მიტოპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
დასავლეთ დაღესტანი ერთ დროს, კერძოდ კი თემურ ლენგის შემოსევამდე, ქართულ კულტურულ არეალში შეამავალი ჩვეულებრივი ქართულენოვანი მხარე იყო, მას ეწოდებოდა კახეთის მთიულეთი, მოსახლეობით, რომელიც შეადგენდა საქართველოს საპატრიარქოს სამრევლოს. აქ ქართულენოვანი ეკლესიები, საეპისკოპოსოები და, მოღწეული წყაროს მიხედვით 7 (შვიდი) ქართული სასულიერო სასწავლებელიც კი არსებობდა. დაღესტან-ჩეცჩეთ-ინგუშეთის ქრისტიანულ სამრევლოს, სოფლებსა და ეკლესიებს საქართველოს პატრიარქებიც სტუმრობდნენ. თემურლენგის შემოსევამდე ნახევარი საუკუნით ადრე დაღესტანისა (ხუნძთა) და ჩეჩნეთ-ინგუშეთის (ნახჩთა) ქრისტიანული სამწყსო მოიხილა საქართველოს პატრიარქმა ექვთიმემ – „…პატრიარქმან ჩუენმან ექთიმე მოიხილა კახეთს ანწუხისა საეპისკოპოზო და მიერითგან გარდმოვიდა წახურს, კაკ-ელისენს და მოვლო საყდარნი: კასრი სამებისა, ყუმი ღმრთისმშობლისა… კუალად საყდარნი ხუნძთა, ნახჩთა, თოშეთისა, ნეკრესისა, ლაგოეთისა, ბელაქანისა, მაჯ-ფიფინეთისა, ფერიჯან-მუხახ-მამრეხისა და ყოვლისა ვაკისა, ესე იგი არს ძუელისა მოვაკანისა და ელისენისა, ვერხვიანით ზეგანით გამო ვიდრე ივრის მდინარის ჩასართავამდე ალაზნისა, და ამან სანატრელმან ექუთიმე მიბრძანა ქურმუხისა მთავარეპისკოპოსსა და ყოვლისა მთეულისა წინამძღუარსა კვირილე დონაურსა გარდაწერინებად სახარებისა და წარგზავნად თუითეული-ათვის ეკლესიისა…“ (ანდერძ-მინაწერი მაღალაშვილისეული სახარებისა). ჩეჩნეთ-დაღესტანში მოგზაურობის დროს პატრიარქმა თავდაპირველად ანწუსის კათედრა მოილოცა.
თეიმურაზ ბატონიშვილის ცნობით ანწუხელები ქართულ ენაზე ლაპარაკობდნენ მე-18 საუკუნეშიც კი. მისივე ცნობით დასავლეთდაღესტნელები – თემურ ლენგის შემოსევამდე – ქართულენოვანი ხალხი იყო, მათ მრავლად გააჩნდეთ ქართულენოვანი წიგნები და მათ ეკლესიებში წირვა-ლოცვა ქართულ ენაზე იყო გაჩაღებული. (მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, ალბანეთისა და ხუნძეთის საკათალიკოსო, 2013, გვ.12)
აღნიშნულ მინაწერში ჩამოთვლილია საქართველოს პატრიარქმა ექვთიმემ კახეთის მთიულეთსა (დაღესტან, ჩეცნეთ-ინგუშეთი, თუშეთი) და ბარში (კაკ-ელისენი, მოვაკანი) თუ რომელი სამრევლოები მოინახულა. .
ესენი ყოფილან:
1. ანწუხის საეპისკოპოსო;
2. წახურის რეგიონი (იგივე წუქეთი, წახეთი);
3. კაკელისენი, სადაც მან მოილოცა (ქალაქ ან სოფელ) კასრის ყოვლადწმინდა სამების ეკლესია, ყუმის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ეკლესია, სოფელ ლექართის მოციქულთასწორ წმინდა ნინოს ეკლესია, სოფელ ზარის მთავარმოწამე წმიდა გიორგის ეკლესია, სოფელ ვარდიანის წმინდა აბოს ეკლესია, სოფელ განუხში წმინდა მოწამე არჩილის ეკლესია, სოფელ -ქიშნუხში ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ეკლესია, სოფელ ვართაშენში წმინდა ელიას ეკლესია;
4. ტაბასარანი (მისი სახელი მინაწერში ასოებნაკლულია). პატრიარქს ამ რეგიონში მოციქულ პეტრეს ეკლესია მოულოცავს (ესაა ეკლესია დაღესტნის ტაბასარანისა).
ტაბასარანის გარდა, პატრიარქს მოუხილავს ასევე სხვა ქართული ეკლესიები, რომლებითაც მოფენილი იყო ვრცელი რეგიონები:
5. ხუნძეთი;
6. ნახჩეთი;
7. თუშეთი;
მათ შემდეგ მოუხილავს ეკლესიები კვლავ კახეთში:
8. ნეკრესი, ლაგოეთი, ბელაქანი, მაჯ-ფიფინეთი, ფერიჯან-მუხახ-მამრეთი; მათ შემდეგ კვლავ გაუგრძელებია გზა და მოუხილავს ვრცელი რეგიონები:
9. მოვაკანი ანუ ვაკე;
10. ელისენი (ტერიტორია ვერხვიანის ზეგანიდან მდინარე იორ-ალაზნის შესართავამდე).
ჩანს ზემოთ ჩამოთვლილი გეოგრაფიული ერთეულების მეტი ნაწილი იმჟამად კახეთში შედიოდა და ეკუთვნოდა ქურმუხის მთავარეპისკოპოსის ეპარქიას.
ქურმუხის მთავარეპისკოპოსს ასევე ეწოდებოდა “ყოვლისა მთიულეთისა ყოვლისა მთიულეთისა წინამძღვარი”.
მის საგამგებლოში შედიოდა “ყოველი მთიულეთის” ეკლესიები, როგორც ჩამოვთვალეთ ესენი ყოფილან ჩამოვთვალეთ ესენი ყოფილან წახური, კაწახური, კაკელისენი, ტაბასარანი დაღესტანში, კელისენი, ტაბასარანი დაღესტანში, იქვე ხუნძეთი, ნახჩეთი, ასევე თუშეთი და სხვა ზემოთ ჩამოთვლილი კახეთის იქვე ხუნძეთი, ნახჩეთი, ასევე თუშეთი და სხვა ზემოთ ჩამოთვლილი კახეთის სოფლები, მათ შორის ასევე მოხსენებულია ანწუხის საეპისკოპოსო, ასევე ნესოფლები, მათ შორის ასევე მოხსენებულია ანწუხის საეპისკოპოსო, ასევე ნე–კრესი სადაც შესაძლოა ეპისკოპოსი იჯდა.
ქურმუხის მთავარეპისკოპოსს კირილე დონაურსკირილე დონაურს დაუდაუვავალებია (ქალაქ) კაკის ლებია (ქალაქ) კაკის წმინდა ბარბარეს ტაძრის მღვდლისათვის წმინდა ბარბარეს ტაძრის მღვდლისათვის იასე ქიტიაშვილისათვისიასე ქიტიაშვილისათვის ყველა ყველა ზემოთ ჩამოთვლილ ეკლესიაში გაეგზავნა წმინდა სახარების წიგნი. ზემოთ ჩამოთვლილ ეკლესიაში გაეგზავნა წმინდა სახარების წიგნი.
კაკის წმინდა ბარბარეს ტაძრის მღვდელს თავის სამწერლობოში შეუკრებია თავისი თორმეტი მოწაფე, რომელთაც გა¬და¬უწერიათ ამ ეკლესიებისათვის წმინდა სახარების წიგნები.
შემდგომ ეს წიგნები გაუგზავნიათ აღნიშნული რეგიონის ეკლესიებსა, მონასტრებსა და სასწავლებლებში.
კერძოდ, ქურმუხის მთავარეპისკოპოსს ამ მთიან მხარეებში, როგორც აღინიშნა, ჰქონია შვიდი სასწავლებელი. მათ რექტორებს ეწოდებოდა – “თავსმდგომნი”.
ამ უკანასკნელთ (თავსმდგომებს) მთავარეპისკოპოსმა უბრძანა მოსწავლეებისათვის ესწავლებინათ:
1. “შჯული ჭეშმარიტი” ანუ წმინდა წერილი და კატეხიზმო;
2. ფილოსოფია;
3. მამათა ცხოვრება ანუ პატროლოგია;
4. ქართლის ცხოვრება ანუ საქართველოსა და მისი ეკლესიის ისტორია;
5. საისტორიო წიგნთაგან ალვანის ანუ ალბანეთის ისტორია, ალბანეთს აქ ეწოდება “ალვანია ესე იგი არსს სავანია”
(მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, ალბანეთისა და ხუნძეთის საკათალიკოსო, 2013, გვ.17). დაღესტნის ეს ოლქი (კახეთის მთიულეთი) თემურ ლენგმა დაიპყრო და სასტიკი ბრძოლა გამოუცხადა ქრისტიანულ სარწმუნოებას. რაც პრაქტიკულად გამოიხატებოდა აქ ყოველივე ქართულის წინააღმდეგ ბრძოლით, რადგანაც ქრისტიანობა ქართველობასთან იყო გაიგივებული. თეიმურაზისავე ცნობით, თემურ ლენგმა დაღესტნელებს მკაცრი განკარგულებით აუკრძალა ქართული წიგნების გამოყენება და მას, ბატონიშვილისავე ცნობით, აუკრძალავს ქართულ ენაზე ლაპარაკიც კი. მისი ასეთი პოლიტიკა გაუგრძელებიათ სპარსეთის შაჰებსაც, განსაკუთრებით კი კახეთთან მებრძოლ შაჰ-აბასს. მას აქ უცხო მუსულმანური ხალხებიც ჩაუსახლებია. აღსანიშნავია, რომ ქართულ წყაროთა ცნობებს ადასტურებან დაღესტნალთა ხალხური თქმულებანი და გადმოცემები. აქ (დაღესტანში) ზოგიერთი სოფელი (აული) და საგვარეულო მიუთითებს თავის ქართულ წარმომავლობას. ამის შესახებ მრავალი მკვლევერი წერს, მათ შორის აღსანიშნავია ვ. გაჯიევი („დაღსტნის ისტორია“), თ. ტახნაევა («(«შუაშუა საუკუნეებისსაუკუნეების ავარეთისავარეთის ქრისტიანულიქრისტიანული კულტურაკულტურა (VII(VII–XVI XVI სსსს.).) და სხვანი. ძალზე მნიშვნელოვანია ფაქტი იმისა, რომ დასავლეთ დაღესტნის ტოპონიმიკა დღემდე ქართულენოვანია, რასაც იქაური მეცნიერებიც აღნიშნავენ-
„С процессом христианизации, а также с культурными контактами связано распространение грузинской письменности в Дагестане. Здесь найдено семнадцать каменных плит с грузинскими надписями.
Дагестано-грузинские контакты в области экономики, культуры и в быту в значительной степени нашли отражение в дагестанских и грузинских языках, и в частности, наложили отпечаток на топонимику.
Так, в Западном Дагестане топонимические данные дают ряд наименований, грузинское происхождение которых подтверждается, вне всякого сомнения.
С грузинами легенды связывают также происхождение некоторых дагестанских аулов или же тухумов“.
საერთოდ, კახეთი ისტორიულად დიდი ქვეყანა იყო, შედგებოდა სამი ძირითადი გეოგრაფიული ოლქისაგან, ესენია „გარე კახეთი“, „კახეთის მთიულეთი“ და მათ შუა მდებარე ოლქი „შიგნით კახეთი“.
“შიგნით კახეთი” ერქვა ალაზნის ხეობას დღევანდელი საინგილოს ჩათვლით.
რადგანაც საინგილო კახეთის სამეფოს ცენტრალური ოლქში მდებარეობდა ამიტომაც ძველი დედაქალაქები კახეთისა – ძაგემი (ზეგამი), ბაზარქალაქი და ბოეთანი აქ ანუ ძველი კახეთის ცენტრში (ამჟამინდელ საინგილოში) მდებარეობდნენ, მხოლოდ მოგვიანებით გადმოიტანეს კახეთის დედაქალაქი ამჟამინდელი საინგილოდან ჯერ გრემში და შემდეგ თელავში, ისტორიული კახეთის დაკნინებისა და ძირითადი ტერიტორიების დაკარგვის კვალდაკვალ.
ამჟამინდელი საინგილო (შიგნით კახეთის ნაწილი) იყო ძველი კახეთის ცენტრალური ოლქი, იმ მიზეზის გამო, რომ მას აღმოსავლეთისა და ჩრდილოეთის მხარეს
ესაზღვრებოდა კახეთისავე ნაწილი, ანუ კახეთის მთიულეთი (დაღესტანში), ხოლო დასავლეთის მხარეს „გარე კახეთი“.
შიგნით კახეთი, შესაბამისად, საინგილოს ოლქი, ერთ დროს კახეთის მთიულეთსა და გარე კახეთს შუა იყო მოქცეული.
შესანიშნავი მეცნიერი ფ. ტახნაევა ცნობილი წყაროს „ირხანის ისტორიის“ ცნობებს დაღესტნის ზოგიერთ ოლქში ქართული მოსახლეობის მკვიდრობის შესახებ ხსნის ისე, თითქოსდა წყაროს ტერმინი „ქართველი, ქართველები“ ნიშნავს არა ეთნიკურ ქართველს, არამედ კონფენსიალურ ქართველს ანუ ნიშნავს იმ დაღესტნელს, რომელიც აღიარებდა ქართულ სარწმუნოებას (მართლმადიდებელ ქრისტიანობას). სხვა კვლევები კი აჩვენებს ეთნიკურადაც მათ ქართულ წარმომავლობას.
თემურ ლენგის შემოსევამდე კახეთის მთიულეთის მოსახლეობა არა მხოლოდ ენით და კულტურით, არამედ გენეტიკურადაც მთლიანობას ქმნიდა კახეთის მთელ მოსახლეობასთან, ამიტომაც მათ გააჩნდათ კიდეც ქართული თვითშემეცნება, რაც საუკუნეთა მანძილზე შეინარჩუნეს, მიუხედავად იმისა, რომ თემურ ლენგის შემდეგ მათზე გაბატონდა რუსეთის სტეპებიდან დამპყრობელთა მიერ შემოყვანილი ძლიერი ავარიული სამხედრო ელიტა, რუსეთიდან მათი ჩამოსახლების გამო ეს წყარო (ირხანის ისტორია) მათ „რუსებს“ უწოდებს.
რადგანაც, არ ვეთანხმებით ტახნაევას ზემოთ მოყვანილ თვალსაზრისს, ამიტომ ვსვამთ კითხვას, როგორ ავხსნათ წყაროს ცნობა ავარიელთა რუსობის შესახებ? ამ წყაროში ავარიელები ხომ „რუსებად“ იწოდებიან.
XIV საუკუნის ავთენტური წყაროს „ირხანის ისტორიის“ ცნობით, ავარიელები „სუფთა წყლის რუსებად“ იწოდებიან.
წყაროს ამ ცნობის ანალიზისათვის ჩვენ ალბათ გამოგვადგება თანამედროვე დაღესტნის ზოგიერთ სოფელში დაცული ცნობები მათი ძველი სამშობლოს ადგილსამყოფელის შესახებ.
ზოგიერთი ტომის გადმოცემები მიუთითებს რუსეთის ტერიტორიებიდან დაღესტნის მთებში მათი წინაპრების დასახლების შესახებ.
შესაბამისად, აღნიშნული წყარო მიუთითებს, რომ ავარიელების წინაპრები ოდესღაც რუსეთის ველებზე ცხოვრობდნენ, საიდანაც ჩასახლდნენ დაღესტანში, ამიტომაც ამ ისტორიაში ისინი რუსებად იწოდებიან.
ცნობილია, რომ V-VII საუკუნეებში სამხრეთ რუსეთში მომთავარე ავარები ევროპაშიც ლაშქრობდნენ, ჩანს, შემდგომში, მათი გადარჩენილი მცირე ნაშთები თემურ-ლენგს დაღესტანში ჩაუსახლებია.
შესაბამისად, ამ ისტორიაში ნახსენები ავარიელთა „რუსობა“ უნდა აღნიშნავდეს იმას, რომ ავარიელები რუსეთის ტერიტორიებიდან კავკასიაში ჩასახლდნენ, უფრო სწორად იმ ტერიტორიებიდან, რომელნიც შემდგომ რუსეთმა დაიპყრო და წყაროს შედგენის მომენტში რუსეთის ტერიტორიად მოიაზრებოდა.
წყარო უნდა აღნიშნავდეს იმ მომენტს, როცა თემურ-ლენგმა (და შემდგომმა დამპყრობლებმა) რუსეთის სამხრეთის სტეპებიდან მოსახლეობა შეიყვანა დაღესტნის მთიანეთში და მათი დახმარებით თითქმის მთლიანად შეცვალა მკვიდრი ადგილობრივი მოსახლეობის ეთნოსახე.
ხალხთა ამ გადასახლების შედეგად მთლიანად შეიცვალა დემოგრაფიული სურათი.
შემდეგშიც გაგრძელდა დაღესტნის ეთნოცვლილება, მაგალითად, მე-17 ს. დასაწყისშიც დაღესტნის დემოგრაფიული სახეცვლილება ძლიერი იყო იმის შემდეგ, რაც იქ შაჰ-აბასმა ჩაასახლა ერთერთი მომთაბარე ხალხი.
ასეთი ვითარება შუა საუკუნეებში იყო ჩვეულებრივი მოვლენა.
ჩენს თვალწინაც, XX ს-შიც კი, მაგალითად, შეიცვალა ჩრდილო სომხეთის ეთნოგრაფიული სახე და იქ მცხოვრები თითქმის ნახევარი მილიონი აზერბაიჯანელი სხვაგან გადასახლდა. იგივე მოხდა აფხაზეთსა და ეგრეთწოდებულ სამხრეთ ოსეთში, ამ ოლქებიდანაც თითქმის ნახევარი მილიონი დევნილი ქართველი სხვაგან გადასახლდა.
მსგავსი ვითარება უნდა ყოფილიყო XIV-XV საუკუნეების კავკასიის მთებში. რაც ვახუშტის ისტორიიდანაც ჩანს.
თემურ-ლენგის მიზანმიმართული სურდა, რომ შეეცვალა საქართველოს მიმდებარე ჩრდილო კავკასიის რელიგიური და შესაბამისად, ეთნოგრაფიული სახე.
იქამდე, თემურ-ლენგი იძულებული გახდა 8-ჯერ შემოსეოდა საქართველოს, რადგანაც ვერ შეძლო მისი სახელმწიფოებრიობის გაუქმება და საბოლოო დამორჩილება.
საქართველოს გაუტეხლობის მიზეზების ძიებისას თემურ-ლენგს აუხსნეს, რომ საქართველოს სახელმწიფო ძალებს იღებდა ჩრდილო კავკასიიდან, რომელთანაც საქართველო ერთ მთლიან ეთნო-რელიგიურ ერთეულს შეადგენდა.
თემური მიხვდა რომ საქართველოს დასამარცხებლად საჭირო იყო საგანგებო ლაშქრობა ჩრდილო კავკასიაში, რათა შეეცვალა მისი დემოგრაფიული და რელიგიური სახე.
იმჟამად ქრისტიანობა და ქართველობა იდენტური ცნებები იყო, ქართველობასთან ბრძოლა იყო ქრისტიანობასთან ბრძოლა და პირიქით. ჩრდილო კავკასიაში ქართველობის მატერიალური განსახიერება იყო ქრისტიანული ეკლესიები, ქრისტიანული სალოცავები და თვითონ მოსახლეობის ქრისტიანული სარწმუნოება.
ჩრდილო კავკასიაში ქრისტიანობის ამოძირკვა არ იყო ადვილი თემურისათვის, ამიტომაც მან ხერხი იხმარა და რუსეთის სტეპებიდან დაღესტანში (ასევე, ჩეჩნეთსა და ჩერქეზეთში) შეიყვანა სხვადასხვა ტომები.
რუსეთის სტეპებად ამ შემთხვევაში შეიძლება მივიჩნიოთ ჩრდილო კავკასიაში ყოფილი ხაზარეთის მიწაწყალი, თავის დროზე აქ ძალზე ძლიერი იყო იუდაური სარწმუნოების გავლენა, აქ, თემურ ლენგის დროს, ჩანს, კვლავ მომთაბარეობდა იუდაური სარწმუნოების ელემენტების მქონე ტომების ნაშთები, ეს იყო ძველი ხაზარეთისაგან შემორჩენილი ეთნიკური ნამსხვრევები, უკვე ისლამისაკენ მიდრეკილი.
ხაზარეთის ყოფილი სახაკანოსაგან შემორჩენილი ეთნიკური ნაშთებით შედგენილი მოსახლეობა (ჯერ კიდევ იყო იუდაიზმის გავლენის ქვეშ მყოფი მუსლიმები) შესაძლოა თემურ ლენგმა, ქრისტიანულ ჩეჩნეთში და ასევე დაღესტანში ჩაასახლა, იქ გააბატონა და ამით ახალ ჩეჩნეთსა და დაღესტანს ჩაუყარა საფუძველი თავისი ახალი რელიგიით, ამით თემურმა მიაღწია მიზანს – ქრისტიანობა ისლამმა ჩაანაცვლა.
მხოლოდ ასე თუ ავხსნით ირხანის ისტორიაში დართულ ცნობებს დაღესტნის ზოგიერთი თემის „ებრაელობისა“ და ზოგიერთი თემის „რუსობის“ შესახებ. მაშასადამე, წყაროს („ირხანის ისტორია“) ცნობაში ტერმინით „ქართველი“ აღინიშნება თემურ ლენგის ლაშქრობამდე დაღესტნში მცხოვრები მკვიდრი მოსახლეობა, ტერმინით „ებრაელი“ აღინიშნება თემურის ეპოქაში დაღესტანში ჩასახლებული ყოფილი ხაზართა სამეფოსაგან დარჩენილი იუდაური აღმსარებლობის მქონე ეთნიკური ჯგუფები, ტერმინით „რუსი“ აღინიშნება სამხრეთ რუსეთის სტეპებიდან დაღესტანში ჩასახლებული სხვადასხვა ტომები, მათ შორის, შემდეგში, ოქროს ურდოს ბეგლარბეგ ედიგეის მიერ ჩრდილო კავკასიაში ციმბირიდან ჩამოსახლებული ე.წ. სინო-კავკასიური მოსახლეობა (უფრო სწორად ციმბირის სინურენოვანი (ენისეის აუზის, ენისეურენოვანი) ტომეები, ედიგეის პირადი, საკუთარი ურდო-ულუსი), რომელიც ასევე გააბატონეს მკვიდრ ქრისტიანებზე (точка зрения С. А. Старостина , по которой енисейские языки генетическисвязаны одновременно с сино тибетскими и нахско дагестанскими языками “)
Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990.
დაღესტანში შემოსულმა ე.წ. „სინურენოვანმა“ ტომებმა ქართული წარმოშობის ლეკების ასიმილირება შეძლეს, რის შედეგადაც ახალი შერეული ხალხი ჩამოყალიბდა, თუმცა დაღესტნის ზოგიერთ კუთხეში თავიანთი ქართული წარმომავლობა გვიანობამდე ახსოვდათ, რაც წყაროებით და დოკუმენტებით დასტურდება.
მოსული ხალხის მკვიდრებზე გაბატონების ეპოქაში დაღესტნის მკვიდრი ქრისტიანული მოსახლეობა იღებდა ისლამს. მკვიდრები წარმოადგენდნენ დაღესტნის მოსახლეობის უმეტესობას, მაგრამ ისინი სოციალური კიბის ქვედა, დაბალ საფეხურზე მდგარი, დამარცხებული ხალხი იყო, ხოლო გამარჯვებული მოსახლეობა, ანუ ახლად შემოსული ხალხი მართალია შედარებით მცირერიცხოვანი, მაგრამ ზედა ფენას წარმოადგენდა. ქვედა, მრავალრიცხოვანი მკვიდრი მოსახლეობა, ასიმილაციის გზაზე დადგა.
მსგავსადვე ხდებოდა კავკასიის ახალი ეთნოსების ჩამოყალიბება XIV-XX საუკუნეებში თემურ ლენგისა და სხვათა ლაშქრობათა შემდეგ, რასაც აღწერს ვახუშტი და თეიმურაზ ბატონიშვილები.
ვახუშტი ბატონიშვილი ასევე აღწერს თანამედროვე ოსი ხალხის ჩამოყალიბებას, კერძოდ, ისტორიულ ოლქ დვალეთში ცხოვრობდნენ მკვიდრი დვალი ქრისტიანები, უძველესი სამწყსო საქართველოს ეკლესიისა, თემურის ლაშქრობათა წყალობით მათი ქვეყანა დაიპყრო შემოსული ოსების მცირერიცხოვანმა, მაგრამ ორგანიზებულმა სამხედრო ელიტამ, ისინი გაბატონდნენ და შექმნეს დვალეთის ახალი საზოგადოების ზედა ფენა, დაბალ ფენას შეადგენდა – უუფლებო და დამორჩილებული მკვიდრი დვალები.
ვახუშტის ცნობით, XVIII საუკუნეში დვალები ჯერ კიდევ ლაპარაკობდნენ თავიანთ დვალურ ენაზე, რომელიც მათ საბოლოოდ დაივიწყეს და მიიღეს ზედა ფენის ოსური ენა, დაივიწყეს თავიანთი ძველი იდენტობა, ჩამოუყალიბდათ ახალი ოსური თვითშემეცნება, ანუ ჩამოყალიბდა ახალი ერი ძველი ეთნოსუფსტრატის საფუძველზე.
არ მხოლოდ კავკასიაში, ამავე ეპოქაში უცხოეთის მრავალ მხარეში მსგავსადვე, ასეთივე გზით ჩამოყალიბდნენ ახალი ერები. მაგალითად ლათინური ამერიკის მრავალი ხალხი, ევროპული წარმოშობის ზედა ფენის მიერ ქვედა მკვიდრი მოსახლეობის (ინდიელების) ასიმილირების შედეგად.
ინდიური წარმოშობის ტომები გადაიქცა ახალ ხალხად შემოსული ზედა ფენის რელიგიისა და კულტურის გათავისების საფუძველზე.
მსგავსადვე ჩამოყალიბდა კავკასიის ეთნოსები XIV-XX საუკუნეებში.
კავკასიის მრავალრიცხოვანი ეთნოსები მკვიდრი ადგილობრივი დამარცხებული უმრავლესობისა და შემოსული გამარჯვებული უმცირესობის ურთიერთშერწყმით უნდა ჩამოყალიბებულიყო. სესაბამისად, არ შეცვლილა ხალხის გენეტიკური სახე, მაგრამ შეიცვალა ადათ-წესები, ენა და თვითშემეცნება.
უმცირესობისაგან შედგენილი ზედა ფენის იქცა ჰეგემონად, დვრიტად, რომელმაც სრულებით შეძლო ასიმილირება მკვიდრი მოსახლეობისა თავისი ადათისა და რელიგიის წიაღში.
თავდაპირველად, დაახლოებით XV-XVI საუკუნეებში, დაღესტნის დამარცხებული მოსახლეობის ანუ დაბალი ფენის ენა კვლავ ქართული ან მისი დიალექტი უნდა ყოფილიყო, რომელიც დაფარულად გამოიყენებოდა ოჯახებში, ალბათ უფრო მოხუცი ქალების მეტყველებაში, ოფიციალურად კი ზედა ფენის ენა იქნებოდა სავალდებულო.
ამავე დროს ალბათ ხდებოდა ახალი საზოგადო ენის წარმოქმნა ადგილობრივი და შემოსული ზედა ფენის ენის ურთიერთშერწყმით.
რადგანაც დაღესტანში მრავალი სხვადასხვა წარმოშობის ტომი შემოიყვანა თემურის ისლამიზაციის პროცესმა, შესაბამისად მრავალი ახალი ენა, დიალექტი და ენაკავები ჩამოყალიბდა (რომელთაც ალბათ რაიმე საერთო ექნებათ).
ფ. ტახნაევა აზოგადებს ერთერთ სოფელში არსებულ გადმოცემას, რომლის მიხედვითაც სოფელი ოდესღაც დაუარსებია სამ სომეხ ძმას. ამ განზოგადების შედეგად ნ. მარის თეორიის საფუძველზე მკვლევარი მიიჩნევს, რომ VI-VII საუკუნეებში დაღესტანში „სომეხს“ უწოდებდნენ არა ეთნიკურ სომეხს, არამედ აღმსარებლობით მონოფიზიტს, რომლის ცენტრიც სომხეთი იყო. ასევე მიიჩნევს, რომ დაღესტანში ალბანურ ეკლესიასაც ჰქონდა გავლენა, მაგრამ, რადგანაც მისივე სიტყვით VII საუკუნეში არაბებმა ალბანური ეკლესია დაუქვემდებარეს სომხურ ეკლესიას, ამიტომ ალბანურმა ეკლესიამ დაკარგა თავის ძალა თვით ალბანეთშივე, ხოლო დაღესტანში მით უმეტეს. მისი სიტყვით, ყველა მონოფიზიტს „სომეხს“, ხოლო დიოფიზიტს „ქართველს“ უწოდებდნენ.
ნ. მარის ამ თეორიით თითქოსდა შესაძლებელია განვმარტოთ „ირხანის ისტორიაში“ ნახსენები ინფორმაცია, რომ დაღესტნის გავლენიანი თემები
„ქართველებით“ იყო დასახლებული ისე, თითქოსდა წყარო აქ „ქართველების“ ქვეშ გულისხმობს არა ეთნიკურ ქართველებს, არამედ სარწმუნოებით მართლმადიდებლებს, მაგრამ მაშინ როგორც ითქვა აუხსნელი დარჩება „ირხანის ისტორიის“ ცნობა ხუნძახელების „რუსობის“ და სხვა თემების „ებრაელობის“ შესახებ, ამიტომაც მიმაჩნია, რომ ჩემეული თვალსაზრისი უფრო მეტად ხსნის ირხანის ისტორიის ცნობებს.
შესანიშნავია და მისასალმებელი ფ. ტახნაევას თავდადებული შრომა, რომელიც გაანალიზებულია ჩემს მიერ სხვა კვლევებში, მაგრამ შეიძლება ალაბათ მოსაზრების გამოთქმა, კერძოდ, არასწორი უნდა იყოს ასევე, ფ. ტახნაევას მტკიცებანი, რომ VI-VII საუკუნეებში დაღესტანი მონოფიზიტური აღმსარებლობის ქვეყანა იყო, საფიქრებელია, რომ სხვას მიუთითებს დაღესტანში აღმოჩენილნი ქართული ასომთავრული წარწერების სიმრავლე.
ასომთავრული წარწერები დამახასიათებელი იყო I ათასწლეულში, უფრო მეტად IX-X საუკუნეებამდე. II ათასწლეულში ნაკლებად გამოიყენებოდა ასომთავრული, რადგანაც ნუსხახუცურმა ის თითქმის ჩაანაცვლა, თუმცა ალბათ გამონაკლისებიც იყო, რაც დამატებითაა შესასწავლი.
ჯვრებზე ასომთავრული წარწერები ზოგადად მთელი საქართველოსთვის იყო დამახასიათებელი VI-VII საუკუნეებში, დაღესტანში კი ისინი მრავლად აღმოჩნდა, ეს მიუთითებს, რომ VI საუკუნიდანვე (როცა საქართველოს მთიანეთში ზოგადად განივრცო ქრისტიანობა), დაღესტანიც ჯვრებზე ქართული ასომთავრული წარწერები კეთდებოდა. ანუ დაღესტნის შესაბამისი ოლქები იმთავითვე საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა.
მართლაც, ფ. ტახნაევას დასკვნით ავარიის ცენტრები ანდალალი და გიდატლი, არქეოლოგიური და სხვა ძეგლების მიხედვით საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა.
მით უფრო რომ „ირხანის ისტორიით“ გიდატლის მოსახლეობა ანუ „ხიდის ოლქის მცხოვრებნი“ – ქართველებად იწოდებიან.
ადგილობრივი დაღესტნური ცნობით სოფლების _ ბაცადა, უნტი, შულანი და გულაბი მიმდებარე ხუტორებთან ერთად იწოდებოდა „გურჯიხლებად“, რაც ავარიული ენით ითარგმნება როგორც „ქართველობა“.
“ირხანის ისტორიაში“ დაღესტნის მნიშვნელოვანი თემის ზედა ფენასაც ქართული ტერმინებით „თავადობად და აზნაურებად“ მოიხსენიება. რაც უფრო ისლამის მიღებამდე არსებულ რეალობას გადმოცემდა.
იქამდე, ავარიაში ჩამოყალიბებული სახელმწიფოებრივი ადმინისტრაციული ერთეულის მეთაურსაც ქართული სახელი „ნაცვალი“ ერქვა, ფ. ტახნაევას აზრით ის იყო ერისთავის ნაცვალი, ალბათ მაჭის ერისთავისა.
სახელი „ნაცვალი“ შემდგომ ტრანსფორმირდა როგორც ნუცალი (აღსანიშნავია, რომ ერთ დროს კახეთსაც ეპისკოპოსის ნაცვალი ქორეპისკოპოსი მართავდა).
დაღესტანში აღმოჩენილი ქართული ეკლესიების უმრავლესობაც ავარიის ტერიტორიაზეა, ეს ეკლესიები როგორც აღინიშნა მდებარეობდნენ სოფლებში: რუგაჯა, ნაკაზუხი, ზაიდი, იხოდა, ტადრაალი, ხუნძახი, ამიტლი, არკასი, დათუნა და სხვა.
შესაბამისად, ამ საფუძველზე თემურ ლენგის ლაშქრობამდე გაცილებით ადრე ავარიაში აღმოცენდა ქართული საეკლესიო ოლქი ხუნძეთის საკათალიკოსო, რომლის მეთაური კათალიკოსი ოქროპირი მოიხსენება XIV საუკუნის სინოდიკში.
ხუნძახის საკათალიკოსოში შემავალი ორი ეპარქიაა ცნობილი – ანწუხისა და ხუნძახისა, შესძლოა დაღესტანში უფრო მეტი საეპისკოპოსო არსებობდა.
ხუნძახის საკათალიკოსო განსაკუთრებით გაძლიერდა გიორგი ბრწყინვალის (1314-1346) დროს.
საქართველოს პატრიარქმა ექვთიმემ, როგორც აღინიშნა, 1310-1318 წლებში მოინახულა ხუნძეთი და მისი ეკლესიები.
თემური ჩრდილო კავკასიაში 1395-1396 წლების თავის სამხედრო კამპანიას 10 წელი ამზადებდა, საქართველოში 1386 წლის შემოჭრის შემდეგ.
მიუხედავად მისი შეჭრისა ავარიის ცენტრმა – გიდატლმა მხოლოდ 1475 წელს მიიღო საბოლოოდ ისლამი, ე.ი. თემურის შეჭრიდან თითქმის ერთი საუკუნის
შემდეგ, ეს იმას ნიშნავს, რომ დაღესტნის ქრისტიანობა ერთი საუკუნე იბრძოდა და მხნედ იგერიებდა ისლამის მიმდევრების შეტაკებებს. წყაროში ამ დაღესტნელი ქრისტიანების მეთაურებს – წყაროში „თავადები და აზნაურები“ ეწოდება.
ფ. ტახნაევას სიტყვით ჩრდილო-დასავლეთ ავარიის პატარა ეროვნებებმა კიდევ უფრო გვიან მიიღეს ისლამი. იქამდე ისინი ქართული ეკლესიის წევრები იყვნენ.
სახალხო თქმულებები მიუთითებენ ავარიის ზოგიერთ სოფელში ქრისტიანული ეკლესიების არსებობას.
არქეოლოგების მიერ დაღესტნის ზოგიერთ სოფელში აღმოჩენილია ქრისტიანული სამაროვნები. მათ ისლამი ზოგიერთი მკვლევარის აზრით, კიდევ უფრო გვიან, XVII-XVIII საუკუნეებში მიიღეს.
კიდევ უფრო გვიან მიიღო ისლამი მაღალმთიანი დაღესტნის სხვა რეგიონებმა, მათ შორისაა კახეთის ერთ-ერთი ისტორიული რეგიონი მაღალ მთაში – დიდო.
დიდოეთი იყო კახეთის ერთერთი ადმინისტრაციული ერთეული და იმართებოდა „მოურავის“ მიერ, ამასთანავე დიდოეთი იყო ერთერთი სამხედრო ოლქი კახეთის სამეფოსი.
აღსანიშნავია, რომ დიდოს სამხედრო ოლქი იმართებოდა სასულიერო პირის – ეპისკოპოსის მიერ.
XV ს-ში იწყება გიდატელების ე.წ. „გაზის ლაშქრობები“ დასავლეთ დაღესტანში, კერძოდ კი დიდოში, მათ მხარს უჭერდნენ ავარიელი და კუმუხელი ხანები, დიდოელებმა ამის გამო შეიცვალეს თავიანთი პროქართული ორიენტაცია.
ანწუხელებმა და კაპუჩინელებმა გიდატლის და ხუნძახის წნეხის შედეგად ისლამი მიიღეს XVI-XVII სს-ში. ამის შემდეგ ანწუხი და კაპუჩა თვითონ გადაიქცა ისლამის ფორპოსტად (ფ. ტახნაევა).
მხოლოდ ჩრდილო კავკასიის დამორჩილების შემდეგ შეძლო თემურმა საქართველოს ასე თუ ისე დაქვემდებარება, მისი ბოლო ლაშქრობა საქართველოში 1403 წლით თარიღდება.