაც გაბნეულად მომთაბარეობდნენ ალანური ტომები. კავკასიის ალანიასა და დონის ალანიას ერთმანეთისაგან ყოფდა ყუბანის მარცხენა სანაპიროს მომცველი ქვეყანა შავ ზღვამდე, რომელსაც ხაზართა ბატონო ბის ეპოქაში აფხაზეთის საერისთავო აკონტროლებდა. როგორც ითქვა, ქართული წყაროს ცნობით, აფხაზეთის საერისთავოს საზღვრები ანაკოფიიდან – ყუბანამდე იყო განფენილი. მოსახლეობა ამ სამეფოში, იოანე ცეცეს ცნობით, იბერიული გენეტიკისა იყო.

საქართველოს ეკლესია თავის იურისდიქციას ჩრდილოეთ კავკასიაში ახორციელებდა საქართველოს სახელმწიფოს მეურვეობითა და ხელშეწყობით, ხოლო ერთიანი სამეფოს დაშლის შემდეგ მის საფუძველზე აღმოცენებული დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს სამეფო-სამთავროთა ხელშეწყობით. რუსულ საინტერნეტო სივრცეში მკვიდრდება თვალსაზრისი, რომ აფხაზთა სამეფო და საქართველოს სამეფო თითქოსდა სხვადასხვა ეთნოსების სხვადასხვა სახელმწიფოები იყვნენ, თავიანთი ენებითა და ეკლესიებით. სინამდვილეში კი ის წარმოადგენდა საქართველოს სახელმწიფოს რომელიც მთელ კავკასიაში დომინირებდა, განსაკუთრებით მე-12 საუკუნიდან, საქართველოს სახელმწიფო გაფართოებულ აფხაზთა სამეფოა. აფხაზთა მეფეები იყვნენ საქართველოს მეფეები დინასტიურადაც. საქართველოს მეფეების მამა-პაპანი იყვნენ აფხაზთა მეფეები, მუდამ ერთგული შვილები და მფარველები საქართველოს ეკლესიისა. აფხაზთა სამეფოს ჩამოყალიბებამდე აფხაზთა საერისთავო ჩრდილოეთ კავკასიის მნიშვნელოვან ელემენტს წარმოადგენდა. აფხაზთა სამეფო, როდესაც ის ჯერ კიდევ საერისთავო იყო ლეონ პირველის დროს, თვითვე ითვლებოდა ჩრდილოეთ კავკასიის ქვეყნად, კერძოდ, მიიჩნეოდა, რომ მის ჩრდილოეთ საზღვარს წარმოადგენდა მდ. ყუბანი. ის მოქცეული ყოფილა, ვახუშტის ცნობით, ყუბანსა და ბზიფისწყალს შორის. ლეონ პირველმა შეირთო ქართლის მეფის ქალიშვილი გურანდუხტი, რომელიც იყო მფლობელი დასავლეთ საქართველოს მიწა-წყლისა ლიხიდან მდინარე კლისურამდე (კელასურამდე), ამ ქორწინების წყალობით ჩამოყალიბდა აფხაზთა სამეფო, კერძოდ, გაერთიანდა აფხაზთა საერისთავო და დასავლეთ საქართველო, რომელიც გურანდუხტის, ვითარცა ქართლის სამეფო სახლის უფლისწულისა – მზითვს წარმადგენდა. შემდგომი მეფეების დროს აფხაზთა სამეფო კვლავ გაფართოვდა, მას ქართლის გარდა შეუერთდა ტაო-კლარჯეთი და კახეთ-ჰერეთი. ეს უკვე იყო საქართველოს სამეფო, ერთი კულტურითა და ქართულენოვანი ეკლესიით გაერთიანებული, რომლის ნაკვალევის წაშლა ჩრდილოეთ კავკასიაში შეუძლებელი გახადა თემურ-ლენგის გამანადგურებელ ლაშქრობათა მიუხედავად. თუმცა ამ ეპოქაში აქ ჩამოსახლებულმა ადიღეურმა ტომებმა დომინანტობა მოიპოვეს ჩრდილოეთ კავკასიის უმეტეს ნაწილში, შეცვალეს იქაური, მათ შორის აფხაზეთის ეთნიკური სახე. ასე რომ, აფხაზთა სამეფო იგივე საქართველოს სახელმწიფო იყო. ასევე მკვიდრდება თვალსაზრისი, თითქოსდა აფხაზეთის საკათალიკოსო კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ნაწილს შეადგენდა. ამიტომაც ახლა საჭიროა მტკიცება იმისა, რომ აფხაზთა სამეფოში მხოლოდ და მხოლოდ ქართული ენა გამოიყენებოდა საზოგადოებრივი ურთიერთობის ყველა სფეროში, საეკლესიო-სახელმწიფო თუ სამოქალაქოში და აფხაზთა საკათალიკოსო ქართული ეკლესიის განუყოფელ ნაწილს შეადგენდა. მის იურისდიქციაში შედიოდა ჩრდილო კავკასიის დიდი ნაწილი ყირიმის პუნქტ კაფადან, ხოლო ქართლის საკათალიკოსოში – ჩრდილოეთ კავკასიის დანარჩენი ნაწილი.