სამხრეთ ეგრისი და ჩრდილო ეგრისი

ქართული წყაროების მიხედვით ეგრისი ერქვა დასავლეთ საქართველოს დიდ ნაწილს, რომელიც შედიოდა ქართლის სახელმწიფოს შემადგენლობაში მეფე ფარნავაზიდან ვიდრე ვახტანგ გორგასლის შვილებამდე, აღმოჩნდა, რომ არსებობდა ასევე მეორე ეგრისიც, რომელიც ჩვენში შედარებით ნაკლებ იყო ცნობილი, თუმცა მის შესახებაც მოიპოვებოდა ცნობები. მაგალითად, ტრაპეზუნტის სანახებს ჩვენს ძველ წყაროებში X ს. ბოლოსა და XI ს. დასაწყისში ერქვა “სოფელი მეგრელთა”, “სამეგრელო”, ვახუშტი ჭოროხის შესართავთან მდებარე მხარეს რამდენჯერმე “ეგრს” უწოდებს.

VII ს. “სომხური გეოგრაფია” “ეგრივს” უწოდებს ტრაპეზუნტის სანახებს ჭოროხის შესართავამდე და მისთვის უცნობია რიონისპირა ეგრისი. სომხური წყაროს მიხედვით ეგერთა ქვეყანა ოთხ ნაწილად იყოფოდა. ესენი იყვნენ: მანრალია, ეგრივი, ლაზივი და ჭანიკი (მანრილი, ეგრევიკი, ლაზივი, ჭანეთი)

სად მდებარეობდნენ ეს ქვეყნები? სწორედ მათი მდებარეობის განსაზღვრით მივიღებთ სწორ სურათს, უნდა აღინიშნოს, რომ საბჭოთა ეპოქის ქართული ისტორიოგრაფია ამ სომხური წყაროს ეგრივის შემადგენელ ოლქებს არ საზღვრავდა სისწორით, ამიტომაც უშვებდა უმძიმეს შეცდომებს, რომელმაც არასწორი გზით წარმართა საქართველოს ისტორიის კვლევა. კერძოდ, მიიჩნევდნენ რომ მანრალია თითქოს იყო არგვეთი. არასწორად საზღვრავდნენ მის (მანრალიის) ადგილს და იღებდნენ არასწორ სურათს.

სამხრეთის ეგრისის ე.ი. ეგრივის დიდი ნაწილი მდებარეობდა არა ზღვის პირზე, არამედ თეოდოსიოპოლის ანუ არზრუმის მიმართულებით და მოიცავდა ვრცელ რეგიონს, კერძოდ, ნ. ადონცი, რომელიც უკეთ იცნობდა სომხურ წყაროებს და სომხეთის მიმდებარე ოლქებს, წერდა, რომ მარდალია და მანრალია მდებარეობდნენ ზიგანა-ბიზანის მხარეებისაკენ, მაშასადამე არზრუმის ოლქის სიღრმეებში.

ბერძნები, რომლებიც შავიზღვისპირის კოლონიზაციას ეწეოდნენ სამხრეთიდან ჩრდილოეთის მიმართულებით, ცხადია პირველ რიგში გაეცნენ არა ჩრდილოეთ ეგრისს (ე.ი. რიონისპირეთს), არამედ სამხრეთ ეგრისს (ტრაპეზუნტ-ჭოროხის რეგიონს), უფრო მეტიც, იკვეთება, რომ ბერძნული მითები და ამბები კოლხიდის შესახებ ეხება ასევე სამხრეთ ეგრესს.

სამხრეთ ეგრისი იყო ის კოლხიდა, რომელსაც იცნობდა და უმღეროდა ბერძნული პოეზია. “ჩქარი და მშფოთვარე ფასისი” არა მხოლოდ დასავლეთ საქართველოს მდინარეს ერქვა! სამხრეთ ეგრისის რეგიონში ერთი დიდი მდინარე გაედინებოდა ასევე ფასისის სახელით ცნობილი, ეს იყო არაქსი. აღსანიშნავია, რომ არაქსს ასევე ერქვა – ეგრი (ე.ი. არაქსს ერქვა ფაზისი და ეგრი). სახელწოდება და ტოპონიმი ეგრი არაქსის ხეობაში გვიანობამდე დარჩა.

არაქსთან ახლოს მდებარეობდა მანრალია (და მარდალია) – ეგრის ანუ სამხრეთ ეგრისის ოლქი სომხური გეოგრაფიის მიხედვით.

სამხრეთის ეგრისი მდებარეობდა იმ საერთაშორისო გზაზე, რომელიც ტრაპეზუნტს სპარსეთთან აერთებდა. ამ გზაზე მდებარეობდა სამხრეთის ეგრისის რეგიონი ჭანეთი (ქალდეა), ასევე აღნიშნული მანრალია და მარდალია. სამხრეთის ეს რაიონები, ისტორიული იბერიის პროვინციების ხორძენას, პარიადრეს ან გუგარქის ნაწილი უნდა ყოფილიყო.ისინი სტრაბონის ცნობით არმენიამ ჩამოაჭრა იბერიას. მათ უკან დასაბრუნებლად ამ მხარეებისაკენ ილაშქრა ფარნავაზმა, ვახტანგ გორგასალმა, დავით კურაპალატმა, გიორგი I-მა. ამ რეგიონის ერთი ნაწილი შემდეგ შედიოდა სამცხე-საათაბაგოში, ნაწილი კი გურიაში.

როგორც ითქვა, სამხრეთის ეგრისი მოიცავდა არზრუმის სამხრეთით მდებარე მხარეებს ვიდრე ტრაპეზუნტამდე და ჭოროხის შესახვევამდე. ამ მიწა-წყალს ვახუშტი მიიჩნევდა “ზემო ქართლის” ნაწილად და ათავსებდა კლარჯეთში.

ვახუშტი, როგორც აღინიშნა, კლარჯეთს უწოდებდა არა მიწა-წყალს არტანუჯ-ლიგანისას, არამედ უფრო სამხრეთით მდებარე მხარეებს თორთომიდან – გურჯი ბოღაზამდე, ტრაპეზუნტამდე და ჭოროხის შესართავამდე, ისპირისა და ჭანეთის ჩათვლით. ასე, რომ “ზემო ქართლის” ნაწილი ვახუშტისეული კლარჯეთი იგივე სამხრეთ ეგრისია, კლარჯეთი ვახუშტის მიერვე მიიჩნეოდა აზონის მამისეულ ქვეყნად ანუ არიან-ქართლის ნაწილად. არიან-ქართლი – იგივე მეორე ქართლია, ასე, რომ როგორც იყო ორი გეოგრაფიული ქართლი, ერთი მცხეთის ქართლი, მეორე კი არიან-ქართლი, ასევე იყო ორი გეოგრაფიული ეგრისი=რიონის ეგრისი და მეორე – სამხრეთის ანუ ტრაპეზუნტის ეგრისი. “სამხრეთის ეგრისის”, საჭირო ახალი ცნების შემოტანა – სიახლეს შეიტანს საქართველოს ნამდვილი ისტორიის დაწერის საქმეში.

მაშასადამე ვახუშტის კლარჯეთი იგივე სამხრეთ ეგრისია, სულ სხვა გზით იგივეს ამბობდა ნ. მარი. მისი აზრით კლარჯეთის თავდაპირველი მოსახლეობა იყო მეგრელ-ჭანური (თუბალ-კაინური), რომელიც თითქოსდა შემდგომ გასომხდა.

სომხური გეოგრაფიის ეგრევიკს (ანუ ეგრივს) ასევე ლაზიკას უწოდებდნენ, სადაც განლაგებული იყო ზიგანასა და ლაზთა სხვა საეპისკოპოსოები შემდეგდროინდელი გიუმუშხანეს მხარეს.

“ძველი სომხური გეოგრაფია” “ეგრის ქვეყნის” ადგილმდებარეობის შესახებ

“ეგრის ქვეყნის” ადგილმდებარეობის განსაზღვრისათვის დიდი მნიშვნელობა აქვს “ძველი სომხური გეოგრაფიიდან” ერთი ადგილის სწორად თარგმნას. კერძოდ, სომხური გეოგრაფიის შესაბამის ადგილს სხვადასხვაგვარად თარგმნიან ცნობილი მეცნიერები – პ. ინგოროყვა, ს. ჯანაშია, დ. მუსხელიშვილი და ბოლოს ნ. ადონცი.

VII საუკუნით დათარიღებული სომხური გეოგრაფიის რამდენიმე რედაქცია არსებობს.

1. სომხური გეოგრაფიის “მოკლე რედაქციაში” დ.მუსხელიშვილის სიტყვით შემდეგს ვკითხულობთ – “კოლხეთი არის იგივე ეგრისი… შეიცავს ეგრისი ოთხ მცირე ქვეყანას: მანრილი, ეგრევიკა, ლაზივი, ჭანეთი, რომლებიც არიან ხალდები”.

ვრცელი რედაქცია ამავე წყაროსი უფრო დაწვრილებით ცნობებს იძლევა. ისიც ჩამოთვლის ზემოხსენებულ პროვინციებს:

“მანვილი (ვარიანტი – მანრილი), ეგრევიკი ანუ საკუთრივ ეგრისი, რომლის კიდეზე არის მდ. ფაზისი, თანამოსახელე ქალაქითურთ და ჭანივი, იგივე ხალდები… აქვს ხუთი ქალაქი: იანი, კოტა, როდოპოლისი, ათინა და რიზონი და სხვა ბევრი ემპორიონები, ანუ ზღვისპირა დაბა-ქალაქები, რომელთა შორისაა ტრაპიზონი” – ასე თარგმნის დ. მუსხელიშვილი სომხურ გეოგრაფიას VII საუკუნისა, რომელიც თავის მხრივ რუსულად უთარგმნია და გამოუცია ქ. პატკანოვს 1877 წელს (დ. მუსხელიშვილი, საქართველო IV-VIII საუკუნეებში, 2003, გვ. 101).

დ. მუსხელიშვილი მიიჩნევს, რომ სომხური გეოგრაფიის მანრილი “უნდა ნიშნავდეს ქართულ მარგვის – არგვეთს, ხოლო ეგრევიკი საკუთრივ ეგრისს – ანუ ქართული წყაროების “შიდა ეგრისს” (იქვე, გვ. 102). აქედან ჩანს, რომ დ. მუსხელიშვილი არაა დარწმუნებული, რომ “მანრილი” არის არგვეთი, და წერს – “უნდა ნიშნავდეს”, მიუხედავად ამისა, შემდგომში ის დაბეჯითებით ავითარებს აზრს, რომ თითქოსდა სომხური გეოგრაფიის ეგრი – დასავლეთ საქართველოა.

2. პ.ინგოროყვა დარწმუნებულია ამ საკითხში და ის შესაბამისად თარგმნის კიდეც აღნიშნულ ადგილს:

“კოლხეთი, ე.ი. ეგრი არის ქვეყანა აზიისა და მდებარეობს პონტოს ზღვიდან სარმატიამდე და მდინარე დრაკონიდან ვიდრე კავკასიის მთამდე და მის შტოებამდე, რომელიც ჰყოფს მას ივერიიდან… და იგი განიყოფა ოთხ მცირე ქვეყნად: ა) მარ[გ]ველი-ვი, ბ) ეგრევიკი, რომელ არს საკუთრივ ეგრი, ფასისის მდინარის მოსაზღვრედ, ამავე სახელწოდების (ფასისის) ქალაქითურთ, გ) ლაზივი, დ) ჭანივი, რომელიც არის ხალტეთი (ხალდია), აქვეა ხუთი ქალაქი, იანი, კოტა, როდოპოლისი, ათინა, რიზონი და სხვა მრავალნი ნავსადგურნი, ე.ი. ზღვის სანაპირო დაბა-ქალაქნი, რომელთა შორის არის ტრაპეზუნტი” (პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, 1954, გვ. 212). პ. ინგოროყვამ მიუთითა 1881 წელს გამოცემული სომხური გეოგრაფია.

აქედან ჩანს, რომ პ. ინგოროყვამ თავისებურად გაიგო წყაროს “მანრილი” და უწოდა მას “მარგველივი”, რისთვისაც მას დასჭირდა სიტყვა “მანრილში” ერთი ასოს – “გ” – განის ჩამატება და “ნ”-ს ამოშლა, რის შედეგადაც მანრილი იქცა მარგველივად ანუ მარგვეთად. ამ მეთოდით გასაგები ხდება, თუ რატომ უწოდა მანრილს პ. ინგოროყვამ მარგვეთი, ვფიქრობ დ. მუსხელიშვილმა გაიმეორა პ. ინგოროყვას თვალსაზრისი, თუმცა ის არ ხსნის, თუ რატომაა წყაროს მანრალი არგვეთი.

3. სხვაგვარია ნ. ადონცის განმარტება იმისა, თუ სინამდვილეში სად მდებარეობდა “ეგრის ქვეყნის მხარე მანრალია”.

მანრალია ნ. ადონცის სიტყვით, მდებარეობდა მდ. ჭოროხის სამხრეთით და მოიცავდა ზღვისპირეთს და მთიან ნაწილებს, მდ. ჭოროხის სათავის მხარეს (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 20).

ადონცის თვალსაზრისი სრულიად განსხვავდება ქართველი მეცნიერების მოსაზრებისაგან, ამასთანავე, უნდა ითქვას ის, რომ საქმე ეხება სომხურ წყაროს, რომელსაც უკეთ იცნობდა ნ. ადონცი, აღიარებული მეცნიერი სწორედ ისტორიული გეოგრაფიის სფეროში, მით უმეტეს შავიზღვისპირეთისა.

4. ამ ზემოთ მოყვანილ ორ თარგმანთან შედარებით, ვფიქრობ, უფრო რეალისტურია ს. ჯანაშიას თარგმანი აღნიშნული ადგილისა – “კოლხეთი, ე.ი. ეგერი, იმყოფება პონტოს ზღვის აღმოსავლეთით, სარმატიის ახლოს, და ივერიისა და დიდი სომხეთის თანამოსაზღვრეა. ეგერი ოთხ პროვინციად იყოფა: მანრილი, ეგრევიკი, ლაზივი, ჭანეთი, ე.ი. ხალდები” (ს. ჯანაშია, ისტორიული სიმართლის დამახინჯება, 1946, გვ. 22).

აქედან ჩანს, რომ სომხურ გეოგრაფიაში აღნიშნულ მხარეს ერქვა მანრილი და არა მარგველივი, ასევე სომხურ გეოგრაფიაში განხილულ მხარეს ერქვა ეგრი და არა ეგრისი, მის ერთ-ერთ კუთხეს ერქვა ეგრევიკი და არა შიდა ეგრისი.

ნ. ადონცი დაბეჯითებით წერს, რომ ეგრი მდებარეობდა ჭოროხის შესართავთან, და მოიცავდა ჭოროხის მარცხენა სანაპიროს მხარეს. რადგანაც, მისი მსჯელობიდან გამომდინარე-სომხური გეოგრაფიის “ფაზისი” ჭოროხია.

ასევე, ექვთიმე მთაწმიდელი და სხვა ძველი მამები “ფაზისს” ჭოროხს უწოდებდნენ.

ამ წყაროში (ძველი სომხური გეოგრაფიია) “სარმატიის” ქვეშ იგულისხმება დასავლეთ საქართველოს ზღვისპირეთი, ხოლო მისი “კავკასიის მთა” – კარჩხალის მთიანეთია (ისტორიულ ოლქ – “საკავკასიძეოსთან” ახლოს), რომლისაგან გამოსული არსიანის ქედი “ეგერიას გამოყოფდა იბერიისაგან”. ამ წყაროში იბერია კოლა-არტაანთან იწყებოდა.ეს წყარო კლარჯეთს ეგერიაში ათავსებდა, ხოლო არტაანს იბერიაში, მათ (ე.ი. ეგერიასა და იბერიას) ერთმანეთისაგან მართლაც ჰყოფს კარჩხალის მთიანეთისაგან გამოსული არსიანის ქედი.

როგორც აღნიშნა ნ. ადონციმ მანრალია მდებარეობდა ჭანეთის მახლობლად, კერძოდ, კარინიდან, იგივე კარნუ-ქალაქიდან 40 კმ დაშორებით.

მისი აზრით, სომხური გეოგრაფიის ქვეყანა ეგრი მოიცავდა ვრცელ მხარეს მდ. ჭოროხის შესართავის სამხრეთით მდებარეს, ქ. ტრაპეზუნტის ჩათვლით. ამ მხარეს ეკუთვნოდა ჭანეთი და თეოდოსიოპოლისის მხარეები, ანუ ეს იყო ერთიანი შეკრული მხარე. საზოგადოდ არსებობდა ორი ისტორიული მხარე – ერთს ერქვა ეგრისი, მეორეს კი ეგრი. ეგრისი დასავლეთ საქართველოში, ხოლო ეგრი – ტრაპეზუნტთან მდებარეობდა. ეგრს ხშირად ეგრისსაც უწოდებდნენ, ისაა სამხრეთის ეგრისი.

სად მდებარეობდა კოლხეთი აზიაში თუ ევროპაში?

სტრაბონის ცნობით, აზიასა და ევროპას ერთმანეთისაგან ჰყოფდა მდ.ფაზისი – მის მარჯვენა სანაპირო მხარეს ერქვა – ევროპა, ხოლო მარცხენა სანაპირო მხარეს – აზია.

კითხვა ასე დგას – კოლხეთი ფაზისის მარჯვენა მხარეს მდებარეობდა თუ მარცხენა მხარეს?

ამ კითხვის პასუხს გვაძლევს აღნიშნული VII ს-ის სომხური გეოგრაფია სადაც ნათქვამია – “კოლხეთი ე.ი. ეგრი არის ქვეყანა აზიისა მდ.ფაზისის ნაპირზე”.

მაშასადამე კოლხეთი ფაზისის მარცხენა სანაპიროს, “აზიის ქვეყანა” იყო, აზია კი ფასისის მარცხენა სანაპიროდან იწყებოდა.

თუ ფაზისი რიონი იყო მაშინ ზღვისპირა კოლხეთი ანუ ეგრი თანამედროვე გურია ყოფილა,ხოლო თუ ჭოროხი, მაშინ მისი მარცხენა სანაპიროს ქვეყანა ტრაპეზუნტის მიმართულებით.

ვახუშტის ცნობით, ეგრი ერქვა მხარეს ჭოროხის შესართავთან. მაშასადამე კოლხეთი ერქვა “სამხრეთ ეგრისის” ქვეყანას ჭოროხიდან ტრაბზონის მიმართულებით.

სომხური გეოგრაფია, როგორც ითქვა წერს – “კოლხეთი, ე.ი. ეგრი არის ქვეყანა აზიისა და მდებარეობს პონტოს ზღვიდან სარმატიამდე და მდინარე დრაკონიდან ვიდრე კავკასიის მთამდე და მის შტოებამდე, რომელიც ჰყოფს მას ივერიიდან”.

აქ გასაგებადაა აღნიშნული, რომ აზიის ქვეყანა კოლხეთი (ეგრი) სამხრეთიდან შემოსაზღვრულია მდ.დრაკონით, ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან კავკასიის მთით, რომლის განშტოების იქითაც იბერია მდებარეობს, მის დასავლეთით პონტოს ზღვაა, ჩრდილოეთით სარმატია.

ინტერნეტით გავრცელდა ბ. არუთიუნიანის რუსულენოვანი რუკა – “სომხეთი “აშხარაცოიც”-ისა და სხვა წყაროთა მიხედვით” (კარტოგრაფი ვ. მხიტარიანი, ინტერნეტვერსია – რ. მაჩკალიანისა). ესაა სომხური გეოგრაფიის მიხედვით შექმნილი რუკა, მაგრამ, თუ უფრო ზუსტი ვიქნებით, უფრო ქართიზაციის თეორიის გამოყენებით. კერძოდ, ავტორის მიერ სიხარულითაა გაზიარებული თვალსაზრისი, რომ “მარლინკი” (ე.ი მანრილი, მარლინი) არის არგვეთი – იმერეთი, რომ მდ.დრაკონი მდ.ენგურია, შესაბამისად ძალზე ჩრდილოეთით გადმოწია რუკის ავტორმა ისტორიული სომხეთის საზღვრები. ამ რუკაზე სომხეთი მოიცავს აჭარას, შავშეთს, სამცხეს, ჯავახეთს, თრიალეთს-მანგლისის ხეობის ჩათვლით, ზედ თბილისამდე.

მაგრამ თუკი გაზიარებული იქნება ჩემი თვალსაზრისი (სინამდვილეში კი ის ცნობები, რაც მოცემულია სომხურ გეოგრაფიაში), მაშინ სომხეთის საზღვრები საკმაოდ მცირდება, მის დასავლეთით კი აღმოჩნდება სამხრეთ ეგრისის ვრცელი ქართული ქვეყანა, რომელიც აღნიშნული რუკის ავტორმა ბატონმა მხიტარიანმა სომხეთს მიაკუთვნა ისე, რომ სიტყვა “ეგრისი” არც კი უხსენებია.

ვფიქრობ “ქართიზაციის თეორია” ძვირფასი საფუძველი აღმოჩნდა სომეხ მეცნიერთა ხელში ისტორიული სომხეთის საზღვრებში საქართველოს კუთხეთა მოსაქცევად.

მაგალითად “გეოგრაფიის” მიხედვით მდ.დრაკონი მდებარეობდა ეგრის ქვეყნის სამხრეთით და არა ჩრდილოეთით. მართლაც ამავე რუკაზე ჩანს ქალაქი დრაკონისი, ის მდებარეობს სამხრეთით, კერძოდ, ტრაბზონის სამხრეთ-დასავლეთით. ქალაქი დრაკონისი მდებარეობდა ზიგანას უღელტეხილის ახლოს მდებარე ციხე-სიმაგრე არგიოკასტორის დასავლეთით. ამ ქალაქთან გაედინებოდა ერთ-ერთი შენაკადი მდ.გაილკეტისა. აი, ეს შენაკადი უნდა იყოს “გეოგრაფიის” მდ.დრაკონი. მის მახლობლად (სამხრეთით) მდებარეობდა ქალაქი “ეგარ” ფუძის მქონე – “ეგეგარიჩი” ამავე რუკის მიხედვით. ამ რეგიონში მრავალი ტოპონიმია “ეგრ” ფუძის მქონე. ამ სამხრეთის მდ.დრაკონიდან ჭოროხამდე და არსიანამდე იყო განვრცობილი სამხრეთის ეგრისი. ხოლო ჩრდილო ეგრისი ყუბანამდე და არა ენგურამდე.

რატომ უწოდებს სომხური გეოგრაფია ჩრდილო ეგრისს – სარმატიას?

საქმე ისაა, რომ ვახტანგ გორგასლის შემდეგ აზოვისპირა ჩრდილოური ტომები ბიზანტიამ დაძრა ლაზიკისაკენ, რათა მათ ებრძოლათ სპარსელებთან VI საუკუნესა და VII საუკუნის დასაწყისში. წყაროთა ცნობით ეს ტომები იყვნენ ალანები, საბირები და ასევე სარმატულად მიჩნეული სხვა ტომები. ბიზანტიის დახმარებით მათ ხელში ჩაიგდეს დასავლეთ საქართველოს მნიშვნელოვანი სიმაგრეები, ებრძოდნენ დასავლეთ საქართველოს ქართულ ტომებს (მისიმიელებსა და სხვებს). ამიტომაც ჩანს VII საუკუნის სომხური წყარო ამ საუკუნეებში დასავლეთ საქართველოს სარმატიას უწოდებდა.

არაბთა შემდეგ ბიზანტიის დასუსტებამ ჩრდილო კავკასიაში ასპარეზი გაუხსნა ხაზარებს, რომელნიც ალანებს მტრობდნენ. მათი ზეწოლის შედეგად მომთაბარე ალანებმა მიატოვეს დასავლეთ საქართველოს სიმაგრეები VII ს. ბოლოს.

ეგრს ჰქონდა ხუთი ქალაქი, იანი, კოტა, როდოპოლისი, ათინა, რიზონი, მრავალი ნავსადგური, ე.ი. ზღვის სანაპირო დაბა-ქალაქი, რომელთა შორის იყო ტრაპეზუნტი. ეგრს ეკუთვნოდა ქ.ფაზისი, მდებარე მდ. ფაზისის (ჭოროხის) შესართავთან მის მარცხენა სანაპიროზე.

ყველა ეს ქალაქი თუ ნავსადგური ფაზისის ანუ Qჭოროხის მარცხენა სანაპიროს მხარეს მდებარეობდა, რადგანაც ეგრი აზიის ქვეყანა იყო.

ამიტომ, მანრილი, ეგრევიკი, ჭანეთი და ლაზივი ჭოროხის მარცხენა სანაპიროს ქვეყნები იყვნენ. სად მდებარეობდნენ ისინი?

ჭანეთის ადგილმდებარეობას თვითონ გვამცნობს წყარო – ჭანები ხალდები (ქალდები) ყოფილან. ქალდეა ზიგანასა და სხვა მეზობელ კუთხეებს მოიცავდა რიზე-ტრაბზონის სამხრეთის მთიანეთის რეგიონში.

ეგრის (ეგერის) ნაწილი იყო მანრილი. როგორც ითქვა, ის მდებარეობდა ამ მთიანეთსა და თეოდოსიოპოლისს (არზრუმს) შორის.

ეგრი-ეგერის ყველაზე ჩრდილო ნაწილი იყო ეგრევიკი, უშუალოდ ჭოროხის მარცხენა სანაპიროზე.

სად მდებარეობდა ლაზივი-ლაზიკა? – რადგანაც ტრაბზონიც ეგრის ქალაქი იყო, ჩანს ზღვისპირი ტრაბზონიდან ეგრევიკამდე ლაზივად იწოდებოდა (საფიქრებელია ხუფათამდე, რადგანაც ის იუსტინიანეს მეფობის ერთ პერიოდში სასაზღვრო პუნქტი იყო).

ყველა ეს პატარა მხარე (მანრილი, ლაზივი, ჭანიკა-ჭანეთი და ეგრევიკი) ქმნიდა ერთ დიდ ქვეყანას ეგრს ანუ ეგერ-კოლხეთს. ეს მხარეები ერთმანეთის გვერდიგვერდ მდებარეობდნენ ჭოროხის მარცხენა სანაპიროდან ტრაპეზუნტის ჩათვლით და აღნიშნული ქალაქებიც – იანი, კოტა, როდოპოლისი, ათინა და რიზონიც იქვე მდებარეობდნენ.

მანრალიის ადგილმდებარეობა ნ. ადონცის მიხედვით

“თავის საცხოვრებელ გარემოში ვითარდება ყოველი ეროვნება, ყალიბდება ხალხის ინდივიდუალური სახე და ისაზღვრება თავისებურება მის მიერ განვილილი გზისა. ამის გამო გარემოს ანალიზი წინ უნდა უძღოდეს ყველა სახის კვლევას ისტორიისა” – წერს ნ. ადონცი (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 1).

“სასაზღვრო ხაზი ბიზანტიურ (რომაულ) და სპარსულ არმენიას შორის გადიოდა თეოდოსიოპოლისის (არზრუმის) ჩრდილოეთით და ნიზიბინის სამხრეთით (თეოდოსოპოლისი რომაულ არმენიაში, ხოლო ნიზიბინი სპარსულში იყო მოქცეული).

ნიზიბინის ახლოს, ჩრდილო მხარეს, ბიზანტიურ ნაწილში მოქცეული იყო ქალაქი დარა, იმპერატორ ანასტასის დროიდან გამაგრებული ციხე-ქალაქი (მას ეწოდებოდა კიდეც ანასტასიოპოლისი, დაბა ნიზიბინიდან 98 სტადიონით იყო დაშორებული), ბიზანტია-სპარსეთის საზღვარზე მდ. ნიმფაზე მდებარეობდა მარტიროპოლისი – ის მდებარეობდა სოფანენაში (იგივე არქსინა), ამიდის ჩრდილოეთით “ერთი დღის გზაზე, რაც უდრის 210 სტადიონს”. დაახლ. 36-37 კმ.

“ხოსრომ გაიარა დარადან არმენიაში და შევიდა ვასპურაკანის ქვეყანაში” (გვ. 8). პროკოფის აღწერით, მარტიროპოლისთან იყო ადგილი ფეისი სოფანენაში (არმენია), ნახევარი დღის გზაზე (ე.ი. 210/2) – დაახლოებით 8 მილზე – იქ გაუვალი ქედები ერთმანეთს უახლოვდებიან და ქმნიან ორ უღელტეხილს, რომელნიც ერთმანეთთან ახლოს არიან და იწოდებიან კლეისურებად. თუ კაცი მიემართება პერსარმენიიდან სოფანენაში, ამ გადასასვლელებით უნდა ისარგებლოს. ერთ-ერთს უწოდებენ ილირისს, მეორეს საფხაზს” (Aედ, III, გვ. 250). იუსტინიანემ გაამაგრა ფეისი და კლეისურები.

ევფრატის ვაკეზე თეოდოსიოპოლისის მხარეს სპარსულ-ბიზანტიური ოლქები ხორძიანას ემიჯნებოდა, მდ. გაილთან (ახლანდელი კეგი). ხორძიანა იყო მეოთხე არმენიის ჩრდილო-აღმოსავლეთ მხარეში. ხორძიანას დასავლეთით პალნატუნი მდებარეობდა. მის სამხრეთით იყო ბალახვიტი ტიგროსის სათავეებში.

ხორძიანის მეზობლად მდებარეობდნენ კანტონები მარდალიქი და მანალიქი, რომელთა სახელები თავისი შემადგენლობით უახლოვდება არტალიქ-არტალის-არტალესონს, (ე.ი. მარდალიქიდან-არტალესონი, მანალიქიდან-მანარილ-მანრალია).

მარდალია – განფენილი იყო კარინამდე. მახლობლად იღებს სათავეს არაქსი, რომელსაც ამჟამად ეგრი ანუ არაზი ჰქვია და იქვეა მანრალია (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 20).

[მაშასადამე, არაქსს ერქვა ფაზისი, შემდეგ ეგრი, იქ მის სათავესთან იყო მანრალია].

მანრალიის გეოგრაფია

“მარდალიას ხალხალის ქედი ჰყოფდა პერსარმენიისგან. ხალხალის ქედს კუთხით ესაზღვრებოდა დასავლეთის მხრიდან – მანრალია” (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 20).

ხალხალის ქედს ესაზღვრებოდა ხორძიანა, მანრალია და მარდალია, რომელიც ძველად არტალიად (არტალესონად) იწოდებოდა (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 20). მანრალი მდებარეობდა მხარე ხორძიანასთან «В гору Халхал упирались углом с запада Манралия, с юга Хордзиана» (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 20). ეგერის ერთ-ერთი მხარე “მანრალიის” შესახებ ნ. ადონცი წერს: «Нам кажется, что часть Хордзианы, примыкавшая при горе Халхаль к Манралии и Мардалии, носила родственное им имя Арталიя, Арталик» (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 20).

იმ ოლქს, რომელსაც ნ. ადონცი მანრალიას უწოდებს, ზემოთ აღნიშნულ ბ. არუთუნიანის არმენიის VII ს. რუკაზე ეწოდება “მანანაღი”. ამ ოლქს (მანანაღს) უშუალოდ ესაზღვრება ოლქი “მარდაღი” (მარდალია).

რუკაზე ამ ოლქს შორისაა ქედი “მეგედუგხი”. ადონცის ცნობით მანრალიასა და მარდალიას შორის მოთავსებულ ქედს, ებრჯინებოდა ოლქი ხორძიანა, მართლაც ამ რუკაზე ქედი “მეგედუგხი” ერთმანეთისაგან ყოფს ხორძიანას, მანანაღისა და მარდაღის ოლქებს.

მაშასადამე მარდალია არის ამ რუკის ოლქი მარდაღი (მარდაგი), ხოლო მანრალია ამ რუკის მანანაღი(მანანაგი), რომლებიც ესაზღვრებიან ხორძიანას, სამივე ეს ოლქი, როგორც ითქვა, ებჯინება მეგედუგხის ანუ ხალხალის მთებს, რომელსაც თურქულ რუკაზე “კარაგიოლის მთები” ეწოდება, ერზრუმის სამხრეთით.

აღსანიშნავია, რომ ბ.არუთუნიანის რუკაზე “მანრილკი” ჰქვია მხარეს ქვემო იმერეთში, შორაპანთან, “არგუელკის (მარგუელკის)” ქვემოთ (იგულისხმება არგვეთი). რუკაზე ისინი დატანილია ქართველი ისტორიკოსების გავლენით, ამით რუკის ავტორებს სომხეთის ტერიტორიის გაზრდის საშუალება მიეცათ. ამავე დროს რუკის ლეგენდაში “არგუელკ” (არგვეთი) გამოცხადებულია, როგორც “სატომო კავშირი” (“პლემენნიე სოიუზ”), მაშინ, როცა სინამდვილეში არგვეთი ქრისტეშობამდე მესამე საუკუნიდან იბერიის სამეფოს ნაწილს შეადგენდა.

“არტალესონი (ხორძიანაში) იხსენიება ხოსროს 576 წლის ლაშქრობის გზაზე, როცა მან არმენიაში ბასიანი გაიარა და რომის საზღვრებში შეიჭრა თეოდოსიოპოლისის მხრიდან (მენანდრე). არტალესიონთან ახლოს მდებარეობდა კიტარიზომი” (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 21).

542 წლის ხოსროს ლაშქრობას ნ. ადონცი უწოდებს Двинский поход – დვინის ლაშქრობა (ნ. ადონცი, არმენია გვ. 21). ამ წელს რომული ჯარი იდგა კიტარიზში, ხორძიანში (არტალესში) და მესამე – ფისში.

კიტარიზი უნდა ყოფილიყო სირიასა და არმენიას შორის. ჩრდილოეთით სასაზღვრო ხაზი ბიზანტია-სპარსეთს შორის გადიოდა მარდალიის იქით თეოდოსიოპოლისის რაიონში, მიჰყვებოდა ქედს, გადაჭიმულს თეოდოსიოპოლისიდან ჭოროხამდე. ეს ქედი ჯერ ერზრუმის მარჯვნიდან მიემართება ჩრდილოეთით დავაბიუნსკიადან, შემდეგ კარგაბაზრის მთებში, რომელიც დასავლეთისაკენ გადაიხრება და უერთდება დუმლის ქედს. კარგაბაზრის ქედის მწვერვალი კანდილი (10230 ფუტი) – ყველაზე მაღალი წერტილია მთათა ამ ჯაჭვისა (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 22).

დუმლის ქედი ერზრუმის ქვემოთაა გადაჭიმული და მიემართება ჭოროხის სანაპიროსკენ სპერის მაღლა. ამ სასაზღვრო ხაზზე ბასიანი და ტაიქი (თავისი კანტონებით ბუხა და ოკალით) სპარსულ ნაწილში შედიოდა, რომაულში კი კარინი და შალაგომი იყო. ზედ საზღვარზე, კარინსა და ბასიანს შუა, იყო სოფელი დუ (იქვე, გვ. 23). ასევე აქვე იყო სოფელი ვარდიშენი – ბასიანთან და კარინთან (გვ. 23).

სოფელი დუ ერზრუმიდან ახლოს ახლაცაა. ეს იმითაა საინტერესო, რომ სოფელი დუვი დავით და ტირიჭანის ცხოვრების ადგილია.

ახლა ამ სოფელს ტუია ეწოდება.

კანდილის მწვერვალთან, ზედ საზღვარზე იყო სოფელი ცაგკი, უფრო მაღლა, მდ. თორთომის ვაკეზეა სოფელი გეგიკი და ვარდიშენი, აქ იყო რომაული კანტონი შალაგომი – კარინსა და სპერს შუა. საპირისპირო სპარსულ მხარეს ბასიანში, თეოდოპოლისთან, იყო ბოლის ციხე ვალაშკერტის ახლოს (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 24).

მანრალია – ლაზიკა

სომხური გეოგრაფია, როგორც ითქვა, წერს – “კოლხეთი, ე.ი. ეგერი იმყოფება პონტოს ზღვის აღმოსავლეთით, სარმატიის ახლოს და ივერიისა და დიდი სომხეთის თანამოსაზღვრეა. ეგერი ოთხ პროვინციად იყოფა: მანრილი, ეგრევიკი, ლაზივი და ჭანეთი, ე.ი. ხალდები” (ს. ჯანაშია, ისტ. სიმართლის დამახინჯება, 1946, გვ. 222).

ნ. ადონცის მიხედვით, მანრალია მდებარეობდა არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ხალხალის მთასთან, ძველი ტრაპეზუნტისა და თეოდოსიოპოლისს (არზრუმს) შორის. მარდალიის გვერდით. მართალია მანრალიის ადგილმებარეობის განსაზღვრა ძნელია, მაგრამ ის მარდალიასთან მდებარეობდა, მარდალიის ადგილმდებარეობა კი ცნობილია – ის თეოდოსიოპოლთან ახლოს იყო, ხალხალის მთასთან.

ნ.ადონცი წერს – “არზრუმიდან 40 კმ-ის დაშორებით აღმართულია ხალხალის მთა, რომელიც საზღვრავს ხორძიანას ჩრდილოეთიდან.

ხორძიანადან გაედინება მდ. გაილი. ხორძიანა, სომხური გეოგრაფიის ცნობით, შედიოდა ე.წ. IV არმენიის ჩრდილო-აღმოსავლეთში.

ხალხალის მთა, ამასთანავე, წარმოადგენდა საზღვარს სპარსულ არმენიასა და მარდალიას შორის. ამავე ხალხალს ებჯინებოდა დასავლეთიდან მანრალია. ნ. ადონცის სიტყვით, ხორძიანას ნაწილს, რომელიც მანრალიასთან მდებარეობდა, ძველად არტალია ერქვა, ციხე-სიმაგრე არტალესონის თანამოსახელე (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 20). (იხ. პროკოფი, “შენობათა შესახებ”, 2006, გვ. 101).

ასე რომ, “მანრალია” და ქართული ეგრისი სულ სხვადასხვა ქვეყნებია. სომხური გეოგრაფიის ცნობით, კოლხეთი ანუ ეგერი (ანუ ლაზიკა) მდებარეობდა ტრაპეზუნტსა და არზრუმს შორის (მასში შედიოდა თანამედროვე გიუმიშხანე, ბაიბერდი, კელკიტი, აშკალე, მაშასადამე, ქვეყანა მოქცეული თანამედროვე ტრაპიზონსა, არზრუმსა, ისპირსა და ერზინჯანს შორის. აღსანიშნავია, რომ აქ იყვნენ განლაგებულნი ნოტიციების “ლაზიკის” ქვეყნის ეპარქიები, ნ.ადონცის ცნობით.

აღსანიშნავია, რომ ორი განსხვავებული წყარო – “სომხური გეოგრაფია” და ბერძნული “ნოტიციები” თანხვედრილია ლაზიკის გეოგრაფიის საკითხში.

“პრავოსლავნაია ენციკლოპედიას” – ПЭ-ს ე.წ. სომხურ-ქალკედონური ეპარქიების უმეტესობაც ამ რეგიონშია მითითებული.

სომხური გეოგრაფიის “სარმატია” არის დასავლეთ საქართველო. ის არის “ლაზიკის” ერთი საზღვარი, მეორეა – ივერია, მესამე – “დიდი სომხეთი”. სომხური გეოგრაფიით “დიდი სომხეთი” ეწოდებოდა ე.წ. სპარსულ არმენიას. ის ესაზღვრებოდა ე.წ. დასავლეთ არმენიას, ანუ ბიზანტიურ არმენიას. მაშასადამე, ლაზეთი მოიაზრება არმენიის ქვეყნად, რომელიც აღნიშნულ საზღვრებშია.

ეგრი და მანრალია

მდ. არაქსს ასევე ერქვა სხვა სახელებიც, ფაზისი, ეგრი და არაზი. ცხადია, იგულისხმება არაქსის ზემოწელი, ამ არეალში მდინარის სახელწოდება ეგრი ნიშნეულია იმით, რომ იქვეა ოლქები მანრალია და მარდალია. მარდალიას ეჭირა ოლქი მდინარეებს არაზს, ლიჩიკსა და ტუზლას შორის ხალხალის ქედთან, ხოლო “მანრალიას” ოლქი, ასევე, ემიჯნებოდა ხალხალის ქედს. იქვე იყო ხორძიანის ოლქი, ნ. ადონცის აზრით, ისინი ძველად არტალიის, არტალესონის სახელით იხსე¬ნიებოდნენ დასავლეთ ანუ ბიზანტიურ არმენიაში, პერსარმენიასთან ახლოს (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 20).

როგორც ითქვა, კანდილის (შდრ. სკანდა) მთის ჩრდილოეთით მდ. თორთუმის ხეობაში იყვნენ სოფელი ვარდიშენი და გეგიკი – კარინს და სპერს შუა.

ხოლო თეოდოსიოპოლისი ბასიანის ოლქშია.

პუნქტი ფარანგია, სადაც ოქრო მოიპოვებოდა, იყო ჭანიკის საზღვართან, სადაც იღებს სათავეს მდ. ბოა (ვოა), ესაა მდ. ჭოროხის ზემო დინება (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 25).

აღნიშნული ფარანგიონი – სპერშია (სისპირისში).

ჭანიკას ასევე ქალდეა (ხალდეა) ერქვა. ის იყო ხალდების (ჭანების) ქვეყანა (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 26). – პარხარის ქედზე, ჭოროხის ხეობაში. ჭანიკა ტაოს ესაზღვრებოდა ფარანგიონ-ისპირიდან თუხარისამდე (ამჟამინდელი ხერესი) (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 26). გუგარენას კანტონამდე (გვ. 26) და კლარჯეთამდე.

შემდეგ მდ. ჭოროხი შედიოდა ეგრ-ეგერიაში, როგორც წერს სომხური გეოგრაფია (ნ. ადონცი, არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში გვ. 26). ჯერ ჭოროხი გაივლიდა კანტონებს ნიგალს, მრულს და მრიტს და შედიოდა ზღვაში.

ნ. ადონცის აზრით, სახელწოდება ეგერი, ეგერია ამჟამად შემონახულია ფორმით აჭარა (აჭარია) – ხორხისმიერი “გ”-ს პალატურ “ჭ”-ში გადასვლის გამო (ნ. ადონცი, არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში, გვ. 26). ჭოროხის აღმოსავლეთი სანაპირო – ტაო და კლარჯეთი სპარსელებს ეჭირათ.

ჭანეთს ეგერთან ერთად გარკვეული თავისუფლება ჰქონდა, თუმცა “რომაულ მიწად” იწოდებოდა, მაგრამ მხოლოდ იუსტინიანეს დროს იქნენ დაპყრობილნი და ვალდებულნი გახდნენ ეცნოთ იმპერატორის ხელისუფლება, რომელმაც ააგო პეტრას ციხე ლაზიკის ბოლოში, ზღვისპირზე, ჭოროხის შესართავთან (გვ. 27). პეტრა – იყო ლაზიკის ბოლო და ასევე იმპერიის ბოლო, იმპერიის საზღვარი იუსტინიანეს ეპოქაში (გვ. 27).

ე.ი. ნიზიბინიდან ჭოროხამდე, რომაელთა თვალსაზრისით, სომხური მიწები ორად – დასავლეთად და აღმოსავლეთად, რომაულ სომხეთად და პერსარმენიად იყვნენ გაყოფილნი (გვ. იყო, 27). ხოლო ლაზიკის უკიდურესი ჩრდილოეთი პეტრას ციხე იმპერიის ბოლო იყო.

ეგერ-ეგრისი

ზაქარია რიტორი თავისი შრომის ბოლო თავში, ნ. ადონცის სიტყვით, წერს იმ 5 მორწმუნე ხალხის ქვეყნების შესახებ, რომლებიც “ჩრდილოეთში” ცხოვრობდნენ. მათ შორისაა “ქვეყანა გურზანი”. ნ. ადონცი განმარტავს – “გურზანი, ე.ი. იბერია. არანი, ე.ი. ალბანია” (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 219).

ნ.ადონცი წერს ჭოროხის შესართავის მიმდებარე მხარის სახელის შესახებ – “შემდეგ მდინარე ჭოროხი შედის ეგერში, ეგერიაში, როგორც აღწერს სომხური გეოგრაფია, რომელიც იქამდე გაივლის ნიგალის, მრულისა და მრიტის კანტონებში და ჩაედინება ზღვაში” (იქვე, გვ. 26). ასევე წერს – “ნიგალის სახელი შემოინახა, როგორც გვეჩვენება, მდ. მურღულის სახელმა, რომელიც ჭოროხს მარცხნიდან უერთდება ართვინის ქვემოთ. ერთ-ერთ შენაკადს მდ. აჭარისა ეწოდება მარატი, მსგავსი მრუტისა, ხოლო მრული შეიძლება შევადაროთ იმერხევს – “მერული” (იქვე, გვ. 26). მაშასადამე, “ეგერის” ოლქი ერქვა ჭოროხის შესართავთან მდებარე მხარეს.

ნ. ადონცის სიტყვით, როგორც ითქვა, სახელწოდება “ეგერი, ეგერია” შემონახულია ამჟამად “აჭარის” ფორმით, რადგანაც ხორხისმიერი “გ” პალატურ “ჭ”-ში გადაიზარდა.

ტერმინი “ეგერია” სომხურ გეოგრაფიაში უფრო ფართო აზრით გამოიყენება და აღნიშნავს მთელი შავიზღვისპირეთის აღმოსავლეთ სანაპიროს აფხაზეთიდან – ტრაპეზუნტამდე, ჭანეთის ჩათვლით.

VI ს-ში, ჭოროხის აღმოსავლეთი სანაპირო, ე.ი. ტაო და კლარჯეთი, იყო სპარსელების ხელში – წერს ნ. ადონცი (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 27) და შემდეგ განაგრძობს – “ჭანიკა და მთელი ეგერია, აღნიშნული ფართო აზრით რომ ვთქვათ, შედარებით თავისთავადი იყო” (იქვე, გვ. 27); ე.ი. სპარსელთა და რომაელთა მიერ ქვეყნების გადანაწილების დროს შედარებით თავისთავადობით სარგებლობდნენ (ჭანიკა და ეგერია).

ე.ი. ჭოროხის შესართავს, ნ. ადონცი ეგერიას უწოდებს, მაგრამ ის შედიოდა ლაზიკაში, კერძოდ, მისი აზრით, პეტრა – ლაზიკის სანაპიროზე იყო აშენებული (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 27).

პეტრა, ნ.ადონცის აზრით, ლაზიკის ჩრდილოეთით, ჭოროხის შესართავთან მდებარეობდა (და არა ლაზიკის სამხრეთით – როგორც ამჟამადაა მიღებული). ამასთანავე, პეტრა იმპერიის საზღვარს წარმოადგენდა (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 27), ანუ აქ ეხებოდა ერთმანეთს ბიზანტიის იმპერატორისა და სპარსეთის შაჰების გავლენის სფეროთა ხაზები, მთელი საუკუნის მანძილზე ისინი ებრძოდნენ ერთმანეთს ამ მხარის დასაუფლებლად.

როგორც ავღნიშნეთ, ტრაპეზუნტის მხარეს ქართველები “სოფელი მეგრელთა” სახელს უწოდებდნენ, ხოლო ქართველი მემატიანეებისთვის ეგრისი ერქვა საქართველოს ზღვის სანაპიროს.

ეგერია ნ. ადონცის მიხედვით

“ჭანიკა ანუ ხალდია” – ჭანების ანუ ხალდების ქვეყანას ეჭირა მთიანი მხარე, რომელსაც ქმნის პარხალის ქედი მდ. ჭოროხსა და შავი ზღვის სანაპირო ზოლს შორის ტრაპეზუნტამდე.

ჭოროხის ბარში ჭანიკას ესაზღვრებოდა ტაო – ფარანგიონისპირიდან თუხარისის ციხე-სიმაგრემდე, შემდეგ ჭანიკა ესაზღვრებოდა გუგარენას კანტონს და კლარჯეთს მდ. არტანუჯზე.

“შემდეგ მდ. ჭოროხი შედის ეგერში – ეგერიაში, როგორც “სომხური გეოგრაფია აღწერს”, იქამდე კი გაივლის ნიგალის და მრულის (მრილის) კანტონებს და ჩაედინება ზღვაში” (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 26).

ნიგალის სახელი, ნ.ადონცის აზრით, შეინარჩუნა მდინარე მურღულმა, რომელიც ჭოროხს უერთდება ართვინის ქვემოთ მარცხენა მხრიდან.

VI ს-ში, როგორც ითქვა, ჭოროხის აღმოსავლეთი მხარე, – კლარჯეთი და ტაო, ეკუთვნოდა სპარსელებს, ხოლო ჭანიკა და, საერთოდ, ეგერია, თუმცა რომაულ მიწებზე მდებარეობდნენ, სარგებლობდნენ თავისუფლებით. მათ მხოლოდ იუსტინიანეს ეპოქაში აღიარეს საიმპერატორო ხელისუფლება. იუსტინიანემ ლაზიკის ბოლოში ააგო პეტრას ციხე, ზღვისპირას, ჭოროხის ჩრდილო შესართავთან.

ნ.ადონცი წერს, VI ს-ში, პეტრა შეიძლება ჩავთვალოთ იმპერიის საზღვრად, რომელიც აცალკევებდა იმპერატორისა და სპარს მეფეთა გავლენას. სინამდვილეში, მათ შორის ომი იყო გაჩაღებული ამ მხარის დაუფლებისთვის მთელი 100 წლის მანძილზე”.

მაშასადამე, “სომხური გეოგრაფიის” მხარეები – მანრილი, ეგრევიკი, ლაზივი და ჭანეთი მდებარეობდნენ არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ტრაპეზუნტის მხარეს ჭოროხამდე (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 26-27).

ერგეს ქვეყანა – ვახუშტის მიხედვით

ერგე, ანუ ეგრი, როგორც მრავალჯერ აღინიშნა, ერქვა მიწა-წყალს ჭოროხის შესართავთან. მას მოიხსენიებს VII საუკუნის სომხური გეოგრაფია, ასევე ბატონიშვილი ვახუშტი.

ვახუშტის ცნობიდან შეიძლება გავიგოთ, რომ ერგე მდებარეობდა ჭოროხის შესართავთან იმ ადგილთან ახლოს, სადაც ჭოროხს უერთდება აჭარისწყალი.

ჭოროხი “დის ფრიად ჩქარად, ქვიანსა, კლდიანსა და ხრამოვანსა შინა, სასმისად შემრგო, გემოიანი, სხვებრ ურგები, ვინაიდგან არა რაი კეთდების ანუ ირწყვის თვინიერ ერგეს, გონიას და ბათომს, არამედ ვინაითგან აღვსწერენით ბათომი, გონია და ერგე გურიასა ზედა, აწ ერგეს ზეიდამ ვიწყებთ, აჭარისწყლის შესართავიდამ” (ვახუშტი, ქ.ც. IV, გვ. 676). არიანეს, სტრაბონის, პროკოფისა და სხვა ავტორთა ცნობით მდ.ფაზისი ასევე იყო სასმელად ვარგისი და გემრიელი, ის მიედინებიდა კლდეთა შორის დიდი სიჩქარით ხმოვანებით. იმავეს წერს ვახუშტი ჭოროხის შესახებ, რაც შეეხება მდ.რიონს ის ქუთაისიდან ზღვამდე არა კლდეთა შორის, არამედ ვაკეზე მიედინებოდა დაუსრულებელ ჭაობებში, ამიტომაც, როგორც სხვა ყველა ჭაობის უვარგისი იყო სასმელად.

ვახუტი წერს – “ლიგნის ხეობისათვის”: – “ართვინის სანახებითურთ, ვიდრე ერგეს საზღვრამდე ჭოროხის ხეობის იმიერი და ამიერი იწოდების ლიგნის ხეობად და არს ეს ლიგნის ხეობა თვინიერ სივიწროვისა ფრიად ნაყოფიერი ნარინჯით, თურინჯით, ლიმონით, ზეთისხილით, ბროწეულით, ლეღვით, ვენახით, ხილით შემკობილი და ქებულნი ბუნებურნი ყოველივე. მარცვალნი ყოველნი ნაყოფიერებს” (ქ.ც, IV, გვ. 680).

ვახუტი ასევე წერს: “გურიისათვის”… “ზღვის შესართავზედ და ჭოროხის ჩრდილოეთ კიდურზედ არს ბათომი… ამას ზეით, ჭოროხის ჩრდილოსავე კიდესსა ზედა არს ერგე” (იქვე, გვ. 792).

“და ბათომს, გონიას და ერგეს ნარინჯი, თურინჯი, ლიმონი, ზეთისხილი, ბროწეული მრავალი და ზღვის კიდესაცა” (იქვე, 793). ერგე და ლიგანია ის ყოველმხრივ ნაყოფიერი მოხირისი, რომლის შესახებაც წერდა პროკოფი.

სომხურ გეოგრაფიაში (VII ს. ჭოროხის შესართავს ეწოდება “ეგრი”, ვახუშტისთან “ერგე”.

“ერგე” ეტიმოლოგიურად ახლოა სიტყვებთან “არგვეთი”, “მარგალი” და სხვა. “ეგრი” კი სიტყვებთან “ეგრისი”, “გურია” და სხვა.

როგორც ითქვა, ვახუშტის “ლიგნის ხეობა” თავისი უხვნაყოფიერებით წააგავს პროკოფი კესარიელის მიერ აღწერილ ქვეყანა “მოხირისს”.

ვახუშტის ჭოროხი, სიჩქარით და გემოიანობით მიაგავს პროკოფი კესარიელის მიერ აღწერილ მდ. ფასისს. პროკოფის კლდოვანი ლაზიკა უნდა იყოს კლარჯეთი, ხოლო მოხირისი – ერგე-ლიგანი.

ეგრი – ჭოროხის ხეობა ივ. ჯავახიშვილის მიხედვით

აჭარაში, ბათუმთან ახლოს, მდ. ჭოროხის მარჯვენა სანაპიროზე ამჟამადაც არის პუნქტი “ერგე” (იქვეა სოფლები – მახო და აჭარისწყალი). ეს უკანასკნელი ჭოროხისა და მდ. აჭარისწყლის შეერთების ადგილასაა, ოღონდ მარჯვენა სანაპიროზე, ოდესღაც VI საუკუნეში აჭარისწყლისა (დოკონისისა) და ჭოროხის (ფასისი) შეერთების ადგილას ყოფილა პუნქტი “ნესოსი”.

ივ. ჯავახიშვილი წერს – “რაკი ქართულ წყაროებში სრულებით გარკვევით წერია, რომ კლარჯეთი ზღვამდის აღწევდა, ამიტომ ისე გამოდის, რომ “ხევი ნიგალისა” (სუმბატის უწყება), ანუ “ნიგალი” (მატიანე ქართლისა) კლარჯეთის ერთი ნაწილთაგანია” (ივ. ჯავახიშვილი, ტ. II, გვ. 63). მაშასადამე, ისტორიულად, ლიგანი (ლივანა) იყო ნაწილი კლარჯეთისა.

ეტიმოლოგიურად ახლოა არტაანში მდებარე სოფელი “მგლოვანი” და ნიგალი. იყო ასევე სოფელი “მგლინავი”, ხოლო შავშეთში სოფელი “ნორგიალი”. ამავე ფუძისაა სტრაბონის მდ.გლავკოსი, ფაზისის შენაკადი.

კლარჯეთის ნაწილი ყოფილა ასევე ნიგალსა და ზღვას შუა მდებარე “ეგრი”, ანუ “ერგე”. ვახუშტის დროსაც აქ იყო “ერგე”.

ივ. ჯავახიშვილი წერს – “სომხური უსახელო გეოგრაფიიდან ჩანს, რომ კლარჯეთის გვერდით “ეგრი” მდებარეობდა. ეგრზე მიმდინარეობდა ჭოროხი (იქვე, გვ. 63).

შუა საუკუნეებში ბათუმსა და ნიგალს ანუ ლიგანს აქეთ მდებარე სანაპირო გურიად იწოდებოდა (ქვემო გურია), ეტიმოლოგიურად “ეგრი” “ერგე” და გურია ახლოა ერთმანეთთან და ერთი ფუძე “გრ” და “რგ” აქვთ.

ლაზიკის ლოკალიზაცია ძველი ავტორების მიერ

“სომხური გეოგრაფიის” ჭანიკა და ლაზიკა ტრაპეზუნტთან მდებარე ერთიანი ქვეყნის ნაწილებია, ერთმანეთს ზოგჯერ ფარავენ კიდეც. ისინი და იქვე, ტრაპეზუნტის ოლქში მდებარე ეგერია – კოლხიდის ნაწილებია.

ქვეყანა ეგრი განიყოფა ლაზიკად და ჭანიკად და ის ტრაპეზუნტთან მდებარეობს – ასე იკითხება “სომხური გეოგრაფია” VII-IX საუკუნეებისა, ასევე იგებს მას ი. მანანდიანიც – «В Армянской географии» Джаник, Т. Е. страна цанов, или что то же – Лазов, находившийся в районе Трапезунтской области, был составной частью Егерии – Колхиды» (Я. Манандян, Маршруты персидских походов Императора Ираклия, Византииский Вестрик, Т. III, 1950, стр. 148).

სომხური გეოგრაფიით ჭანიკა, ლაზიკა და კოლხიდა ტრაპეზუნტის ოლქში მდებარეობდნენ და მათ ყველას ერთად ეგერია ეწოდებოდათ – მანანდიანის კვლევით.

მთაწმიდიდან გამოსული წყაროს ცნობით – ჰერაკლე “მიიწია ტრაპეზუნტედ, სანახებთა მათ სამეგრელოსათა” (გეორგიკა, IV, ნაწ. II, გვ. 208, 422).

მაშასადამე, ტრაპეზუნტი – სამეგრელოა, სომხური წყაროს – ეგერიაა.

ამასვე წერს ექვთიმე მთაწმიდელის ეპოქის წმ.ანდრიას ცხოვრება – წმ. მოციქული მივიდა “ტრაპეზუნტში სოფელსა შინა მეგრელთასა”.

მაშასადამე, ტრაპეზუნტი – მეგრელთა ქვეყანაა, სამეგრელოა, ანუ ეგერიაა.

როგორც ორი იყო ქართლი (არიან-ქართლი და მცხეთის ქართლი), ისე ორი იყო ეგრისი (ეგერი) – დასავლეთ ქართლის ეგრისი და ბიზანტიის, ანუ ტრაპეზუნტის ეგრი, ეგერია.

მემატიანეები “სოფელი მეგრელთას” შესახებ

ჩვენი მემატიანეები ტრაპიზონის შემოგარენს ძირითადად მოიხსენიებდნენ ორგვარად – “ხალდია” და “სოფელი მეგრელთა”, კერძოდ, “მატიანე ქართლისა” წერს – ბასილი II-მ “დაიზამთრა ქუეყანასა ხალდისასა, მახლობლად ქალაქსა ტრაპიზონთასა” (ქ.ც. I, გვ. 285).

ხოლო ლეონტი მროველი წერს – “მოვიდა ანდრია ქალაქად ტრაპიზონად, რომელ არს სოფელი მეგრელთა” (ქ.ც. I, გვ. 39).

მაშასადამე, “ქალდეა” და “სოფელი მეგრელთა” ქართული აზროვნებისთვის სინონიმებია.

მართლაც, “ქალდეა” ეთანადება შემდეგდროინდელ ჭანეთს. აქ აღსანიშნავია ის, რომ სიტყვა “ქალდ” ივ. ჯავახიშვილის თვალსაზრისით, ის ფუძეა, რომლისგანაც წარმოიშვა სიტყვა “ქართლი” და “ქართული”. მაშასადამე, სიტყვა ქალდ საერთო ქართული ერთობის (ქართველურ ენათა დაშლამდე, ანუ ზანურ-ქართული ენობრივი ერთობის) დროინდელი ფუძეა.

ჰერაკლე კეისრის იბერია-სპარსეთში ლაშქრობასთან დაკავშირებით, ნათქვამია, რომ ის პირველად მივიდა ქვეყანასა “ქალდეისასა” და შემდეგ შევიდა ქართლსა და თბილისში. ქალდეა-ტრაპიზონიდან მას

“კლარჯეთის გზით” შეეძლო თრიალეთში შესვლა.

კოლხეთი და არმენია

ძველი ავტორები, როგორც წესი, ძალზე ხშირად ერთად ახსენებენ კოლხეთსა და არმენიას.

ქსენოფონტეს ცნობით, ტირიბაზი იყო დასავლეთ არმენიის მმართველი და ამავე დროს ლაშქრობის დროს ფასიანებისა და ესპერიტების უფროსი (IV,1,4), აქედანაც ჩანს, რომ ფასიანები, კოლხების უშუალო მეზობლები, არმენიის გვერდით ცხოვრობდნენ, ანუ ერთ რეგიონში.

მითრიდატე ევპატორმა მცირე არმენიას, კოლხეთსა და სოფენაში ააგო 75 ციხე-სიმაგრე, სტრაბონის სიტყვით, რადგანაც მცირე არმენია და სოფენა კოლხეთთან ერთად იხსენიება, აქედან ჩანს, რომ კოლხეთი მათი მომიჯნავე ოლქი იყო.

ეგრისი, როგორც აღინიშნა, ერქვა არა მხოლოდ დასავლეთ საქართველოს დიდ ნაწილს, არამედ ტრაპეზუნტის მიმდებარე მხარეებსაც. სამხრეთ ეგრისი აღწევდა ჭოროხის შესართავამდე, ხოლო ჩრდილო ეგრისი აქედან (ჭოროხის შესართავიდან) იწყებოდა.

სამხრეთ ეგრისს, ანუ კოლხეთს ესაზღვრებოდა არმენია და ის ზოგჯერ შედიოდა კიდეც “რომაულ არმენიაში”, ხოლო ჩრდილო ეგრისი იბერიაში.

მ. ბერძნიშვილის სიტყვით, როცა 456 წელს რომაელებმა “დაიწყეს ომი ლაზებთან”, ბიზანტიის იმპერატორის კარზე ბჭობდნენ ომში გასამარჯვებლად არმენიის გზით შესეოდნენ კოლხეთს, თუ ტრადიციული გზით ეომათ (მ. ბერძნიშვილი, ქ. ფაზისის ისტორიისთვის, გვ. 80-81). გუბაზ I-ის კოლხეთში ერთ-ერთი გზა არმენიიდან შედიოდა, რადგანაც არმენიის მეზობლად მდებარეობდა.

პონტო-კოლხეთის დედოფლის პითადორიდას ვაჟი, სტრაბონის სიტყვით, დიდი არმენიის მეფედ დაადგინეს. მისი მეორე ვაჟიც გამეფდა არმენიაში არტაქს III-ის სახელით, კოლხეთის ეს ქვრივი დედოფალი იყო მეუღლე პონტოს მეფისა პოლემონის. მისი ვაჟები, როგორც აღინიშნა, არმენიის მეფეებად დაადგინა რომმა ახ.წ. დასაწყისში. (მ. ბერძნიშვილი, დასახ. ნაშრ. გვ. 134). აქედან ჩანს, კოლხეთ-პონტო-არმენიის ურთიერთმეზობლობა.

თეოფანე ჟამთააღმწერელის სიტყვით – “არმენიელები შეიჭრნენ ლაზიკაში” არაბობის დროს (მ. ბერძნიშვილი, დასახ. ნაშრ გვ. 187), რადგანაც ე.წ. დასავლეთ არმენიას კოლხეთი, ტრაპეზუნტის ოლქები ესაზღვრებოდა.

ამიტომაც წერდა VII საუკუნეში “პასქალური ქრონიკის” ავტორი “არმენიის ქალაქი კოლხისი” (მ. ბერძნიშვილი, დასახ. ნაშრ იქვე, გვ. 183). მისი გამონათქვამი და ასევე VII საუკუნის სომხური გეოგრაფიის თვალსაზრისი “ეგრის” ქვეყნის მდებარეობის შესახებ ერთმანეთის მსგავსია.

სკვითია და იბერები

კოლხეთის ბოლო პუნქტად სკილეს კარიანდელთან, სკიმნოს ქიოსელთან და დიონისიოს პერიეგეტთან მიჩნეულია აფსაროსი, რომელიც კოლხეთის ჩრდილოეთი წერტილი იყო შავ ზღვაზე. მის შემდეგ უკვე მოდიოდა სკვითია, ანუ დასავლეთ საქართველოს ზღვისპირეთი (ბერძენი მწერლები საქართველოს შესახებ, I, 1967, გვ. 43).

დასავლეთ საქართველოს ზღვისპირეთსა და კოლხეთს შორისაა მათი გამყოფი პუნქტი აფსაროსი.

როგორც ცნობილია აფსაროსი ხოფასთან ახლოს, ჭოროხის მარცხენა სანაპიროზე მდებარეობდა.

ამ ავტორების ცნობით აფსაროსის სამხრეთით მდებარე მიწა-წყალს კოლხეთი ერქვა, ჩრდილიეთით მდებარე ტერიტორიას (ე.ი. დასავლეთ საქართველოს ზღვისპირეთს) კი “სკვითია”.

თანამედროვე დასავლეთ საქართველოს შავიზღვისპირეთში ცხოვრობდნენ “სკვითური ტომები” აქეელები, კერკეტები და გელონები (ბერძენი მწერლები საქართველოს შესახებ, I, 1967, გვ.46).

ხერსონესის აქეთ, “შემდეგ ისევ სკვითები არიან, მათ ქვეყანაში შემდეგი ელინური ქალაქებია – თეოდოსია, კუტაია და ნუმფარა” (იქვე, გვ. 44).

ეს ავტორები მუდამ აღინიშნავენ, რომ ამ სკვითების გვერდით უშუალო მეზობლად იბერიაა (იხ. ბერძენი მწერლები საქართველოს შესახებ, I, 1967. გვ.43).

ჩვენ ვიცით, რომ დასავლეთ საქართველოში მცხოვრები აქეელები, კერკეტები და გელონები იყვნენ არა სკვითური არამედ ქართული ტომები.

კერკეტები საბჭოთა ისტორიკოსების მიერ უსაფუძვლოდ ჩერქეზების წინაპრებად იქნა მიჩნეული, თუმცა ეტიმოლოგიურად კერკეტი – გერგეტთან ანუ გეორგიასთან უფროა ახლო (კერკეტი – გერგეტი (გერგ-გეორგ).

ორივე სატომო სახელის (გელონი, კერკეტი) ფუძე-ძირები თითქმის იდენტურია (გელ-გერ, კერკ-გერგ) – გერ-გერგ, რომელთაგანაც შესაძლოა მივიღოთ სახელები – ეგრისი, გურია, არგვეთი.

რატომ იყვნენ ეს ტომები მიჩნეულნი სკვითებად? ბერძნული თეორიით მსოფლიოს კიდეები განსახლებული იყო ოთხი ხალხით – ჩრდილოეთის ყველა ხალხი სკვითებად იწოდებოდა, ამიტომაც მათთვის ჩრდილოეთით მცხოვრებ ქართულ ტომებსაც ზოგჯერ სკვითებს უწოდებენ.

აქეელების, კერკეტების და გელონების შესახებ სხვა მონაცემები არ არსებობს, ამიტომ ეტიმოლოგიური დაკვირვებით უნდა დავკმაყოფილდეთ. სიტყვა გელონის ფუძ-ძირი უნდა იყოს “გელ”, იგივე “გერ”, რომლიდანაც ალბათ შესაძლებელია სიტყვა ეგერ-ეგრისის მიღება (გელონები-გელ-გერ-ეგერ), სიტყვა “კერკეტის” ფუძე-ძირი უნდა იყოს “კერკ”, იგივე “გერგ”, რომლიდანაც ალბათ შესაძლებელია სიტყვა – გეორგ-გეორგიის მიღება (კერკეტები-კერკ-გერგ-გეორგ)

ტოპონიმები

თეოდოსიოპოლიდან (არზრუმიდან) აღმოსავლეთით განფენილ ვრცელ მიწა-წყალზე, თითქმის ვიდრე ვანის ტბამდე გვხვდება მრავალი ტოპონიმი თუ ჰიდრონიმი, რომელნიც მეორდებიან დასავლეთ საქართველოში. კერძოდ აქ გაედინება მდინარე ფაზისი (არაქსსა და ევფრატს ზემო წელში ასევე ფაზისი ერქვა), არის შესაბამისი სახელის მქონე ქალაქიც, ამ რეგიონში, პროკოფი კესარიელის ცნობით მდებარეობდნენ “კლისურები” (ან “კლისურა”), ასევე ადგილი სახელწოდებით – “საფხაზი”, ამავე რეგიონში გაედინებოდა მდინარე ეგრი, ამჟამადაც კი ერთერთ ქალაქს “აგრი” ჰქვია. ამავე რეგიონის მომცველ ქვეყანას, ბიზანტიის იმპერიამ ერთ დროს უწოდა “იბერიის თემი”.

საქართველოს კუთხეებსა და ლაზიკეში, როგორც ითქვა, მრავალი ერთნაირი ტოპონიმი და ჰიდრონიმი იყო. მაგალითად, ეგრისწყალი (აფხაზეთში (ბედიასთან) და “ეგრეს-სუ ანუ ეგრისწყალი ტრაპიზონის მხარეს (ივ. ჯავახიშვილი, 1983, ტ. II, გვ. 123), კლისურა (ცხუმთან) და “კლასური” (ტრაპიზონისაკენ) (იქვე, გვ. 23). “პიტია” – “ტრაპიზონთან”, “პიტიუნტი” ცხუმთან, სებასტოპოლისი, ტრაპიზონის ოლქში და აბაზგიაში. “ზეგანა” (“ზეგანთა სოფელი”) XI ს-ში შიდა ქართლში (თ. ჟორდანია, ქრონიკები, II, გვ. 33) და “ზიგნა” ქალდიაში (ტრაპიზონის მხარე), ასევე ზიგინევი (აფხაზეთში), ზეგანი სოფ. კლდეეთთან, ზესტაფონში. ქ. ფაზარი (იგივე ფაზისი), (ძველი ათინა ტრაპიზონთან) (გეორგიკა II, 1965, გვ. 102) და ფაზისი. “ბოასი” ერქვა ჭოროხს ან მის შენაკადს პროკოფი კესარიელის მიხედვით, ასევე როგორც ზოგიერთი ფიქრობს მდ. ყვირილასაც. ფაზისი ერქვა ჭოროხსაც და ასევე რიონსაც. მაგალითად, პროკოფი კესარიელი ლაზიკას ასე აღწერს – “ლაზიკე ყოველგან, მდინარე ფაზისის როგორც აქეთა, ისე იქეთა მხარეზე გაუვალია. ქვეყნის ორსავე მხარეს უზარმაზარი კლდეებია რომლებიც იქ ვიწრობებს ქმნიან, ასეთ გზებს რომაელები “კლისურებს” უწოდებენ” (გეორგიკა II, 1965, გვ 102). მდ. რიონთან დასავლეთ საქართველოს ბარში კლდეები არსადაა, არამედ არის ჭოროხის სანაპიროებზე, ისტორიულ ლაზიკეში. პროკოფი გარკვევით წერს – “მდ. ბოასი გამოდის ჭანეთის საზღვრის მახლობლად არმენიელთა ადგილებში, რომლებიც ფარანგიონის გარშემო ცხოვრობენ. თავში ის კარგა მანძილზე მარჯვნივ მიმდინარეობს. თხელია … ვიდრე იმ ადგილამდე, სადაც მარჯვნივ იბერთა საზღვრები არის, ხოლო პირისპირ კავკასიის მთა თავდება, მის შემდეგ რაც ეს მდინარე მიაღწევს იმ ადგილს, სადაც კავკასიისა და იბერიის საზღვრებია, აქ, რადგან მას ბევრი სხვა წყალიც ემატება, ის იზრდება ძალიან და ნაცვლად ბოასისა, ამიერიდან ფაზისად წოდებული, განაგრძობს მდინარებას ნაოსნობისათვის გამოსადეგი, ვიდრე ევქსინად წოდებულ ზღვამდე, სადაც მისი შესართავია და მის ორივე მხრით ლაზიკე არის “ (გეორგიკა, II, გვ. 100). ჭანეთის მახლობლად ჭოროხი გამოედინება. მას ერქვა სათავეში “ბოასი” (ნ.ადონცის კვლევითაც). ბოასი ანუ ჭოროხი სათავეში, მართლაც თხელია ანუ წყალმცირეა, ვიდრე კარჩხალის მთებამდე(აქ პროკოფის აზრით კავკასიის მთა თავდებოდა და აქვე იყო კოლა-არტაანის ანუ იბერიის საზღვრები), კარჩხალთან მართლაც ჭოროხს რამდენიმე მდინარე ემატება, მათ შორის წყალუხვი იმერხევი, აქ ბოასს სახელიც ეცვლებოდა, უკვე “ფაზისად” იწოდებოდა და მისი სანაპიროს ქვეყანას “ლაზიკა”ერქვა.

ასე,რომ ლაზიკა რამდენიმე მხარეს ერქვა ტრაპეზუნტის რეგიონში, ასევე ფაზისი ანუ ეგრი ერქვა არანაკლებ წყალუხვ და ცნობილ მდინარეს იქვე მაღლა ზეგანზე გამდინარეს-არაქსს.

არაქსისს ეგრი ერქვა იმის გამო, რომ მისი სათავე ისტორიული ეგრის ქვეყანაში გაედინებოდა მანრალია-ჭანეთ-ქალდეასთან ახლოს.

ორი ეგრისი

მ. ბერძნიშვილის კვლევით, “პირველი ცნობა კოლხებზე ძველი წელთაღრიცხვის VI-V საუკუნეებიდან გვხვდება. შემდეგ ცნობები წყდება რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში.

“ძვ.წ. IV საუკუნე და მისი მომდევნო ხანა ოდნავადაც არაა აღბეჭდილი ისტორიაში” (მ. ბერძნიშვილი, ფასისის ისტორიისათვის, გვ. 69).

ძველი წელთაღრიცხვის IV ს-დან I საუკუნემდე ისტორიაში კოლხების შესახებ ცნობები არ მოიპოვება (იქვე, გვ. 71).

რომთან მეომარი მითრიდატეს დროს ცნობები კოლხეთის შესახებ ახლდება. მითრიდატე VI ევპატორის ეპოქაში (120-63) კოლხეთი სამეფო არ იყო.

კოლხეთი “სკეპტუხიებად” იყო დანაწილებული. სკეპტუხია დაახლოებით ქართული საერისთავოს მსგავსი ადმინისტრაციულ-პოლიტიკური ერთეულია კოლხეთი პონტოს მეფემ დაიმორჩილა. ცნობილია, რომ ქრისტეშობამდე 89 წელს მითრიდატე უკვე ფლობდა კოლხეთს (იქვე, მ. ბერძნიშვილი, ფასისის ისტორიისათვის გვ. 71) და მას მართავდა თავისი მოადგილეების მეშვეობით. ერთი, მაგალითად, იყო მითრიდატეს მეგობარი მოაფრენი (სტრაბონის დედის ძმა), მეორე კი მითრიდატეს შვილი, ასევე მითრიდატეს სახელის მქონე. მას პონტოს მეფემ “მეფის პატივი უწყალობა. ცხადია, ის არაა ნამდვილი მეფე, არამედ მხოლოდ სახელის მქონე. მითრიდატეს კოლხეთი აინტერესებდა საზღვაო საქმიანობისთვის, აქედან, მისდიოდა გემების ეკიპაჟი და გემთსაშენი მასალა” (მ. ბერძნიშვილი, ფასისის ისტორიისათვის, გვ. 73). რომთან 85 წელს დამარცხებულ მითრიდატეს კოლხები განუდგნენ. თავისი შვილი მაშინ დაუდგინა “მეფედ” კოლხებს, რომელსაც შემდეგ ჯერ ოქროს ბორკილები დაადო, შემდეგ კი სიკვდილით დასაჯა.

სტრაბონის სიტყვით, მცირე არმენიასა, სოფენენესა და კოლხეთში მითრიდატემ 75 ციხე-სიმაგრე ააგო და თავისი ქონების დიდი ნაწილი ამაში ჩაყარა (მ. ბერძნიშვილი, ფასისის ისტორიისათვის გვ. 74). აღნიშნული ოლქები, ცხადია, ერთმანეთს ემეზობლებოდნენ, საერთო საზღვრები ჰქონდათ. მითრიდატეს დამარცხების შემდეგ პომპეუსი აკონტროლებდა კოლხეთს, მეფე ოროზის და სკეპტუხოს ოლთაკეს შემდეგ იქ დაადგინა არისტრახოსი. საკვლევია ის “ბოსფორელების და კოლხების მეფედ”, თუ მხოლოდ “კოლხეთის მეფედ” იწოდებოდა. ცხადია, არისტახოსი არ იყო სუვერენული მმართველი, არამედ რომაელთა მიერ დადგენილი.

48 წლისათვის ბოსფორის მეფე ფარნაკმა (მითრიდატეს ვაჟმა) კოლხეთი და მთელი არმენია დაიმორჩილა (იქვე, მ. ბერძნიშვილი, ფასისის ისტორიისათვის გვ. 77). მაგრამ 47 წელს ის ავგუსტოს კეისარმა დაამარცხა.

ძველი წელთაღრიცხვის I საუკუნის ბოლო წლებში კოლხეთს ფლობდა პონტოს მმართველი პოლომენი. მისი სიკვდილის შემდეგ (ახალი წელთაღრიცხვის 14 წელს) – პონტოს “სამეფო” ტახტზე ავიდა მისი ქვრივი პითოდორიდა, რომელიც კოლხეთს 38 წლამდე მართავდა. მისი შვილები არმენიის მეფეები გახდნენ.

იმპერატორ ტრაიანეს (92-117) დროს კოლხეთი რომის ქვეშევრდომი იყო. შესაძლოა, მის მმართველს “მეფის” ტიტული ჰქონდა. ამის შემდეგ წყდება კოლხეთის შესახებ ცნობები კვლავ რამდენიმე საუკუნის მანძილზე.

IV ს. მეორე ნახევრიდან კვლავ ჩნდება ბუნდოვანი ცნობები (იქვე, გვ. 79), მათგან ზოგიერთში კოლხები რომს ხარკის ყოველწლიურად გადახდას პირდებიან (იქვე, გვ. 80).

ეპისკოპოს თეოდორიტეს (390-457) სხვა ამბავთან დაკავშირებით, მაგალითის სახით მოჰყავს ამბავი, რომ “ლაზები, საბები და აბაზგები და სხვა ბარბაროსები თუმცა რომაელთა ბატონობას ემორჩილებიან, მაგრამ ერთმანეთში არ სდებენ ხელშეკრულებას რომაული კანონების თანახმად” (იქვე, მ. ბერძნიშვილი, ფასისის ისტორიისათვის გვ. 80).

ვფიქრობ, ყოველივე ზემოთ აღწერილი არ ეწინააღმდეგება ქართული წყაროების მონაცემებს, ქრისტეშობამდე VI-V საუკუნეებში კოლხეთს მეფე არ ჰყოლია და, ჩანს, ტერიტორიულად ის არ მდებარეობდა დასავლეთ საქართველოში, არამედ – ტრაპეზუნტის მხარეს.

ე.წ. “კოლხეთის სამეფო” მხოლოდ ერთ ნაწილს წარმოადგენდა პონტოს მეფე მითრიდატეს ვრცელი სამფლობელოსი, და ჩანს, მას მითრიდატიანები მართავდნენ კიდეც, აქ უნდა გავიხსენოთ მოვსეს ხორენაცი, რომ პონტოსპირა იბერებს მიჰრდატიანები მართავდნენ.

მითრიდატიანები, ანუ მირჰდატის შთამომავლები, ხორენაცის თქმით, ალექსანდრე მაკედონელის ეპოქიდან მართავდნენ პონტოსპირა იბერებს, ანუ იმ ხალხს, რომელიც ნაბუქოდონოსორმა პონტოს ზღვის პირას გადაასახლა. პონტოსზღვისპირეთიდან შემდეგ ეს ხალხი გამრავლების გზით განივრცო თანამედროვე საქართველოში და მათ შორის გუგარქშიც, ასეთია ხორენაცის ცნობა.

ბერძნულ-რომაული წყაროებითაც კოლხეთში მითრიდატე თავის შვილს ნიშნავს “მეფედ”. ეს სამეფო შემდეგ უმეტესად რომის ქვეშევრდომია, ანუ ის მხოლოდ სახელს ატარებს სამეფოსას და, ჩანს, ის მდებარეობდა ჭოროხის აუზში. სამხრეთ ეგრისად ჩვენს მიერ წოდებულ ერგე-ლიგან-ჭანეთ-კლარჯეთს ვახუშტის სიტყვით მართავდნენ მირდატიანები.

ამ ქვეყანას სომხური გეოგრაფია VII ს-ისა “ეგერს” უწოდებს, ვახუშტი “ერგეს”. ამავე ვახუშტის მიხედვით, ჭოროხის ხეობის და მისი სათავეების ზოგადი სახელია “კლარჯეთი”. მდინარე ჭოროხის აღწერისას თავის თხრობას ვახუშტი ასე იწყებს – “ხოლო აწ ვიწყებთ კლარჯეთს და ამ ქვეყანასა შინა უდიდესი მდინარე არს ჭოროხი, რომელი გამოდის ირიჯლუს მთასა და დის სამხრიდან ჩრდილოთ… ხვარამზეს ხიდამდე… მიერთვის ბათომს ქვევით შავს ზღვასა… დის ფრიად ჩქარად ქვიანსა, კლდიანსა და ხრამოვანსა შინა… სასმისად შემრგო… ირწყვის ერგეს, გონიას და ბათომს” (ქ.ც. IV, გვ. 676). სად იყო ერგე? ჩანს, გურიასა და ლიგანის ხეობას შორის – “ართვინის სანახებითურთ, ვიდრე ერგეს საზღვრამდე ჭოროხის ხეობის იმერი და ამერი იწოდების ლიგნის ხეობად და არს ეს ლიგნის ხეობა, თვინიერ სივიწროვისა ფრიად ნაყოფიერი ნარინჯით, თურინჯით, ლიმნით, ზეთისხილით, ბროწეულით, ლეღვით, ვენახით, ხილით შემკობილი და ქებულნი ბუნებით ყოველივე” (იქვე, გვ. 680). ასევე, ნაყოფიერია ერგეც, ამიტომაც კლდოვან კლარჯეთში ერგე და ლიგანი მოგვაგონებს პროკოფი კესარიელის მიერ აღწერილ მსგავსად ნაყოფიერ მოხორისს კლდოვან ლაზიკაში.

ბათუმს ზევით, ვახუშტის აღწერით, “ჭოროხის ჩრდილოსვე კიდესა ზედა არს ერგე” (ქ.ც. IV, გვ. 792).

კლარჯეთი მოიცავდა ერგეს გარდა მთელ ისტორიულ სამხრეთ საქართველოს ოძრახოსისა და ჯავახოსის წილის გარდა (იქვე, გვ. 691) ესაა ქვეყანა ერგედან და იმიერ ტაოდან სპერისა და ჭანეთის ჩათვლით.

სომხური გეოგრაფიითაც ეგრის ქვეყანა მოიცავდა ჭანეთს, საკუთრივ ეგრს, ჭანიკას, მანრალიასა და ლაზიკას. ასე რომ, სომხური ეგრი და ვახუშტის მიერ აღწერილი კლარჯეთი ერთსა და იმავე რეგიონებს მოიცავდნენ.

პროკოფის მიერ აღწერილი ლაზიკა – კლარჯეთის მსგავსია თავისი კლდოვანობით, სწრაფი მდინარით, რომელიც გემრიელია.

სომხური წყაროების ეგრი, ქართული კლარჯეთი (ჭანეთთან ერთად) და ბერძნული ლაზიკე ერთი და იგივე უნდა იყოს. ესაა ჩვენს მიერ სამხრეთ ეგრისად წოდებული ქვეყანა, სხვა იყო ჩრდილო ეგრისი – დასავლეთ საქართველოს დიდი ნაწილი. მისი მთავარი მდინარე რიონი გავაკების შემდეგ არ არის ისე ჩქარი, როგორც აღწერს პროკოფი ფაზისს, არამედ ნელი და მდორე, სასმელად უვარგისი, შლამიანი, უგემური. ხოლო სასმელად ვარგისი ფაზისი კი ჩქარი მთის მდინარეა და აჩქარებული ერთვის ზღვას, ხოლო რიონი პირიქით, ვრცელ ვაკეზე დამდორებული.

არქანჯელო ლამბერტის სიტყვით, “რიონი წყნარად შეერთვის ზღვას სებასტოპოლის მახლობლად, რომელიც ძველად წარჩინებულ ქალაქს წარმოადგენდა, დღეს კი წყალშია ჩანთქმული” (მ. ბერძნიშვილი, ფაზისის ისტორიისათვის, გვ. 180).

შარდენიც ეძებდა ფოთთან “ქალაქ სებასტიის ნიშან-კვალს”, მაგრამ, როგორც თვითონ ამბობდა, “ვერაფერი იპოვა” (იქვე, გვ. 180).

მაშასადამე, ფაქტია, რომ არსებობდა ჩრდილოეთისა და სამხრეთის ორი ეგრისი, ერთი მდებარეობდა ბერძნულ-რომაული და სომხური გავლენის სფეროში, მეორემ კი, ჩრდილო ეგრისმა, საფუძველი დაუდო ძველი ქართული კულტურის ჩამოყალიბებას, ვითარცა ზოგად ქართული ქვეყნის ერთ-ერთმა რეგიონმა.

ვახტანგ გორგასალი ისტორიულ სამხრეთ იბერიის მიწა-წყალზე (სამხრეთ ეგრისში)

ვახტანგ გორგასალმა ილაშქრა ისტორიული სამხრეთ იბერიის მიწა-წყალზე (იგულისხმება სამხრეთ ეგრისი), მსგავსად ფარნავაზისა. ჩანს, ვახტანგის მიზანი იყო იბერიისათვის დაებრუნებინა ის მიწა-წყალი, რომელიც სტრაბონის ცნობით ძვ.წ. II საუკუნეში არმენიამ ჩამოაცალა იბერიას (გოგარენა, ხორძენე და პარიადრეს კალთები). ქართლის ცხოვრების ცნობით ფარნავაზმა ქრისტეშობამდე III საუკუნეში ილაშქრა “აზონის მამულ” კლარჯეთში. ვახუშტის ცნობით, როგორც ითქვა, კლარჯეთი მოიცავდა არა მხოლოდ ერთ მხარეს, არამედ უვრცელეს რეგიონს ქალდეა-ტრაპეზუნტიდან ჭოროხამდე. მემატიანე საბერძნეთთან იბერიის საზღვარს ათავსებს ანძიანძორასთან (იგივე ანძორეთთან) – “წარვიდა ფარნავაზ და მოტყუენა საზღვარი საბერძნეთისა ანძიანძორა და ეკლეცით შემოიქცა” (ქ. ც. I. გვ. 23).

სად მდებარეობდა ანძიანძორა? გ. მელიქიშვილი ამასთან დაკავშირებით წერს – “ქართლის სამეფოს ტერიტორიის სამხრეთ-დასავლეთით განვცობას ეთანხმება წყაროს ცნობა ფარნავაზის მიერ მცირეაზიული ოლქების ანძიანძორისა და ეკელეცის (ანტიკ. წყაროების აკილესენა, სოფენას ჩრდილოეთით ევფრატზე მდებარე ოლქი) დალაშქვრაზე (საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, I, 1970, გვ. 455). მაშასადამე, წყაროს ცნობით ფარნავაზის დროს იბერიის (ქართლის სამეფოს) საზღვარი გადიოდა ანძიანძორასთან, ისტორიულ ხორძენესთან, ამით ჩვენი წყარო (ქ.ც.) ამართლებს სტრაბონის ცნობას, რომ ძვ.წ. II საუკუნემდე იბერიაში (ე.ი. ფარნავაზის სამეფოში) შედიოდა ხორძენე, გოგარენა და პარიადრეს კალთები. ფარნავაზის შემდგომ მალევე იბერიის სამეფოს დაუკარგავს ეს ტერიტორიები, მაგრამ მათ დასაბრუნებლად ბრძოლა გრძელდებოდა. ამას მიუთითებს ვახტანგ გორგასლის ლაშქრობა იქ – “წარემართა ვახტანგ შესვლად საბერძნეთად და მიიწივნეს სომხითს და მოერთნეს… ერისთავნი სომხითისანი… ტაროვნელი ამაზასპ გრიგოლის შენებულისა ქალაქისაგან, თრდატ ნათესავისაგან, დიდისა თრდატის. და მოადგეს ციხე-ქალაქსა, რომელსა ერქვა კარახპოლა, ხოლო აწ ეწოდების კარნუ-ქალაქი… წარვიდა ვახტანგ პონტოს და მოაოხრნა გზასა ქალაქნი სამნი: ანძორეთი, ეკლეცი და სტერი და მოადგეს ლაშქარნი პონტოსა ქალაქსა დიდსა ზღვის კიდესა” (ქ. ც. I. გვ. 160).

ტექსტიდან ჩანს, რომ ვახტანგის დროს აღნიშნული ადგილები უკვე სომხეთსა და პონტოშია, მაშინ როცა ფარნავაზის დროს ქართლის სამეფოს “საზღვარი” “საბერძნეთთან” ანძიანძორასთან გადიოდა. მაშასადამე ეს ტერიტორიები იბერიას დიდი ხნის დაკარგული ჰქონდა ვახტანგის დროს, მაგრამ იქაურ (ე.ი.ხორძენესა და პარიადრეს კალთების) მოსახლეობას ქართული ეთნოიდენტობა და ქართული ენის ცოდნა ჯერ კიდევ შენარჩუნებული რომ ჰქონდა სხვა გამოკვლევებიდან ჩანს.

VII ს. სომხეთის რუკაზე ოლქი სახელწოდებით “ხორძიანა” (ეს უნდა იყოს “ხორძენე”) მდებარეობდა კარინთან (კარახპოლ-კარნუქალაქ-არზრუმთან), მის სამხრეთ-დასავლეთით დაახლოებოთ 70 კმ. დაშორებით.

ხორძიანასა და კარინს შუა მდებარეობდა მანანაღის (მანრალის) ოლქი მარდაღის (მარდალიის) გვერდით.

ხორძიანასთან ახლოს, მის სამხრეთ დასავლეთით დაახლოებით 40 კმ.-ში მდებარეობდა ოლქი სახელწოდებით-ანძიტი (ანდზიტ). ეს უნდა იყოს ქართული ანძორეთი-ანძიანძორა (სადაც ილაშქრეს ფარნავაზმა და ვახტანგმა). პროვინცია ანძიტში ცოვკის ტბასთან ახლოს იყო ციხე-სიმაგრე ეგეღი(ეგერი). ამავე სახელის ქალაქი ეგეგი (ეგერი) კარინ-არზრუმთანაც იყო. ამ ქალაქის სახელი (ეგეგი) ეგრისის სახელს უნდა ირეკლავდეს.

ოლქ ხორძიანაში გაედინებოდა ამავე “ეგრ” სახელის მქონე მდინარე “ეგეგიკი” (მიუს გაილი). ხორძიანაში იყო ცნობილი პუნქტი – არტალესი.

აღსანიშნავია, რომ ამჟამინდელ თურქეთში ძველი ოლქის ანძიტის ადგილას მდებარეობს ადმინისტრაციული ოლქი-ელაზიგი. ეს სახელი ელაზიგი არ არის შემთხვევითი. სიტყვაში “ელაზიგი (ელაზიღი)” ვფიქრობ შესაძლებელია გამოიყოს ფუძე-ძირი “ლაზი”. სახელი “ლაზი”, ამ მხარეებისათვის უცხო არ იყო. კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის ეპარქია XI ს. დასაწყისში ამ მხარეებსაც მოიცავდა. აქ ახლოს იყო კერჩანისის, ხახის, ბიზანასა და სხვა საეპისკოპოსო კათედრები.

ბიზანასა და არზრუმს შორის მდებარეობდა ოლქი მანანაღი ანუ მანრალია (მანარალი), მას ამ რუკაზე მარდაღის (მარდალის) ოლქისაგან ყოფს “მეგედუხგის მთები”, ამ მთებს ნ. ადონცი ხალხალის მთებს უწოდებს, რომელიც მანრალიასა და მარდალიას ერთმანეთისაგან ჰყოფდა.

როგორც ჩანს ამ მხარეებში ეგულებოდა ვახტანგ გორგასლის ცხოვრების ავტორს “საფლავი დიდი მოძღვრისა გრიგოლისა”, აღნიშნულ რუკაზე ბიზანას ოლქს ეწოდება – “ეკეგიაცი”, ეს უნდა იყოს ვახტანგის ცხოვრების ეკლეცი. ამ ოლქში რუკაზე მონიშნულია ეკლესია სახელწოდებით – “სურბ გრიგორ”, ალბათ აქ ეგულებოდა ავტორს საფლავი წმ. გრიგორისა. რომელი იყო ეს წმიდანი გრიგოლ განმანათლებელი თუ გრიგოლ ნაზიანზელი?

ხორძენა, როგორც ითქვა, სტრაბონს იბერიის ისტორიულ ნაწილად მიაჩნდა, რომელიც არმენიამ მიიტაცა. იქაური მკვიდრი იბერების არმენიზაციას ხელი განსაკუთრებით შეუწყო ამ მხარეში სომხური ეკლესიის გაძლიერებამ. საბედნიეროდ ვახტანგის დროს ქართული თვითშემეცნება ჯერ კიდევ ძლიერი ყოფილა ამ მხარის სასულიერო პირთა შორისაც კი, რაც კარგად ჩანს ვახტანგის ცხოვრებაში. სხვათა შორის, ხორენაცის ისტორიაშიც არის გარკვეული მინიშნება იმისა, რომ ხორძენასა და ტარონის სამღვდელოებამ იცოდა ქართული ენა. მაგალითად, მოვსეს ხორენაცი წერს – “რაც შეეხება მესროპს, იგი წავიდა ქართველთა ქვეყანაში და მადლის ზეგარდამო მინიჭებით მათაც შეუქმნა ანბანი ვინმე ჯალასთან ერთად, რომელიც ბერძნული და სომხური ენებიდან თარგმნიდა. ხელს უწყობდნენ იმათი მეფე ბაკური და მოსე ეპისკოპოსი. მან შეარჩია ბავშვები, გაჰყო ისინი ორ ჯგუფად და მოძღვრებად დაუტოვა თავისი ორი მოწაფეთაგანი – ტერ ხორძენაცი და მუშე ტარონაცი” (მოვსეს ხორენაცი, სომხეთის ისტორია, 1984, გვ. 224). მაშასადამე, ქართველი ბავშვები დაყვეს ორ ჯგუფად, რათა მათ შეესწავლათ ქართული ანბანი ქართული წმიდა წერილის საკითხავად. მათ ქართული ენის მცოდნე მასწავლებლები ესაჭიროებოდათ, ასეთნი კი ყოფილან ხორძენელი მღვდელი (ტერ ხორძენაცი) და ტარონელი მუშე.

ხორძენე-ტარონის ახლო მხარეებში ქართული ენის ცოდნას ისიც მიუთითებს, რომ ვ.გოილაძის კვლევით იქვე, არც თუ დაშორებით, ქ. ედესა-ურჰაში ყოფილა დიდი ქართული კოლონია თავისი საგანმანათლებლო კერებით. აღნიშნულ რუკაზე ქალაქი ედესია-ურჰა მდებარეობს ოლქ ანდზიტთან ახლოს, მის სამხრეთით 70-80 კმ. დაშორებით. საბოლოოდ უნდა ვთქვათ, რომ არმენიის მიერ მიტაცებულ მხარეებში დიდხანს დარჩა ქართული ენის ცოდნა და ქართული ტოპონიმები (ეგრი-ეგრისი, იბერია და სხვა).

II. ჩრდილო ეგრისი

 “ქართლის ცხოვრების” ცნობები ეგრისთან დაკავშირებით

(“ქართლის ცხოვრება”, 1955, ტ. I.)

“დასავლეთის ერისთავები”,”დასავლეთ ქართლისა”, ეგრისი – “ქვემო ქვეყანა”, “ზემო და ქვემო ქვეყანანი”, “ნათესავი ჩუენი”, ამ და სხვა ტერმინებს დასავლეთ საქართველოსთან დაკავშირებით მრავლად იყენებენ “ქართლის ცხოვრების” მემატიანეები I ათასწლეულში, კერძოდ, ქრისტეშობამდე III საუკუნედან ვიდრე ახალი წელთაღრიცხვის IX-X საუკუნეებამდე და შემდგომ საუკუნეებში. განვიხილავთ ამ და სხვა ტერმინებს საუკუნეების შესაბამისად:

 

ეგრისი ქრისტეშობამდე IV-III სს-დან I ს-მდე

(ქართლის სამეფოს საზღვრები)

“ქართლის ცხოვრება” წერს –

“განძლიერდა ალექსანდრე,

და დაიპყრა ყოველი ქუეყანა,

და აღმოვიდა ქუეყანასა ქართლისასა,

და პოვნა ციხე-ქალაქნი ესე ძლიერნი შუა ქართლ: წუნდა, ხერთვისი მტკურისა, ოძრხე (მოკიდებული კლდესა ღადოსსა), თუხარისი (მდინარესა ზედა სპერისასა, რომელსა ჰქვიან ჭოროხი), ურბნისი, კასპი და უფლისციხე, ქალაქი დიდი მცხეთა (და უბანნი მისნი), სარკინე, ციხედიდი და ზანავი (უბანი ურიათა) და რუსთავი და დედა-ციხე, სამშვილდე და მტუერის ციხე (რომელ არს ხუნანი),

და კახეთისა ქალაქნი” (ქ.ც., I, გვ. 18).

“და დაიპყრა ქართლსა ზედა ეგრისიცა” (ქ.ც., I, გვ. 19).

ამ ტექსტში ნახსენებია “ქართლის ქვეყნის” ორი პროვინციის -”შუა ქართლისა” და “კახეთის” ქალაქები. იქვეა ნახსენები “ქართლის ქვეყნის” მესამე პროვინციის სახელი – ეგრისი.

“ქართლის ქვეყნის” მეოთხე პროვინცია კლარჯეთი აზონის მამული იყო ,ამიტომაც აზონმა სხვა პროვინციები “დაიპყრო”, ხოლო კლარჯეთი არ “დაუპყრია”. და პირუკუ – ფარნავაზის მამული – ქართლი იყო და ამიტომ აზონთან გამარჯვების შემდეგ მან “დაიპყრო კლარჯეთი” (ქ.ც.23), ამის შედეგად ქართლის ქვეყნის ყველა ნაწილი ერთი ხელისუფლების ქვეშ აღმოჩნდა და “ყოველი ქართლი” ერთ სახელმწიფოდ იქცა.

ჩვენი მემატიანეების სიტყვით, ალექსანდრე მაკედონელის ეპოქაში, როგორც ითქვა, “ქართლის” ისტორიული გეოგრაფია ასეთი იყო: “ქართლი” შედგებოდა სამი ქვეყნისაგან. პირველი იყო მისი ცენტრალური ნაწილი “შუა ქართლი”, მეორე ნაწილი – კახეთი, ხოლო მესამე ნაწილი იყო – ეგრისი. ხოლო კლარჯეთი იმჟამად არა ქართლის, არამედ “არიან-ქართლის” ნაწილად მიიჩნეოდა.

ჩვენი მემატიანეები, როგორც წესი, გამოწვლილვით აღწერენ ქართლის ცენტრალურ ნაწილს ანუ “შუა ქართლს”, ხოლო კახეთსა და ეგრისს შედარებით ნაკლებად ეხებიან.

ამ აღნიშნულ ნაწილებს წყაროებში ეწოდება “ხევები”, ანუ ქართლის ხევებია – “შუა ქართლი”, კახეთი და ეგრისი. დასამტკიცებლად ზემოთ უკვე მოვიყვანეთ “ქართლის ცხოვრების” მემატიანის აღწერა – ალექსანდრე მაკედონელმა ქართლში შემოსვლის შემდეგ ჯერ შემუსრა “შუა ქართლის” ქალაქები, შემდეგ კახეთის ქალაქები და შემდეგ აზონმა “დაიპყრა ქართლსა ზედა ეგრისიცა” (ქ.ც. I, გვ. 14). ფარნავაზის სამეფოში კი ქართლის ოთხივე ნაწილი შედიოდა, ესენი იყვნენ: 1. შუა ქართლი; 2. კახეთი; 3. ეგრისი; და 4. კლარჯეთი.

როგორც აღინიშნა, მემატიანე წერს “შუა ქართლის” შესახებ – “განძლიერდა ალექსანდრე და აღმოვიდა ქუეყანასა ქართლისასა და პოვნა ციხე ქალაქნი ესე ძლიერნი შუა ქართლ: წუნდა, ხერთვისი მტკუარისა, ოძრხე, მოკიდებული კლდესა ღადოსა, თუხარისი, მდინარესა ზედა სპერისასა, რომელსა ჰქვიან ჭოროხი, ურბნისი, კასპი და უფლისციხე, ქალაქი დიდი მცხეთა და უბანნი მისნი, სარკინე, ციხე დიდი და ზანავი, უბანი ურიათა და რუსთავი და დედა-ციხე სამშვილდე და მტუერის ციხე, რომელ არს ხუნანი”. მხოლოდ “შუა ქართლის ციხე-ქალაქების” შემდეგ “ნახა” ალექსანდრემ კახეთისა ქალაქნი (ქ.ც. I, გვ. 18).

როგორც ითქვა – ალექსანდრემ თავდაპირველად ნახა შუა ქართლისა და კახეთის ციხეები, “შუა ქართლის” ციხეებია – თუხარისი, წუნდა, ოძრხე, ურბნისი, კასპი, უფლისციხე, მცხეთა, რუსთავი, სამშვილდე და ხუნანი.

მაშასადამე, მემატიანის სიტყვით, ხუნანიდან თუხარისამდე მიწა-წყალს ეწოდებოდა “შუა ქართლი”. მის გარდა ალექსანდრეს ასევე დაუპყრია კახეთი, ხოლო ეგრისი სამართავად გადაუცია თავისი მოხელისავის აზონისათვის (აღსანიშნავია, რომ მეფე ფარნავაზმა თავისი ადმინისტრაციული რეფორმის შემდეგ შუა ქართლში რამდენიმე საერისთავო დაარსა (ისე, როგორც სხვა პროვინციებში). შუა ქართლის ერთ ოლქში, რომელსაც “შიდა ქართლი” ერქვა სასპასპეტო დაარსა, მაშასადამე სხვაა “შუა ქართლი” და სხვა “შიდა ქართლი”.

ალექსანდრეს დაუპყრია ქართლის ყველა ნაწილი – კლარჯეთი, კახეთი, ეგრისი და შუა ქართლი. ყველა ეს ქვეყანა ერთად იწოდებოდა ასე: “ყოველი ქართლი”. ხოლო “შუა ქართლი” მისი ცენტრალური, ყველაზე უფრო ძლიერი ნაწილი იყო, აქ იყო თავმოყრილი დედაქალაქ მცხეთისა და სხვა ყველაზე მნიშვნელოვანი ქალაქების ციხეები, თუმცა კლარჯეთს, კახეთსა და ეგრისშიც არსებობდნენ ძლიერი ციხეები.

“ქართლის ცხოვრებაზე” უფრო ძველი წყაროს – “მოქცევაი ქართლისაის” ცნობით, ალექსანდრე მაკედონელმა “ყოველი ქართლის” პატრიკიოსს – აზონს სამართავად გადასცა ქართლის ქვეყანა – “ეგრისწყლიდან” ვიდრე სომხეთ-ალბანეთამდე.

მდ. ეგრისწყალი იყო ქართლის სამეფოს საზღვარი ჩრდილო-დასავლეთით. მდ. ეგრისწყალი – ეგრისის ქვეყნის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მდინარე იყო. აქ, ამ მდინარის პირას აუგია ეგრისელთა ეთნარქს – ეგროსს დედაქალაქი “ეგრისი” – “ხოლო ამან ეგროს აღაშენა ქალაქი და ეწოდა სახელი თვისი ეგრისი. აწ მას ადგილსა ჰქვიან ბედია” (ქ.ც. I, გვ. 5). ეგრისწყალზე კი ქართლის სამეფოს საზღვარი გადიოდა.

ეგრისწყალი, როგორც ქართლის სამეფოს საზღვარი ნახსენებია მეორე უძველეს საისტორიო წყაროში – ესაა “მოქცევაY ქართლისაY”, მის შატბერდულ რედაქციაში ნათქვამია – “და თანა ჰყვანდა ალექსანდრეს მეფესა აზოY, ძე არიან-ქართლისა მეფისაY, და მას მიუბოძა მცხეთაY საჯდომად და საზღვარი დაუდვა მას ჰერეთი და ეგრისწყალი და სომხითი და მთა ცროლისა და წარვიდა” (ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, I, 1964, გვ. 81).

მდინარე ეგრისწყალი თუ ქალაქ “ეგრისთან” ანუ ბედიასთან გაედინებოდა, მაშინ ის იქნება თანამედროვე “ღალიძგა”. აქედან იწყებოდა “ქართლის სამეფოს” საზღვარი აზონის დროს. აქვე დადებულა ფარნავაზ მეფის “ქართლის სამეფოს” საზღვარი. ე.ი. ეგრისი ქართლის სამეფოს ანუ ქართლის ნაწილი იყო კახეთთან ერთად.

წყარო “საბერძნეთიდან” გამავალ სახელმწიფო საზღვრებთან დაკავშირებით რამდენჯერმე ახსენებს სიტყვას “საზღვარი საბერძნეთისა”. პირველად შავიზღვის¬პირზე ჩრდილო-დასავლეთით (მერმინდელ აფხაზეთში), მეორედ სამხრეთ-დასავლეთით (ქალდეა-ეკელეცთან), ამ სასაზღვრო ხაზთა შუა მდებარეობდა ქართლის სამეფოს დასავლეთი ნაწილი.

ამასთან დაკავშირებით “ქართლის ცხოვრებაში” ნათქვამია – “წარვიდა ფარნავაზ და მოტყუენა საზღვარი საბერძნეთისა ანძიანძორა და ეკელეცით შემოიქცა. მოვიდა კლარჯეთს და დაიპყრა კლარჯეთი” (ქ.ც., I, გვ. 23).

რაც შეეხება მდ.ეგრისწყალს, აქ ალექსანდრეს ქართლის სამეფოს საზღვარი რომ დაუდია, ამას აღნიშნავდნენ საუკუნეთა მანძილზე, V საუკუნეში ქ.ც.-ს ცნობით ბიზანტიის იმპერატორს გამოუკითხავს თუ სად გადიოდა საზღვარი ქართლის სამეფოსა და ბიზანტიას შორის, მისთვის მოუხსენებიათ, რომ საზღვრად დადგენილი იყო მდ. ეგრისწყალი ალექსანდრე მაკედონელის დროიდან – “და გამოიკითხა კეისარმან საზღვარი საბერძნეთისა… და რქუა ესრეთ – “ეგრისწყლითგან ვიდრე მდინარემდე მცირისა ხაზარეთისა – ესე საზღვარი არს საბერძნეთისა ალექსანდრობითგან…” (ქ.ც., I, გვ.177).

იმპერატორის დაინტერესება ქართლის სამეფოს საზღვრით, იმან გამოიწვია რომ ვახტანგ გორგასალმა მდ. ეგრისწყალსა და მდ.ყუბანს შორის მოქცეული ტერიტორია გაათავისუფლა ბიზანტიელთაგან და იქ განიმტკიცა ხელისუფლება. ეს ტერიტორია კი ბიზანტიელებს თავიანთთვის ძალზე მნიშვნელოვნად მიაჩნდათ, ამიტომაც ვახტანგ გორგასალთან საზავო მოლაპარაკების დროს გაიცვალა ტერიტორიები, კერძოდ ბიზანტიელებმა მათ მიერ დაპყრობილი კლარჯეთი დაუბრუნეს ვახტანგს რის სანაცვლოდაც, უკან მიიღეს ტერიტორია ეგრისწყალსა და ყუბანს შორის. ამავე დროს, ქ.ც.-ს ცნობით, ვახტანგს შერთეს კეისრის ქალიშვილი, რომელსაც მზითვად გამოატანეს ტერიტორია ეგრისწყალსა და მდ.კლისურას შორის. ამის შედეგად ქართლის სამეფოს საზღვარმა გადაიწია მდ. ეგრისწყლიდან მდ. კლისურაზე. “და დაუწერა ეგრისწყალსა და კლისურას შუა ქუეყანა ზითვად” (ქ.ც., I, გვ. 177).

ფარნავაზის დროს საზღვარი საბერძნეთთან, როგორც ითქვა, მდ.ეგრისწყალთან გადიოდა – “ეგრისწყალს ქვემოთ დარჩა ბერძენთა, რამეთუ მკვიდრთ მის ადგილისათა არა ინებეს განდგომა ბერძენთა” (ქ.ც., I. გვ.24). აქვე შეიძლება აღვნიშნოთ, რომ ვახტანგ გორგასალის შთამომავალთა შემდგომ, რაც “ყოველი ქართლის” ერთიანი სამეფო დაიშალა – ეგრისს ეწოდა “აფხაზეთი”, კლარჯეთს – “ლაზიკა” ან “სამცხე-საათაბაგო”, “შიდა ქართლს” – ქართლი, კახეთის დიდი ნაწილი კი ჰერეთმა დაიჭირა.

 

ეგრისელები – ნათესავით ქართველნი

საერთოდ, ქართლის ცხოვრების “ფარნავაზის ცხოვრება”, იყო ის უძველესი ეროვნული საისტორიო წყარო, რომელიც, “მოქცევაY ქართლისაY-ს” – შესაბამის ნაწილს ეთანადებოდა. ჩვენ გვაინტერესებს არა ის, ნამდვილად იყო თუ არა ალექსანდრე მაკედონელი საქართველოში, არამედ “ქართლის ცხოვრებაში” გადმოცემული სავადასახვა თვალსაზრისის ანალიზი, მაგალითად მისი მოსაზრება ქართველთა ეთნოიდენტობის შესახებ.

მემატიანეს სიტყვით ქართლში მცხოვრები სხვადასხვა ერები ალექსანდრეს ამოუხოცავს – “მოსრნა ყოველნი იგი ნათესავნი აღრეულნი ქართლს მყოფნი და უცხონი იგი ნათესავნი მოსრნა და დაატყვევა… დაუტევნა ნათესავნი ქართლოსიანნი და დაუტევა მათ ზედა პატრიკად აზონ” (ქ.ც. I, გვ. 18). ამავდროულად ამ აზონმა “დაიპყრა ქართლსა ზედა ეგრისიცა” (ქ.ც. I, გვ. 19). გარკვეული ხნის შემდეგ აზონმა გამოსცა ბრძანება – “ყოველმან ქართველთაგანმან, რომელმან პოვოს საჭურველი, მოკალით იგი… და იყო ჭირი დიდი ნათესავსა ზედა ქართველთასა” (ქ.ც. I, გვ. 20). ცხადია, “ყოველთა ქართველთასა” და “ნათესავთა ქართველთასას” ქვეშ ეგრისელებიც იგულისხმებიან, რადგანაც აზონი კლარჯეთის, შუა ქართლის, კახეთისა და ეგრისის, ანუ “ყოველი ქართლის” მპყრობელი იყო, საიდანაც უცხოელნი გაძევებულნი იყვნენ და მის ქვეყანაში მდ. ეგრისწყლიდან სომხეთ-ალბანეთამდე მხოლოდ ქართველები ცხოვრობდნენ. ეს კიდევ უფრო კარგად ჩანს “ფარნავაზის ცხოვრებიდან”.

ეგრისელებიც რომ “ნათესავით Qქართველნი” და “ყოველთა ქართველთა” ნაწილნი არიან, კარგად ჩანს ფარნავაზისადმი ეგრისელი ქუჯის პასუხითაც – “აღდეგ და მოვედ ჩემთანა და ნუ შურობ ხუასტაგსა შენსა და ხუასტაგითა შენითა განგიმრავლნე სპანი შენნი, ვიდრე გამოვჩნდეთ მტრად აზონისა, მაშინ განიხარონ ყოველთა ქართველთა აწყვედილთა მისგან და მიწყვედილთა. და ვგონებ, რომც ჰრომთა მათგანნიცა გამოგვიერთნენ, რამეთუ ურიცხვნი აწყვედილ არიან მათგანნიცა აზონისაგან” (ქ.ც. I, გვ. 22).

ქუჯის პასუხიდან ნათლად ჩანს, რომ ის თავის თავს მოიაზრებს “ყოველთა ქართველთა ჯგუფში”, კონკრეტულად ეს ჩანს როცა საუბრობს “ჰრომთა” შესახებ – ამბობს პირველ პირში “ვგონებ ჰრომთა მათგანნიცა გამოგვიერთდნენ”, ანუ ახალი ქართულით მისი პასუხი ასეთია – “მოდი ჩემთან, ნუ დაიშურებ შენს საგანძურს, დაგიქირავებ ჯარს, როცა აზონის მიმართ მტრობას გავამჟღავნებთ, მაშინ მისგან ამოწყვეტილთა ახლობლები გაიხარებენ და ვფიქრობ, ზოგიერთი რომაელიც შემოგვიერთდება, რადგანაც მათგან აზონმა ურიცხვი გაწყვიტა”.

“ქართლის ცხოვრებაში” ხაზგასმითაა საუბარი: არსებობდა ორი ძირითადი მხარე – ქართველნი და აზონი. ხოლო ქუჯი – ყოველთა ქართველთა ნაწილი იყო თავისი ხალხით, ამ ქართველთა მხარეს ქუჯის ფიქრით, “რომაელთა” არამცირედი, აზონისაგან დასჯილი ნაწილიც შემოუერთდებოდა – “გამოგვიერთნენ” – ამბობს ის. ანუ “ყოველ ქართველობას” რომაელი ჯარისკაცებიც შემოუერთდებიან, როგორც მკითხველისთვის ცნობილია, ამ შემთხვევაში “ჰრომნის” სახელით მემატიანე მოიხსენიებს იმ 100 ათას მებრძოლს, რომელიც მისი თქმით, ალექსანდრე მაკედონელმა შემოიყვანა ქართლში მაკედონიიდან და გადასცა აზონს. აზონს ქართველთა გარდა ამ “რომაელების” “ქმნულ კეთილი და ასაკოვანი”, ანუ კარგი აღნაგობის, მეომრების არამცირედი რაოდენობა გაუწყვეტია.

ქუჯის ასეთი პასუხის შემდეგ ფარნავაზი გადავიდა ეგრისში და მოისმინა ქუჯის საოცარი სიტყვები – “შენ ხარ შვილი თავთა მათ ქართლისათა, შენ გმართებს უფლობა ჩემი… შენ ხარ უფალი ჩუენი და მე ვარ მონა შენი” (ქ.ც. I, გვ. 22).

ამ სიტყვებიდან ჩანს არა პირადი ურთიერთობის ასახვა, არამედ “ერთნათესაობის”, ერთი გენეტიკური წარმომავლობის სურათი, კერძოდ, ურთიერთობა არა მხოლოდ ორ პირს, არამედ კუთხეების მოსახლეობათა შორისაც, ამ უკანასკნელს უნდა მიუთითებდეს მისი სიტყვები – “შენ ხარ უფალი ჩვენი” (ესე იგი მთელი ეგრისის მოსახლეობისა). პირადულადაც გამოხატავს ურთიერთობას და ამბობს: “მე ვარ მონა შენი”. ამ ურთიერთობებში უნდა ჩანდეს დინასტიური უფროს-უმცროსობითი ვალდებულებითი დამოკიდებულების ასახვა, რასაც ეხება სტრაბონი იბერიის აღწერისას. მაშასადამე, ქუჯის პასუხი ასახავს როგორც ეგრისის მოსახლეობის, ასევე პირადად მისი დამოკიდებულების სურათს “ყოველთა ქართველთადმი” და მისი ცენტრალიზებული მმართველობითი სისტემისადმი.

ქუჯი თვითვე ხსნის, თუ რა უდევს მის პასუხს საფუძვლად: “შენ ხარ შვილი თავთა მათ ქართლისათა”… ამიტომ, “შენ ხარ უფალი ჩვენი”. ანუ ქართველობა ერთი გენეტიკური წარმოშობის ხალხია, მის “თავთა შვილია” ფარნავაზი, ამიტომ მას უნდა დაემორჩილოს “ყოველნი ქართველნი”, მათ შორის ეგრისელებიც, რადგანაც ის არის ზოგად ქართველთა “უფალი”. ქართლის “თავთა შვილობის” გამო “ყოველი ქართლის” მოსახლეობა, მათ შორის ეგრისელებიც თავიანთ თავს ივალდებულებენ ერთ სამეფო ცენტრს დაექვემდებარონ.

(ამ პასუხიდან კარგად ჩანს ის, რის დამალვასაც ასე საგულდაგულოდ ცდილობს არმენოფილი რედაქტორი, ანუ “ქართლის ცხოვრების” შესავლის ავტორი, რომ მის მიერ წარმოდგენილ ფიგურალურ გენეტიკურ სქემას ეწინაღმდეგება მის მიერვე აღწერილი ამბავი, კერძოდ, ფარავაზისა და ქუჯის წინაპრები ცნობილი ქართლოსი და ეგროსი ქუჯის პასუხიდან გამომდინარე, არიან არა ძმები, არამედ მამა-შვილი, კერძოდ, ეგროსი ქართლოსის ძეა ქუჯის პასუხის მიხედვით, რადგანაც თუ “ქართლოსია” ის “ქართლის თავი”, რომელზეც ქუჯი ლაპარაკობს, მისადმი დამორჩილება ეგრისელებისა იმ შემთხვევაშია გამართლებული, თუ ქართლოსი მამაა, ხოლო ეგროსი შვილი. სწორედ მამას ეწოდება “უფალი”, “უფროსი და თავი” (მისი შვილებისათვის), რომელსაც უნდა დამორჩილდნენ შვილები დინასტიურად.

ქუჯის პასუხიდან გამომდინარე, ქართლოსის ძეთა გენეალოგია შეიძლება ასეთი იყოს:

მემატიანის გადმოცემულ ქართლოსის შვილების სახელებს – “მცხეთოს, გარდაბოს, კახოს, კუხოს, გაჩიოს” (ქ.ც. I, გვ. 8), შეიძლება დაემატოს “ეგროს”.

ეგროსი ქართლოსის შვილი თუ არ არის, რატომ უნდა დაემორჩილოს “ქართლის თავთა შვილს” ეგროსის შთამომავალი? რატომაა ფარნავაზი “უფალი”, რატომ მართებს მის მიმართ მორჩილება ეგროსის შთამომავლებს, სხვა შემთხვევაში ასეთი ურთიერთობა შეუძლებელია. მხოლოდ მაშინ მართლდება ქუჯის პახუსი, თუკი ეგროსი ქართლოსის ძეა, ისევე, როგორც კახოსი, კუხოსი და გარდაბოსი.

ასე რომ, “ქართლის ცხოვრებაში” არსებული ძველი გენეალოგიური სქემა შემდეგ იქნა დამახინჯებული არმენოფილების მიერ, რადგანაც ეს სქემა არმენოფილურ შესავალშია. მაშასადამე “ფარნავაზის ცხოვრებას” შემოუნახავს უფრო ძველი წყაროებიდან მომდინარე ინფორმაციული მასალა.

 

„ეგრისით შეკრბეს ურიცხვნი სპანი“

ქუჯიმ ფარნავაზის საგანძურით ეგრისში დაიქირავა დიდი ჯარი – “ეგრისით შეკრბეს ურიცხვნი სპანი” (ქ.ც. I, გვ. 23) და “მაშინ ყოველნი ქართველნი განუდგეს აზონს” (იქვე, გვ. 23).

სპა, ფარნავაზის ჯარი, შეიკრიბა ეგრისში ანუ ჯარისკაცები ეგრისელები არიან, მემატიანის ცნობა, რომ მაშინ “ყოველნი ქართველნი” განუდგეს აზონს – იმას ნიშნავს, რომ იმჟამინდელი საქართველოს ანუ “ყოველი ქართლის” მოსახლეობა განუდგა აზონს, მათ შორის, პირველ რიგში სწორედ ეგრისელები, რადგანაც მცხეთაში და შიდა ქართლში არც კი დაწყებულა აზონის საწინააღმდეგო მოძრაობა. არც კახეთში ფიქრობდნენ თუ იყო შესაძლებელი აზონის წინააღმდეგ ბრძოლა. მაშასადამე, აჯანყების კერა – სამეგრელოა, იქვე შეიკრიბა ჯარი, იქიდანვე შეებრძოლნენ აზონს, ასე, რომ ამ შემთხვევაში იმ “ყოველთა ქართველთა” ბუდე, რომელიც განუდგა აზონს, ეგრისია. ეგრისელები თვითვე არიან “ყოველთა ქართველთა” წევრები, ანუ ეს იყო საქმით აღსრულება ქუჯის ზემოთ მოყვანილი სიტყვებისა.

“ეგრისით შეკრბეს ურიცხვნი სპანი და მომართეს აზონს” (ქ.ც. I. გვ. 23)

ეგრისში ჯარის შეკრების შემდეგ მემატიანე წერს, შეიძლება ითქვას, საკვანძო სიტყვებს, რომელიც კიდევ უფრო კარგად წარმოაჩენს დაფარულ გენეალოგიურ სქემას, როგორც ითქვა, ჯარი ეგრისში შეიკრიბა, – მაგრამ მათ შესახებ მემატიანე წერს – “განემრავლნეს მხედარნი ქართლისანი” (ქ.ც. გვ. 23).

შემდეგ წერს – “მეფე იქმნა ყოველსა ქართლსა და ეგურსა ზედა და განამრავლნა ყოველნი მხედარნი ქართლოსიანი” (ქ.ც. I. გვ. 24), მეორე წელს წერს მემატიანე – ერთი მხრივ დადგა “მხედარნი ქართლოსიანი”, რომელთაც მიეშველნენ მეზობელი ხალხებიც, მეორე მხარეს კი აზონის ჯარი. შეებრძოლნენ ქ. არტანისაში და დამარცხდა აზონი.

ფარნავაზმა განამტკიცა “ქართლის სამეფო” ის “მეფე იქმნა ყოველსა ქართლსა და ეგურსა ზედა და განამრავლნა ყოველნი მხედარნი ქართლოსიანი, განაწესნა ერისთავნი რვანი და სპასპეტნი… ქუჯი იყო ერისთავი ეგრისისა (ქ.ც. I, გვ. 24), ცხადია, “მხედარნი ქართლოსიანნი”, ის ქართველთა ჯარია, რომლის ძირითადი ბირთვი თავიდანვე ეგრისში იყო შეკრებილი, ეგრისულ ჯარს ეწოდა, როგორც აღინიშნა, “მხედარნი ქართლოსიანნი”.

 

აზნაურები ეგრისში

ფარნავაზი მისი სახელმწიფოს ყოველ კუთხეში ცხოვრობდა სეზონურად. ყოველ კუთხეს სტუმრობდა “ჟამითი ჟამად მივიდის ეგრისს და კლარჯეთს და მოიკითხნის მეგრელნი და კლარჯნი და განაგის ყოველი საქმე დაშლილი” (ქ.ც. I, გვ. 25).

როგორც ვთქვით, მაკედონიიდან ჩამოყვანილი ე.წ. “ჰრომნი”, ათასი მხედარნი, რომელნიც მიემხრნენ ფარნავაზს, უხვად დაასაჩუქრა და “ყოველ ქართლში”, ანუ მთელ საქართველოში დაასახლა, ცხადია, მდ. ეგრისწყალიდან ვიდრე სომხეთ-ალბანეთამდე – საზღვრებს შიგნით. მათ “აზნაურები” ეწოდათ აზონის სახელის მიხედვით. სამეგრელოში მათ იგივე სახელი “ზინო-სკუა”, ანუ აზნაურიშვილი ერქვათ. აქედან ჩანს, რომ “აზნაურები” ეგრისშიც ცხოვრობდნენ – “ხოლო ჰრომნი ათასნი მხედარნი, რომელი აზონისაგან მოერთეს ფარნავაზს, რომელი ზემოთ ვახსენეთ, იგინი განყვნა ხევთა და ქვეყანათა შინა, იპყრნა იგინი კეთილად, რამეთუ ბრძოლასა მას აზონისასა მხნედ იყვნეს და უწოდა მათ სახელად აზნაურნი” (ქ.ც. გვ. 25).

 

სახელმწიფო და კულტურის ენა ეგრისში

ფარნავაზმა განახორციელა იმ ეპოქისათვის ალბათ დიდი საქმე – შემოიღო სახელმწიფო ენა, რომელიც ამავე დროს ერთადერთი კულტურისა და ურთიერთობის ენაც იყო მის სამეფოში ეგრისწყლიდან სომხეთ-ალბანეთამდე – “განავრცო ენა ქართული და არღარა იზრახებოდა სხვა ენა ქართლსა შინა, თვინიერ ქართულისა და ამან შექმნა მწიგნობრობა ქართული” (ქ.ც. I, გვ. 26).

ჩანს, ასეთი ენობრივი რეფორმები წარსულში შესაძლებელი იყო, მაგალითად, ხორენაცი აღწერს, თუ როგორ დაავალდებულა არმენიის მეფემ მის ხელქვეშ მოქცეული მოსახლეობა ესაუბრათ მხოლოდ სომხური ენით.

შემდგომში (VI ს-ში) სპარსეთიც უკრძალავდა მის ხელქვეშ მოქცეულ სომხებს ბერძნულენოვან საუბარს, აკრძალა ბერძნულენოვანი წიგნები და ღვთისმსახურება.

რაც შეეხება “ყოველ ქართლს”, აქ იმავე მემატიანის სიტყვით, არ ცხოვრობდა უცხო მოსახლეობა, ანუ “ყოველ ქართლში” მხოლოდ და მხოლოდ ქართველები ცხოვრობდნენ სასაზღვრო მდინარე ეგრისწყლიდან – სომხეთ-ალბანეთამდე, “ეგრისელები” იყვნენ არა უცხო ნათესავნი, არამედ ე.წ. “ჩვენ ჯგუფის” წევრები, იდენტობით ქართველები. მათი ქართული ცნობიერება ქუჯიმ კარგად გამოხატა ზემოთ აღნიშნული სიტყვებით. ფარნავაზმა გამოსცა ბრძანება რომ მის სამეფოში მხოლოდ “ქართულად ეზრახათ”, ანუ ქართულად ესაუბრათ, ამის გამო აღარც გაისმოდა სხვა ენაზე მეტყველება – “არღა იზრახებოდა სხვა ენა ქართლსა შინა თვინიერ ქართულისა”. ამავე დროს კი ეგრისი – ქართლის სამეფოს ერთ-ერთი შემადგენელი ნაწილი, ანუ “ყოველი ქართლის” უმთავრესთაგანი ნაწილი იყო, თავისთავად გვიბიძგებს ვიფიქროთ, რომ ეგრისის მოსახლეობისათვის ფარნავაზის ეპოქაში ქართული მშობლიური იყო. მართლაც, ეგრისელთა ენა მნიშვნელოვნად განსხვავებული რომ ყოფილიყო, ფარნავაზი ვერ განახორციელებდა თავის ძალზე მნიშვნელოვან რეფორმას, მას წინააღმდეგობა შეხვდებოდა ეგრისში და სხვა კუთხეებშიც. მაგრამ ფაქტი იმისა, რომ ათასწლეულთა მანძილზე, ეგრისსა, კახეთსა თუ კლარჯეთში ერთადერთი კულტურისა, მწიგნობრობის, ღვთისმსახურების, ადმინისტრაციული და სახელმწიფო ენა იყო ქართული და არასდროს ადგილობრივი დიალექტები აღნიშნული მიზნებით გამოყენებული არ ყოფილა, გვაფიქრებინებს, რომ ფარნავაზის ეპოქაში ჯერ კიდევ არ იყო გაღრმავებული ფუძე ქართული ენის დიფერენციაციის პროცესი, ფუძე ქართული ენა – მშობლიური იყო როგორც ეგრისში, ისე კლარჯეთში, კახეთსა და შიდა ქართლში. ფუძე ქართული კი ალბათ “ძველი ქართული “ იყო, რომელიც შემდგომ ეკლესიამ საღვთისმსახურო ენად აქცია.

ფარნავაზისეული ბრძანება – ქართული ენის საყოველთაოობის შესახებ – რეალურად აღსასრულებელი აღმოჩნდა ქვეყნის ყველა კუთხეში, მათ შორის ეგრისშიც. ამიტომაც ქრისტიანობის გავრცელების შემდეგ ადგილობრივი მრევლის საეკლესიო ენა ქართული იყო ეგრისში, სვანეთსა თუ აფხაზეთში, ესაა ფაქტი. აღიარება ესაჭიროება იმ ფაქტსაც, რომ მას წინარე ათასწლოვანი საფუძველი ჰქონდა.

სვანეთსა, ეგრისსა და სხვა კუთხეებში ქართული ენა ბუნებრივი და მშობლიური ენა უნდა ყოფილიყო უძველესი ხანიდანვე, წინააღმდეგ შემთხვევაში – თუკი იქ ქართული ენა განივრცო მოგვიანებით VIII-X საუკუნეებში, უნდა აიხსნას, და დამაჯერებელი გახდეს ეს ძალზე მნიშვნელოვანი მოვლენა.

საქმე ისაა, რომ VIII-X საუკუნეებში საქართველო არ იყო ერთიანი სახელმწიფო, უფრო მეტიც, აღმოსავლეთი საქართველო დაყოფილი იყო ურთიერთმებრძოლ მხარეებად, რომელნიც არაბთა მიერ იყო დაპყრობილი. არაბებმა საქართველოს გული თბილისი დაიპყრეს და ქართული კულტურის ძველი აკვანი თბილისი-სამშვილდე უცხო საამიროს ტერიტორიად აქციეს და იქ მონოფიზიტები გააბატონეს.

ქართული მიწა-წყალი – ტაო და ნაწილობრივ კლარჯეთიც იქამდე სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში იყო მოქცეული, ასევე ჰერეთიც. ქართველებს გააჩნდათ ერთმანეთისაგან ურთიერთდაშორებული ტერიტორიები – ქვეყანა იყო სრულიად დაშლილ-დანაწევრებული. უფრო მეტიც, არათუ ცენტრალური ხელისუფლება აღარ არსებობდა (ვახტანგის შთამომავლობას არაბები დევნიდნენ), არამედ კუთხეებში საერო ხელისუფლებაც კი არ იყო ჩამოყალიბებული, მხოლოდ IX საუკუნისთვის, არაბთა ძალების დასუსტების შემდეგ გახდა შესაძლებელი კუთხეებში ქართული სახელმწიფო წარმონაქმნების ჩამოყალიბება. კახეთის საქორეპისკოპოსოს გვერდით გაჩნდა ტაო-კლარჯეთის, აფხაზეთის და ჰერეთის სამეფო-სამთავროები, ყველანი ქართული სახელმწიფო და საეკლესიო ენით, ერთიანი ქართული კულტურით. ისმის კითხვა, თუკი ჰერები არ იყვნენ იმთავითვე ქართული იდენტობის მატარებელნი, თუკი ტაო არ იყო იმთავითვე ქართული იდენტობის მატარებელი, თუკი სვანეთი, ეგრისი და აფხაზეთი არ იყვნენ ქართული ეროვნული იდენტობის მატარებელნი, რა ძალამ გახადა შესაძლებელი სამხრეთ კავკასიის ამ უზარმაზარ, დაპყრობილ, დაშლილ-დანაწევრებულ ურთიერთმიუდგომელ ქვეყნებში ქართულენოვანი სახელმწიფოების ჩამოყალიბება? გასათვალისწინებელია ისიც, რომ არაბებმა სახელმწიფოებრივად და კულტურულად დაიმორჩილეს ისეთი დიდი კულტუროსანი ერები, როგორებიც იყვნენ სირიელები და სპარსელები. ჩაკლეს სირიული ქრისტიანული კულტურა. სპარსეთის სახელმწიფოებრიობის მოსპობის შემდეგ თითქმის ათასი წელი დასჭირდა მის მკვიდრ მოსახლეობას ეროვნული სახელმწიფოებრიობის ასაღორძინებლად.

ქართველობას, დასუსტებულს არაბთა 300-წლოვანი ბატონობით, ისეთი პოლიტიკური ძალა არ გააჩნდა, რომ ქართული ენა გაევრცელებინა ჰერეთში, ტაოში, ეგრისში, სვანეთსა, აფხაზეთსა და სხვაგან, ისინი იმთავითვე ქართული იდენტობის მატარებელი რეგიონები რომ არ ყოფილიყვნენ.

ჩვენი XX ს-ის მეცნიერები შეეცადნენ ეს პროცესი აეხსნათ ე.წ. ქართიზაციით, თითქოსდა “პროზელიტური” (მათი ტერმინია) ქართული ეკლესია იჭრებოდა სხვის მიწა-წყალზე და ავრცელებდა იქ ქართულ ენასა და კულტურას. ასეთი მოსაზრება საეჭვოა, როგორ შეეძლო ორი-სამი ბერით თუნდაც ისეთ წმიდანს, როგორიც იყო გრიგოლ ხანძთელი, მშობლიური ენა დაევიწყებინა ტაოელი ან კლარჯი არაქართველებისთვის, ადგილობრივი მოსახლეობა თვითონ რომ არ ყოფილიყო ქართული იდენტობის მქონე, ანუ ეთნიკურად წარმოშობით ქართველი, რომელთაც სწყუროდათ ქართველი მამების სიტყვა და ქადაგება, ანუ მშობლიური ხმის გაგონება. ტაო და კლარჯეთი უშუალოდ ბიზანტიის მეზობელი მხარეები იყვნენ, თუ იქაური სომხები ქალკედონიტობის გამო იცვლიდნენ ენას, მაშინ მათ ბერძნული ენდა მიეღოთ.

ასე რომ, თვით ხალხმა, რეგიონების მოსახლეობამ ტაოსა თუ კლარჯეთში შემოინახა ქართული ენა და ამიტომაც მათთვის ქართულენოვანი მოძღვრები სავსებით მისაღებნი და სასურველნი იყვნენ.

ასევე ითქმის ჰერეთის შესახებაც. ეს მხარე ქართული ენის ისტორიის შესწავლისათვის ძალზე მნიშვნელოვანია. საქმე ისაა, რომ, ჩვენი მემატიანეების სიტყვით, ჰერეთი X საუკუნემდე მონოფიზიტური იყო. ამის გამო ეკლესიებში წირვა-ლოცვა სომხურენოვანი იქნებოდა, მაგრამ ხალხი ქართულენოვანი ყოფილა. ეს იქიდან ჩანს, რომ ჰერეთში თავდაპირველად ქართულენოვანი სახელმწიფო ჩამოყალიბდა (სახელმწიფო ქართული ენით), შემდეგ კი დინარა დედოფლის წყალობით ხალხმა გადაიგდო სომხური ეკლესიის იურისდიქციის უღელი და დაუბრუნდა მართლმადიდებლობას, ეკლესიებშიც აღსდგა მშობლიური ქართულენოვნება.

 

ეგრისის (აფხაზეთის) მოსახლეობა უხტანესის მიხედვით

(“და იმ ქვეყანას აფხაზეთი ეწოდება”)

XX საუკუნის მეცნიერების სიტყვით, თითქოსდა VII ს-ის შემდეგ დასავლეთ საქართველოში მასიურად გადმოსახლდა აღმოსავლეთ საქართველოდან ქართულენოვანი მოსახლეობა და ამის გამო აფხაზეთში, ანუ დასავლეთ საქართველოში ქართულენოვნება გავრცელდა.

ნამდვილად ასე იყო? თუკი დასავლეთ საქართველოში მასიურად გადასახლდა აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობა, მემატიანეებს არ გამორჩებოდათ ეს პროცესი და აღწერდნენ კიდეც. გვაქვს თუ არა რაიმე ცნობა ქართულ ან უცხოურ წყაროებში VIII-X საუკუნეებში აღმოსავლეთ საქართველოდან დასავლეთ საქართველოში მასიური მიგრაციის შესახებ? არავითარი მსგავსი ცნობა არც ქართულ და არც უცხოურ წყაროებში არ არსებობს, თუმცა კი გვაქვს ცნობა პირიქითა მოძრაობის შესახებ, ე.ი. დასავლეთ საქართველოდან აღმოსავლეთში მოსახლეობის მასიური მიგრაციის შესახებ, ეს ცნობები დაცული აქვთ მსოფლიო მნიშვნელობის ისეთ დიდ სომეხ ისტორიკოსებს, როგორებიც იყვნენ მოვსეს ხორენაცი და უხტანესი. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია X ს-ის მეცნიერის უხტანესის ცნობა იმით, რომ ის ქრონოლოგიური თვალსაზრისით ყველაზე უფრო ახლოს იყო განსახილველ VIII-X საუკუნეების პროცესთან. უხტანესი იკვლევდა ქართულ-სომხურ საეკლესიო ურთიერთობებს, შეისწავლა უამრავი წყარო და თვითვე აკვირდებოდა მის ეპოქაში საქართველოში მიმდინარე პროცესებს, შედეგად დაწერა თავისი დროისთვის გრანდიოზული სიდიდის წიგნი, რომელიც, ვითარცა ერთ-ერთი წყარო VII-X საუკუნეებისა, შეისწავლება საყოველთაოდ. უხტანესის დროს უკვე არსებობდა “აფხაზეთის სამეფო”, როგორც კავკასიაში ერთ-ერთი ძლიერი სახელმწიფო და ასევე ცნობილი იყო ამ სამეფოს, ანუ დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობაც. აფხაზეთის ხალხს უხტანესი ნაბუქოდონოსორის დროინდელ ივერებს უწოდებს. მნიშვნელოვანი ისაა, თუ ვინაა მისი აზრით ეთნიკურ-ეროვნული წარმოშობით აფხაზეთის მოსახლეობა, საიდან მოხვდნენ, საიდან ჩამოსახლდნენ ისინი დასავლეთ საქართველოში და რა სახისაა მათი მიგრაცია VIII-X საუკუნეებში.

აფხაზები, უხტანესის აზრით, არიან ის ქართველები, ანუ “ივერიელები”, რომლებმაც ნაბუქოდონოსორმა აყარა ძველი სამშობლოდან, ძველი ივერიიდან და გადმოასახლა დასავლეთ საქართველოში, ანუ პონტოს ზღვისპირზე, შემდეგში კი ეს ივერიელები, თანდათანობით, გამრავლების შედეგად განივრცნენ ვრცელ ტერიტორიაზე (უხტანესი წერს: “ის პიტიახში ყოფილა მირდატ, დარეჰის ნახარარის ჩამომავალი, როგორც გვაუწყებს მოსე, რომელიც ალექსანდრე მაკედონელმა მოიყვანა და მთავრად დატოვაო ტყვე ივერიელთა ტომებზე, რომლებიც მოიყვანა ნაბუქოდონოსორმა ლიბიელთა ჯარის ძალით, დააქცია და დაიმორჩილა. მათი ნაწილი პონტოს ზღვის მარჯვენა ნაპირს წაასხა და დაასახლაო ,ამბობს ისტორიკოსი, ის ივერია კი არის დასავლეთის ქვეყნის კიდე. ხოლო პონტოს ნაპირზე რომ დაბანაკდა ის ტომი აღორძინდა, გამრავლდა ზღვის პირას აქეთ-იქით, მოედო იმ მხარეს და გავრცელდა სომეხთა და ალბანთა საზღვრამდე, შეიქმნა ფრიად მრავალი ხალხი და იმ ქვეყანას აფხაზეთი ეწოდება. ურიცხვია სახელი თვითოეული გავარისა, რომლებიც მის გარშემოა, და სხვა გავარებისა ქალაქ თბილისის გარშემო, რომელთაც ეწოდებათ: წანარეთი, ჯავახეთი, თრიალეთი. ითესლეს და გამრავლდნენ და გახდა ტომი, რომელსაც თავის პირველ ქვეყანაში ვერიას უწოდებდნენ, აქ კი ქართველნი ეწოდებათ (უხტანესი, ისტორია გამოყოფისა ქართველთა სომეხთაგან, 1975, გვ. 67) უხტანესი იქვე, იმავე წინადადებაში ახსენებს ცურტავს, ამით მიუთითებს რომ ისიც ქართულ გავარში მდებარეობდა და სინანულით აღნიშნავს, რომ ქართველები – “ტომითაც, ენითაც, დამწერლობითაც, მამამთავრობითაც და მეფობითაც განმტკიცდნენ, ხოლო გამოჰყო, გამოაცალკევა და განაშორა ჩვენგან კირონ სკუტრელმა” (იქვე, გვ. 67).

ქართველები, უხტანესის აზრით, ასე განივრცნენ ვიდრე სომხეთამდე და ასე დაასახლეს მათ გუგარქი (ე.ი. აღმოსავლეთ საქართველო).

დარწმუნებული რომ არ ყოფილიყო უხტანესი აფხაზების ქართულენოვნებაში, მათ ეთნიკურ ქართველობაში, ცხადია, არავითარ შემთხვევაში არ დაუკავშირებდა ნაბუქოდონოსორის მიერ გადმოსახლებულ ივერიელებსა და აფხაზეთის მოსახლეობას ერთმანეთს.

“აფხაზეთის” ანუ დასავლეთ საქართველოს ხალხი კი X ს-ში იყვნენ ეგრისელე¬ბიც, სვანებიცა და სხვა ქართული ტომებიც (არგვეთელები, თაკვერები თუ გურულები).

 

სტრაბონის ცნობით სვანები იბერიელები არიან, ხოლო დასავლეთ საქართველო იბერიის ნაწილია

არა მხოლოდ სომეხი ავტორები, ბერძენი ავტორებიც დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობას იბერიელებს უწოდებენ. მაგალითად, სტრაბონი წერს სვანების შესახებ – “მათ ზოგიერთები იბერებს უწოდებენ”, რუსულ თარგმანში ეს ასე ჟღერს – “ნეკოტორიე ნაზივაიუტ იხ ტაკჟე იბერიიცამი” (სტრაბონ, იზდატელსტვო “ნაუკა”, 1964, ს. 473). (ეს ცნობა XX ს. ქართულმა საბჭოთა ისტორიოგრაფიამ მიჩქმალა. ამ თემას ქვემოთ შევეხებით).

სტრაბონი ასევე წერს, რომ “შუა იბერიაში გადის სამხრეთისაკენ მიმართული კავკასიონის ის ქედი, რომელიც უერთდება სომხეთის და მოსხის მთებს, სკიდისესა და პარიადრეს” (სტრაბონი, XI, II, 15). რომელია ასეთი ქედი? ერთადერთი ქედი, რომელიც გამოდის კავკასიის მთიდან და უერთდება მესხეთის ქედს, არის ლიხის ანუ სურამის ქედი. ის კი, სტრაბონის ცნობით, “შუა იბერიაში” გადიოდა, ანუ დასავლეთი საქართველოც იბერიად იწოდებოდა სტრაბონის მიერ; ეს ძალზე საჭირო ცნობაა, ასევე მიჩქმალული. აღსანიშნავია, რომ სტრაბონი ისევე, როგორც ძველი ქართველი მემატიანეები ხმარობენ ერთსა და იმავე გეოგრაფიულ ტერმინს: “შუა იბერია” (სტრაბონი), “შუა ქართლი” (მროველი).

სოფელ ბორსა და კლდეეთში იბერიული კულტურის (არქეოლოგიური) საგანძურის აღმოჩენის შემდეგ ჩვენი მეცნიერებიც ტერიტორიას ვიდრე სკანდა-შორაპნამდე იბერიად მიიჩნევენ. ასე რომ, სტრაბონის ცნობა, რომ სურამის ქედი შუა იბერიაში გადიოდა, არქეოლოგიურადაც დადასტურდა. სტრაბონი უფრო დასავლეთით სწევდა იბერიის საზღვარს ამიტომაც წერდა სვანების იბერიელობის შესახებ, ხოლო არიანეს დროს ძიდრიტების ტომი ფარსმანს ემორჩილებოდა თანამედროვე აჭარის სამხრეთით. იბერია ზღვისკენ ვრცლად იყო გადაჭიმული.

ჩვენი მემატიანის მტკიცებითაც, როგორც აღინიშნა ეგრისი იბერიაში შედიოდა, ის ქართლის სამეფოს შემადგენელი, ორგანული ნაწილი იყო. ეგრისის ერისთავი ქუჯი ქართლის მერვე ერისთავი იყო – ფარნავაზის დის ქმარი.

“ნათესავი ჩვენი”

ფარნავაზის გარდაცვალების შემდეგ სამეფო ტახტის მემკვიდრის საურმაგის წინააღმდეგ ქართლის ერისთავებს აჯანყება მოუწყვიათ.

ფარნავაზამდე, მემატიანის სიტყვით, ქართველი დიდებულები ემორჩილებოდნენ მხოლოდ გამარჯვებულ უცხოელ დამპყრობელს, მას აღიარებდნენ მეფედ და “ემსახურებოდნენ”. თავიანთი თვისტომის მეფედ აღიარება, მემატიანის სიტყვით, გაუჭირდათ – “ზრახვა ყვეს ერისთავთა ქართლისათა და თქვეს – “არა კეთილ არს ჩვენდა, რათამცა ვმსახურებდეთ ნათესავსა ჩვენსა, არამედ ვიყოთ ერთად, და მოვკლათ ჩვენ საურმაგ და ვიყვნეთ ჩვენ თავისუფალ, ვითარცა ვიყვენით პირველ” (ქ.ც. I, გვ. 26).

აქ საინტერესოა, რომ ქართველობას, მემატიანის სიტყვით, აქვთ ეროვნული თვითშემეცნება და ამბობენ “ნათესავი ჩვენი” (“არა ვმსახურებდეთ ნათესავსა ჩვენსა”), ანუ ყველა საერისთაოს მეთაურმა იცის, რომ ერთი ერის შვილები არიან – “ნათესავნი” არიან. ამ “ნათესავში” შედის ცხადია ეგრისის ერისთავიც.

ნათესაური, ანუ ეროვნული კავშირის ძიებისას ჩვენ შეიძლება მივუბრუნდეთ ქუჯის სიტყვებს ფარნავაზისადმი – “შენ გმართებს უფლობა ჩემი”, სიტყვა “უფალი” გარდა მისი გამომხატველობისა, აგრეთვე ჟღერდა ეთნარქ ქართლოსის ერთ-ერთი შთამომავლის სახელშიც – “უფლოსი”. უფლოსი იყო ქართლოსის შვილიშვილი, ძე მცხეთოსისა (ქართლოსის ძეებია – მცხეთოსი, გარდაბოსი, კახოსი, კუხოსი, გაჩიოსი, ხოლო მცხეთოსის ძეებია – უფლოს, ოძრხოს, ჯავახოს). ქართლოსის მემკვიდრედ მხოლოდ მცხეთოსი გამოცხადდა (“მცხეთოს უგმირე იყო ძმათა მისთა, ესე დარჩა საყოფელთა მამისა მათისა ქართლოსისათა”); მცხეთოსის შემდეგ “ქართლოსიანთა” ანუ ქართველთა უფროსად გამოცხადდა უფლოსი – “დატევებულ იყო საყდართა ქართლოსისათა, რამეთუ მამისა მისისაგან მიცემულ იყო უფლობა ქართლოსიანთა” (ქ.ც. I, გვ 10). “ხოლო ვინცა იყვის მცხეთას, რეცა თავადი იყვის ყოველთა მათ სხვათა ზედა და არცა სახელ-ედებოდათ მეფედ, არცა ერისთავად, არამედ მამასახლისი ეწოდებოდათ და იგი იყო მაზავებელ და ბჭე სხვათა ქართლოსიანთა” (გვ. 11).

ფარნავაზი იყო ქართლოსიანთა მამასახლისის ოჯახის წევრი, ანუ შთამომავალი უფლოსისა, “ქართლოსის საყდრის” მემკვიდრე, ანუ “ქართლოსიანთა უფალი”, ამიტომ ეგროსის სიტყვები “შენ ხარ შვილი თავთა მათ ქართლისათა, შენ გმართებს უფლობა ჩემი… შენ ხარ უფალი ჩვენი და მე ვარ მონა შენი” (ქ.ც. I, გვ. 22), მიუთითებს, რომ ქუჯი ქართლოსიანია, ანუ ქართლოსის შთამომავალია, და ამიტომაც წესის შესაბამისად ქართლოსიანთა უფალს უნდა დაემორჩილოს, ისევე, როგორც სხვა ყველა ქართლოსიანი.

თუ ქუჯი ქართლოსიანია, ეგრისის მოსახლეობაც ქართლოსიანია, ანუ ქართლოსის შთამომავალია (ქუჯი სწორედ ეგრისის მოსახლეობის პიროვნული გამოხატულებაა). მაშინ, კიდევ ერთხელ შეიძლება ვთქვათ, რომ ეგროსი არა თარგამოსის ძე იყო, არამედ ქართლოსისა – როგორც ჩანს, ასე იყო კიდეც გადმოცემული ეთნარქთა გენეალოგიის თავდაპირველ ვარიანტში, რომელიც შემდგომ ახალ რედაქტორს გაუსწორებია, თუმცა კი თავისი ნაკვალევი მთელ ნაშრომში ვერ აღმოუფხვრია და ამის ნაშთია ქუჯის აღნიშნული პასუხი ფარნავაზისადმი.

 

ეთნიკური „ქართველის“ იდენტურობის ცნება

“ფარნავაზ პირველი მეფე ქართლსა შინა ქართლოსის ნათესავთაგანი” (ქ.ც. I. გვ. 26).

ფარნავაზის ასვლა სამეფო ტახტზე “ქართლოსის ნათესავის” გამეფება, როგორც ითქვა, მიუღებელი ყოფილა ქართლის ქვეყნის ერისთავებისათვის, იქამდე ისინი ხარკს უხდიდნენ იმ უცხოელ მონარქებს, რომლებიც მათზე იმარჯვებდნენ. ეს ნორმალურ მოვლენად მიაჩნდათ, ახლა კი მათი თანაფარდი, მათივე თვისტომი გადაიქცა მათ მეფედ, თვისტომის მსახურება კი სათაკილო საქმედ მიიჩნიეს.

“ფარნავაზი პირველი მეფე იყო ქართლს შინა”, არა რიგითობით, არამედ პირველი მეფე იყო, ვითარცა “ქართლოსისა ნათესავთაგანი”. ეს მოვლენა, როგორც აღინიშნა, მიუღებელი იყო ზოგიერთი დიდებულისათვის, ამიტომაც მემატიანის ცნობით ფარნავაზის გარდაცვალებისთანავე, როცა სამეფო ტახტზე ავიდა მისი ძე საურმაგი – მოაწყვეს აჯანყება – “ზრახვა ყვეს ერისთავთა ქართლისათა და თქვეს: “არა კეთილ არს ჩვენდა, რათამცა ვმსახურებდეთ ნათესავსა ჩვენსა, არამედ ვიყოთ ერთად და მოვკლათ ჩვენ საურმაგ, და ვიყვნეთ ჩვენ თავისუფალ, ვითარცა ვიყვენით პირველ, და მივსცემდეთ ხარკსა ვინცავინ გამოჩნდეს მძლე” (ქ.ც. I, გვ. 26).

იქამდე, როგორც ითქვა, ქართლის ერისთავები ხარკს აძლევდნენ არა “მათ ნათესავს” არამედ უცხო “მძლე”, გამარჯვებულ დამპყრობელს, ახლა კი თავის ნათესავისადმი ანუ თვისტომისადმი დამორჩილება მიიჩნიეს უკეთურებად “არა კეთილ არს ვმსახურებდეთ ნათესავსა ჩვენსა” რამეთუ უამისოდ, “უფრო განვისუენებთო”.

საურმაგმა ქართლის ერისთავების დასამარცხებლად შემოიყვანა ჩრდილო კავკასიელები და დაასახლა ისინი აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს მთიანეთში – დასხნა მთიუელეთს, დიდოეთითგან ვიდრე ეგრისამდე, რომელ არს სვანეთი (ქ.ც. I. გვ. 27). მემატიანის ამ სიტყვებიდან ჩანს, რომ ქართლის ერისთავთა ჯგუფში შედიან ეგრის-სვანეთის ერისთავებიც (რადგანაც ეგრის-სვანეთის საერისთავოებშიც, მათსავე დასასჯელად ჩამოასახლეს კავკასიელები) ე.ი. ისინიც აჯანყდნენ.

აქედან გამომდინარე, ქართლის იმ ერისთავთა ჯგუფში, რომელნიც თავიანთი “ნათესავის” გამეფების გამო აჯანყდნენ შედიოდნენ ეგრის-სვანეთის ერისთავებიც, დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს საერისთავოების ხალხი ერთი ერი – “ნათესავი ჩვენი” იყო.

 

ეგრისი ქრისტეშობის ეპოქაში

(ქუჯის შვილთაშვილი ქართლის მეფე)

ფარნავაზის ძემ საურმაგმა – “ერთი ასული მისცა ძესა ქუჯისასა, მამის დისწულს თვისსა” (ქ.ც. I, გვ. 27).

ფარნავაზის დაი ქუჯის მეუღლე იყო, ახლა ქუჯის ძეს ფარნავაზის ვაჟმა თავისი ასული მიათხოვა. მათგან იშვა ქართამი, ქუჯის პირდაპირი შთამომავალი, მაგრამ რადგანაც დედის მხრიდან ფარნავაზის სისხლი ჰქონდა – ფარნავაზიანად იწოდებოდა. მემატიანე წერს, რომ ქართლის მეშვიდე მეფეს “ბარტომ მეფესა არა ესვა ძე, არამედ ასული ერთი და სიცოცხლესავე მისა მოეყვანა ეგრისით ძისწული ქუჯისი, სახელით ქართამ, რომელსა შესდგამდა ფარნავაზიანობა, ფარნავაზის დისა ქუჯის ცოლისაგან და დედისა მისისა საურმაგის ასულის ქუჯის ძის ცოლისაგან და ამის ქართამისად ეგრისით მიეცა ასული თვისი ცოლად ბარტომ მეფესა და აღეღო ესე შვილად” (ქ.ც. I, გვ. 30).

ამ ქართამ ეგრისელის ძეს უწოდეს სახელად ადერკი. ის გახდა ქართლის მეათე მეფე – “ამან ადერკი დაიპყრა ყოველი ქვეყანა ქართლი და ეგრისი” (ქ.ც. I, გვ. 35). Mმის დროს იშვა ჩვენი უფალი იესო ქრისტე და საქართველოში შემოვიდნენ წმიდა მოციქულები. მის დროს წავიდნენ მცხეთიდან ელიოზ მცხეთელი და ლონგინოზ კარსნელი და იერუსალიმიდან ჩამოასვენეს წმიდა კვართი უფლისა ჩვენისა იესო ქრისტესი. მემატიანის ცნობით, მას ადერკი მეფე ხელითაც შეეხო და დიდი საუფლო მადლი მიიღო.

“ამავე ადერკის მეფობასა შინა მოვიდეს ათორმეტთა წმიდათა მოციქულთაგანი ანდრია და სვიმონ კანანელი აფხაზეთს და ეგრისს და მუნ აღესრულა წმიდა სვიმონ კანანელი ქალაქსა ნიკოფსისასა, საზღვარსა ბერძენთასა. ხოლო ანდრია მოაქცივნა მეგრელნი და წარვიდა გზასა კლარჯეთისასა” (ქ.ც. I, გვ. 38).

“ხოლო ვითარცა ესმა მეფესა ადერკის მეგრელთაგან სჯულისა დატევება, განუწყრა და წარავლინნა ერისთავნი მისნი და იძულებით კვალადვე მოაქცივნა მეგრელნი და დამალნეს ხატნი და ჯვარნი, და შერისხა ადერკი ერისთავსა კლარჯეთისასა, რომელ მშვიდობით განუტევა ანდრია მოციქული” (ქ.ც. I, გვ. 42). იმჟამინდელ ქართველობას რადგანაც თავიანთი ძველი ეროვნული სარწმუნეობის დაცვა უდიდეს საქმედ მიაჩნდათ და ამბობდნენ: “სჯულისა დატევებისათვის მოჰკლვენ მამანი შვილთა და ძმანი ძმათა და არა იძიების სისხლი სჯულისა დატევებისათვის მოკლულთა” (ქ.ც. I, გვ. 31).

 

მეფე ადერკი ეგრისელის შემდეგ ყოველი ქართლის დაყოფა

“ქართლის სამეფო”, ანუ საქართველო მეფე ადერკის, როგორც ითქვა, თავისი შვილებისათვის დაუნაწილებია, ისევე, როგორც 1500 წლის შემდეგ მეფე ალექსანდრემ დაუნაწილა თავის შვილებს.

მიუხედავად ამ დანაწილებისა, ეგრისი მაინც ქართლის ერთ-ერთი სამეფოს შემადგენლობაში დარჩა.

მემატიანის სიტყვით, მეფე ადერკის თავისი სამეფო ორად გაუყვია და თავისი ორი ვაჟისთვის გადაუცია. ერთი სამეფოს დედაქალაქი იყო მცხეთა, ხოლო მეორისა – არმაზი (ქ.ც. I, გვ. 43).

 

ეგრისის ანუ “დასავლეთის ერისთავები”

ქართლის ცხოვრების პირველ საუკუნეთა აღწერებიდან ჩანს, რომ ქართლის სამეფოს ერისთავები ორ ჯგუფად განიყოფოდა გეოგრაფიული განლაგების მიხედვით, ესენი იყვნენ “დასავლეთის ერისთავები” და, შესაბამისად, – “აღმოსავლეთის ერისთავები”.

დასავლეთის ერისთავთა ჯგუფი აერთიანებდა 5 საერისთავოს. ესენი იყვნენ – ეგრისის ორი ერისთავი, ასევე ერისთავები ოძრხის, კლარჯეთისა და წუნდისა. წყაროში ნათქვამია ერთ ამბავთან დაკავშირებით – “მაშინ განდგეს ერისთავნი დასავლეთისანი ხუთნი: ორნი ერისთავნი ეგრისისანი, ერთი ოძრხისა, ერთი კლარჯეთისა და ერთი წუნდისა” (ქ.ც. I, გვ. 57).

ეგრისის ორი ერისთავის ქვეშ იგულისხმება არგვეთის ერისთავი და თვით ეგრისის ერისთავი. აქედან გამომდინარე, დასავლეთის ერისთავთა ჯგუფში შედიოდნენ – არგვეთის, ეგრისის, ოძრხის, კლარჯეთისა და წუნდის ერისთავები.

აღმოსავლეთის ერისთავთა ჯგუფში შესაბამისად უნდა შესულიყვნენ – კახეთის, ხუნანის, სამშვილდის ერისთავები და შიდა ქართლის სპასპეტი. ასე ყოფილა ქვეყანა ადმინისტრაციულად დაყოფილი ფარნავაზის პირველი ერთიანი სამეფოს დროიდან. მას დაუდგენია ორი ერისთავი ისტორიულ ეგრისში – არგვეთისა და საკუთრივ ეგრისისა. ამაზე ნათქვამია – “ჟამითი ჟამად მივიდის ეგრისს და კლარჯეთს და მოიკითხნის მეგრელნი და კლარჯნი” (ქ.ც. I, გვ. 25). ფარნავაზს დაუდგენია ერისთავები კუთხეთა მმართველებად და ლაშქრის მეთაურებად, მათი საერთო რიცხვი რვა ყოფილა და ყველას ერთად ეწოდებოდა “ერისთავნი ქართლისანი”. ესენი იყვნენ: 1) ერისთავი ეგრისისა; 2) ერისთავი მარგვეთისა; 3) ერისთავი კლარჯეთისა; 4) ერისთავი ოძრხისა; 5) ერისთავი წუნდისა; 6) ერისთავი კახეთისა; 7) ერისთავი ხუნანისა; 8) ერისთავი სამშვილდისა და ასევე 9) სპასპეტი შიდა ქართლისა. მთელი ფარნავაზის სახელმწიფოს, ანუ “ქართლის სამეფოს” ხალხი “ერთი ნათესავია” ანუ ეთნიკურად ერთია, თუმცა საერისთავოთა მცხოვრებთ კუთხური სახელებიც ჰქონდათ. “ქართლის სამეფოს”, ანუ რვა საერისთავოსა და ერთი სასპასპეტოს მოსახლეობა ერთი ეროვნება, ერთი ხალხი რომ იყო, ჩანს, როგორც აღვნიშნეთ, მატიანის შემდეგი მონათხრობიდან – ფარნავაზის შემდეგ მის ძეს საურმაგს აუჯანყდნენ “ქართლის ერისთავები”, ანუ აუჯანყდა აღნიშნული რვა ერისთავი, მათ განაცხადეს: ფარნავაზამდე ჩვენ არ ვემორჩილებოდით ჩვენსავე თანასწორს, ჩვენი ერისგან გამოსულ ადამიანს, თუმცა იძულებულნი ვიყავით დავმორჩილებოდით რომელიმე უფრო ძლიერი უცხო სახელმწიფოს მეთაურს, ამჟამად ვითარება შეიცვალა. ჩვენივე თანასწორმა, ჩვენი ერის შვილმა დაგვიმორჩილა, ეს კი სათაკილო საქმეაო. კიდევ ერთხელ მივუბრუნდეთ მემატიანის სიტყვებს – საურმაგის “ჟამსა შინა ზრახვა ყვეს ერისთავთა ქართლისათა და თქვეს: “არა კეთილ არს ჩვენდა, რათამცა ვმსახურებდეთ ნათესავსა ჩვენსა, არამედ ვიყოთ ერთად, და მოვკლათ ჩვენ საურმაგ და ვიყვნეთ ჩვენ თავისუფალ, ვითარცა ვიყვენით პირველ, და მივსცემდით ხარკსა, ვინცა-ვინ გამოჩნდეს მძლე, რამეთუ ესრეთ ყოფითა უფრო განვისვენებთ”, განამტკიცეს განზრახვა და მოკვლა საურმაგისი” (ქ.ც. I, გვ. 26).

აქ ნახსენებია ეროვნული იდენტობის დამადასტურებელი სიტყვები – “ნათესავსა ჩვენსა” – საურმაგ მეფე, მათი სიტყვით, “ჩვენი ნათესავის მეფეა”, შესაბამისად, ეგრისის საერისთავოს ხალხი სხვა საერისთავოთა ხალხთან ერთად ერთი ნათესავია, ერთი ერია.

ქართლის რვა ერისთავის განცხადებით საკუთარი ერის შვილის მათზე მაღლა აღზევება სამარცხვინო იყო, ეს მათ “თავისუფლებას” ზღუდავდა და “განსვენების” საშუალებას უკარგავდა. საბედნიეროდ, საურმაგი გადარჩა და ჩრდილოკავკასიური უცხო ძალით შეებრძოლა მათ – “წარმოემართა ქართველთა ზედა” (იქვე, გვ. 27). მაშასადამე, სახელი იმ ერისა, რომელსაც ქმნიდა რვა საერისთავო იყო “ქართველნი”. როგორც ითქვა, ამ “ქართველებს” ჩრდილო კავკასიური ლაშქრით შეებრძოლა ფარნავაზის ძე საურმაგი. მან გაიმარჯვა და “დაიპყრა ქართლი”, ე.ი. თავისი მამის სამეფო დაიბრუნა. ჩრდილოკავკასიელები კი ჩამოასახლა მთიან ადგილებში, “დასხა მთიულეთს, დიდოეთითგან ვიდრე ეგრისამდე, რომელ არს სვანეთი” (იქვე, გვ. 27). ე.ი.ეგრისი და სვანეთიც აჯანყებულ ქართლის საერისთაოში შედიოდა. თავისი ასული გამარჯვებულმა ქართლის ახალმა მეფემ მიათხოვა “ძესა ქუჯისა, მამის დისწულსა თვისსა” (იქვე, გვ. 27).

“ქართლის ერისთავები” ტერმინის სახით ხშირად იხსენიება ქრისტეშობამდელ ამბებში. მათში ასევე იგულისხმებოდა “დასავლეთის ხუთი ერისთავი”, მათ შორის იყო, როგორც ითქვა, ორი ერისთავი ეგრისიდან.

მოხდა ისე, რომ ქართლის მეფე ბარტომი უაღრესად დაუახლოვდა საქართველოს გარეთ არსებულ წრეებს, ის ტახტს იმაგრებდა სპარსულ-სომხური ძალებით. მას უსათუოდ ესაჭიროებოდა ქვეყნის შიგნით მოსახლეობის გულის მოგება, ამის გამო გადაწყვიტა ტახტის მემკვიდრედ გამოეცხადებინა და ეშვილებინა ეგრისელი უფლისწული, რადგანაც მას არ ჰყავდა საკუთარი ძე. ეგრისიდან ჩამოყვანილი უფლისწულის სახელი იყო ქართამი, გვარად ფარნავაზიანი. როგორც ითქვა, ბარტომმა ის იშვილა თავისი ქვეყნის მოსახლეობის გულის მოსაგებად. მემატიანე წერს – “ესე ქართველთა სათნოებისთვის ექმნა ბარტომ მეფესა და აღეღო ესე შვილად, რამეთუ ქართველთა დიდი სათნოება აქუნდა ფარნავაზიანთა მიმართ” (ქ.ც. I, გვ. 32).

თვითონ ბარტომ მეფე არშაკუნიანი ყოფილა. ქართამ ფარნავაზიანი იყო ქუჯის შთამომავალი. Qქუჯისა და მის ძესაც ფარნავაზიანი ცოლები ჰყავდათ.

ეგრისელი უფლისწული ქართამი, მამითა და პაპით ეგრისის ერისთავების შთამომავალი, ქუჯის შვილიშვილი, თვითონაც გვარად ფარნავაზიანად მიიჩნეოდა, რადგან ფარნავაზიანები იყვნენ მისი დედა და ბებია. იბერიის სამეფო სახლში, სამეფო საგვარეულოში, უახლოეს ნათესავთა შორის ქორწინება დასაშვები ყოფილა ქრისტიანობის გავრცელებამდე, ამის შესახებ უცხოურ წყაროთა გარდა მიუთითებს დაკვირვებაც ჩვენს წყაროებზე.

ქართლის სამეფო ორ გეოგრაფიულ ნაწილად, საკუთრივ ქართლად და ეგრისად იყო გაყოფილი, ხოლო სამხედრო-ადმინისტრაციული თვალსაზრისით ასევე ორ – დასავლეთისა და აღმოსავლეთის საერისთავოებად, შესაძლოა დასავლეთის საერისთავოების მიწა-წყალს საერთოდ ეგრისი ერქვა, ანუ კლარჯეთი, ოძრხე, წუნდა და არგვეთი – მთლიანობაში გეოგრაფიულ ეგრისს შეადგენდნენ, ხოლო კახეთის, ხუნანის, სამშვილდის და შიდა ქართლის საერისთავოები შეადგენდნენ საკუთრივ ქართლს, მთლიანობაში კი ეს ორივე ერთეული – დასავლეთისა და აღმოსავლეთის საერისთავოები ქმნიდნენ “ყოველ ქართლს”.

ასეთი ადმინისტრაციულ-გეოგრაფიული წყობა ყოფილა მეფე ადერკამდე, მას კი ის შეუცვლია და ახალი შემოუღია, კერძოდ, მას თავისი ორი ძისთვის გაუყვია თავისი სამეფო ორ ნაწილად. კერძოდ, ასეთი სახით: ოძრხისა და წუნდის საერისთავოები შეუყვანია ქართლის იმ ნაწილში, რომელიც მტკვრის მარჯვენა სანაპიროებს მოიცავდა და მთელი ეს ტერიტორიები უბოძებია თავისი ერთი ძისთვის ქართამ II-ისათვის, ხოლო საკუთრივ ეგრისი, კლარჯეთი, არგვეთი და მტკვრის დასავლეთი სანაპირო მიუცია მეორე ძის – ბარტომისათვის. მაშასადამე, ამ დაყოფის შემდეგ ეგრისი ბარტომის მცხეთის სამეფოში შედიოდა.

ქართამ მეფის სატახტო არმაზი იყო. მის ძეებს არმაზელი მეფეები დაერქვათ (შეიძლება შევნიშნოთ, რომ “არმაზის” ქვეყანა სომხეთის გავლენის სფეროში მოექცა. შემდგომში არაბებმა დაიპყრეს და მის ცალკეულ ოლქებთან ხელშეკრულებები დადეს).

ხოლო ბარტომ მეფეს სატახტო “შიდა ქართლში”, ანუ მცხეთაში ჰქონია.

მას შემდეგ, რაც არმაზელი მეფეები სომხეთის გავლენის სფეროში შევიდნენ სომხებს მიუტაცნია მათგან წუნდა და არტაანი, ოძრხელები ებრძოდნენ ქვეყნის დამპყრობ სომხებს და მათ “შეეწეოდეს მეგრელნი” (იქვე, გვ. 48).

თავის მხრივ მცხეთის სამეფოს ხელისუფალი ებრძოდა სომხეთს – “იგი ავნებდის საზღვართა სომხითისათა ქვეყანასა პარხლისასა, რომელ არს ტაო. ვერვინ შევიდოდა მავნე კლარჯეთს, რამეთუ შეუვალი და მაგარი იყო ტყითა და კლდითა და მკვიდრნი კლარჯეთისანი იყვნენ კაცნი მკვირცხლნი და მედგარნიც” (ქ.ც. I, გვ. 48).

შემდგომ საუკუნეში მცხეთელი მეფე მირდატი და არმაზელი მეფე ფარსმან ქველი ერთმანეთს მტრობდნენ. ამ შიდა დაპირისპირების დროს “მეგრნი დადგეს ერთგულობასა ფარსმანის ძისასა” (იქვე, გვ. 53). მაშასადამე, “ყოველი ქართლის” სამეფო, მართალია, ორად გაიყო, მაგრამ ეგრისი მის ერთ ნაწილს შეადგენდა. მირდატ მეფის მტრობის გამო ფარსმან ქველის მემკვიდრეებს “მიერთნეს მეგრნი… და მეგრნი შთავიდეს შიგა ქართლს” (იქვე, გვ. 54). ომის ველზე მოკლეს მეფე მირდატი და მის ნაცვლად დასვეს ფარსმან ქველის ძე ადამი, მისი ერთერთი შთამომავალი იყო მეფე ამაზასპი, მის დროსაც იხსსენიებიან “აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ერისთავები”. მისი მემატიანე წერს – “ამაზასპ მოუწოდა ყოველთა ერისთავთა ქართლისათა და მოვიდნეს ერისთავნი აღმოსავლისანი: ერისთავი კახეთისა, ერისთავი ხუნანისა, ერისთავი სამშვილდისა, მოვიდეს მხედარნი, სპასპეტნი, და ვიდრე მოსვლამდე დასავლეთისა ერისთავისა მოვიდნეს ოვსნი ჩრდილოთ” (იქვე, გვ. 55).

ლაშქრის შეკრების დროს დასავლეთ საქართველოს, ანუ ეგრის-არგვეთის ერისთავების მოსვლამდე გამოჩნდა მტერი. ამ ომში მეფე ამაზასპმა გაიმარჯვა, მაგრამ მას სისასტიკე გამოუჩენია შემდგომში და მრავალი წარჩინებული დაუხოცავს, რის გამოც “მოიძულეს იგი ერმან ქართლისამან… მაშინ განდგეს ერისთავნი დასავლეთისანი ხუთნი: ორნი ერისთავნი ეგრისისანი, ერთი ოძრხისა, ერთი კლარჯეთისა და ერთი წუნდისა” (იქვე, გვ. 57). მაშასადამე, “ქართლის ერის” ნება გამოუხატავთ “დასავლეთის ერისთავებს” და ისინი განდგომიან მეფე ამაზასპს.

შემდგომში მოციქულთა სწორ მეფე მირიანის დროსაც “ქართლის სამეფოში” შედიოდა ეგრისი, ვითარცა მისი ერთ-ერთი ნაწილი. მეფე მირიანს ქვეყნის სხვა ნაწილებთან ერთად – “აქუნდა ეგრისიც ვიდრე ეგრისწყლამდე” (იქვე, გვ. 70). ეგრისი ვახტანგ გორგასლისა და მისი ძეების სამეფოშიც შედიოდა, ასე რომ, ეგრისი ქართული წყაროების მიხედვით ყოველთვის იყო “ყოველი ქართლის”, ანუ ერთიანი ქართული სახელმწიფოს ნაწილი ქრისტეშობიდან IV-III სს-დან, ფარნავაზ მეფიდან ვიდრე VI საუკუნემდე, ვახტანგ გორგასლის შვილებამდე, სამხედრო ადმინისტრაციული დაყოფის მიხედვით კი, ეგრისის საერისთავო “დასავლეთის ერისთავთა” ჯგუფში შედიოდა.

 

ეგრისი – ქვემო ივერია

I საუკუნის ქართლის მეფე ადერკის (წარმოშობით ეგრისელს) – “ესხნეს ორნი ძენი ბარტომ და ქართამ. ამათ განუყო ყოველი ქვეყანა თვისი. მისცა ქალაქი მცხეთა, შიდა ქართლი, მუხრანით კერძი ქალაქი და ყოველი ქართლი მტკვარსა ჩრდილოეთი, ჰერეთითგან ვიდრე თავადამდე ქართლისა და ეგრისისა და ესე ყოველი მისცა ბარტომ ძესა თვისსა, ხოლო არმაზით კერძი ქალაქი მტკვრისა სამხრით ქართლი, ხუნანითგან ვიდრე თავადმდე მტკვრისა და კლარჯეთი ყოველი მისცა ქართამს ძესა თვისსა” (ქ.ც. I, გვ. 43).

მეფე ადერკის ცხოვრებიდან ვიცით, რომ ეგრისი მისი სამეფოს განუყოფელი ნაწილი იყო. იქ მას ჰყავდა თავისი ერისთავი, ქუჯის შთამომავალი, თვითონაც პირადად ქუჯის შთამომავალი იყო. საჭიროების შემთხვევაში ეგრისში აგზავნიდა სხვა ერისთავებს ლაშქრით და აგვარებდა ეგრისის საქმეებს, ამიტომაც ქართლის სამეფოს გაყოფის დროს, ცხადია, ეგრისი მთლიანად გადასცა თავის ვაჟს, კერძოდ, გადასცა ბარტომს. ბარტომ მეფის ქართლის სამეფოში (მცხეთის ანუ ჩრდილო საქართველოს სამეფოში) შევიდა ეგრისი (დასავლეთი საქართველო), შიდა ქართლი, კახეთი, საზღვარი გაიდო მდ. მტკვარზე, ხოლო სამხრეთ საქართველოს სამეფოში, ანუ არმაზელი მეფის ქართამის სახელმწიფოში შევიდა კლარჯეთი, არტაან-ჯავახეთი ვიდრე ხუნანამდე.

ადერკი, როგორც აღინიშნა, იყო ძე ქართამისი (ქ.ც. I, გვ. 33), ხოლო თვით ქართამი იყო – “ძმისწული ქუჯისი” (ქ.ც. I, გვ. 32). მას დედის მხრიდან “შესდგამდა ფარნავაზიანობა”. როგორც ითქვა, ქართამი იშვილა ქართლის მეშვიდე მეფე ბარტომმა, და თვისი ასულიც მიათხოვა. ქართამის ძე იყო ადერკი მეფე, რომელმაც თავის ვაჟებს მამამისის ქართამისა და მამობილის ბარტომის სახელი დაარქვა. მემატიანე, ადერკის მიუხედავად გენეტიკური წარმოშობისა, მამობილის გვარით მოიხსენიებს – არშაკუნიანი.

მემატიანის ცნობით, საქართველოს მეფეები ძლიერი სომხეთის სამეფოს გავლენის სფეროში იმყოფებოდნენ, განსაკუთრებით სამხრეთი, ანუ არმაზის საქართველო – სომეხთა მეფეს დაუპყრია კიდეც სამხრეთ საქართველოში ვრცელი მიწა-წყალი მტკვრის სათავიდან წუნდამდე არტაანის ჩათვლით (ქ.ც. I, გვ. 44).

ეს ცნობა მემატიანისა იმითაა საინტერესო, რომ სტრაბონიც მსგავსადვე აღწერს იბერიის მდგომარეობას. სტრაბონის იბერია ძირითადად მტკვრის მარცხენა სანაპიროზე მდებარეობდა, ხოლო მარჯვენა სანაპირო – თითქმის მცხეთამდე, არმენიის შემადგენლობაში იყო და არც უწოდებს ამ ნაწილს სტრაბონი იბერიას, არამედ არმენიას. ქართველი მემატიანის ცნობითაც, არმაზელი მეფეები – სომხეთის ძლიერი დამოკიდებულების ქვეშ იყვნენ მოქცეულნი. აქედან ჩანს, რომ სტრაბონის იბერია – მცხეთის ქართლის სამეფოა.

ასეთი მდგომარეობა, ცხადია, ქართველებისთვის მოუთმენელი იყო, ამიტომაც ეგრისიდან შეკრებილი საგანგებო ჯარი ამ დროსაც გადმოვიდა სამცხეში და შეებრძოლნენ სომხებს, რათა ქართლის მიწა-წყალი გაეთავისუფლებინათ.

როგორც ითქვა, სომხეთმა უშუალოდ მიიტაცა წუნდამდე მიწა-წყალი, ის არმაზელ მეფეს ჩამოართვეს. წუნდაში და იქვე, დემოთში, სომხური ჯარიც ჩაუყენებიათ, ოძრხეს ქალაქი კი არმაზელ მეფეებს ემორჩილებოდა – “მას (ე.ი. არმაზელ მეფეს) შეეწეოდეს მეგრელნი, ხოლო წუნდელნი და დემოთელნი შეეწეოდეს ერთმანეთსა და დაუცხრომლად იბრძოდეს და უფროსი ბრძოლა მათი იყვის მდინარესა ზედა, რომელსა ჰქვიან ნოსტე” (ქ.ც. I, გვ. 48).

ბრძოლა სომხებისაგან ქართლის გასათავისუფლებლად, რომელშიც სამეგრელოდან ჩამოსული ჯარი მონაწილეობდა – ვრცელ მიწა-წყალზე იყო გადაშლილი. ამ ომში ქართველობა დამარცხებულა და სომხების მეფემ, მემატიანის სიტყვით “დაიმონნა ქართველნი” (ქ.ც. I, გვ. 48). ეს ცნობა გარკვეულწილად გვიხსნის სტრაბონის შეხედულებას, რომ თითქმის მტკვრამდე არმენიის სახელმწიფო მდებარეობდა, შემდგომ ქართლმა დაიბრუნა თავისი ტერიტორიები – “სომეხთა უკუმოსცეს საზღვარი ქართლისა, ქალაქი წუნდა და ციხე დემოთისა, ჯავახეთი და არტაანი” (ქ.ც. I, გვ. 44). თუმცა კი არმაზელი მეფეები მაინც სომხების გავლენის სფეროში დარჩენილან (იქვე, გვ. 51).

საფიქრებელია, რომ ქართველი მემატიანე, თუ მისი ცნობები სწორია, ქრონოლოგიურად ცდება, კერძოდ, მის მიერ მოთხრობილი ამბები მიეკუთვნება I-II საუკუნეებს, მაშინ, როცა ამ დროს, ლათინური წყაროებით, იბერიის სამეფო ძალზე ძლიერი იყო და სომხეთი, პირიქით, იბერიის გავლენის სფეროში იმყოფებოდა, ქართველი მემატიანე დაბეჯითებით წერს, რომ მდგომარეობა იყო პირიქით – ქართლი სომხეთის გავლენის სფეროში შედიოდა, განსაკუთრებით მისი სამხრეთი ნაწილი, ამიტომაც შეიძლება ვიფიქროთ, რომ ის უშვებს ქრონოლოგიურ შეცდომას და ქრისტეშობამდე II-I საუკუნეების ამბები გადმოაქვს აქეთ, ახალი წელთაღრიცხვის I-II საუკუნეებში. ქრისტეშობამდე კი, II-I საუკუნეებში სომხეთი მართლაც ყოფილა გაძლიერებული და სამხრეთ საქართველო მართლაც შესაძლოა მის სფეროში შედიოდა.

ქართლის მეფე ფარსმან ქველის მოწამვლის შემდეგ იბერიის სამეფო კარზე დიდი ცვლილებები მომხდარა. “დაიპყრეს ქართლი მირდატ და ერისთავმან სპარსთამან, ხოლო მეგრნი დადგეს ერთგულებასა ფარსმანის ძისასა” (ქ.ც. I, გვ. 53).

ამ დროს ქვეყნის მპყრობელ სპარსელებს დაუპირისპირდნენ სამეგრელოს ერისთავები – “მიერთეს მეგრნი”, ამიტომაც “მეგრებმა” მოიშველიეს ბერძნებიცა და სომხებიც სპარსელებთან საომრად, ბრძოლა გაიმართა შიდა ქართლში, სოფელ რეხასთან, სპარსელები დამარცხდნენ, გამარჯვებულმა ქართველებმა ტახტზე აიყვანეს ფარსმან ქველის ძე ადამი – შეიძლება ითქვას, რომ ის ეგრისის ერისთავებმა დასვეს ტახტზე. მისი შთამომავლის, ამაზასპის დროს ოსები გადმოსულან და შიდა ქართლში ჩამდგარან. მეფემ “მოუწოდა ყოველთა ერისთავთა ქართლისათა” (ქ.ც. I, გვ. 55).

მემატიანე წერს – “ამაზასპ მოუწოდა ყოველთა ერისთავთა ქართლისათა და მოვიდეს ერისთავნი აღმოსავლისანი: ერისთავი კახეთისა, ერისთავი ხუნანისა, ერისთავი სამშვილდისა და შემოკრბეს მხედარნი სპასპეტისნი და ვიდრე მოსვლადმდე დასავლეთისა ერისთავისა, მოვიდეს ოვსნი” (ქ.ც. I, გვ. 55).

დასავლეთის ერისთავებში კი, როგორც აღინიშნა შედიოდნენ – ეგრისის ორი ერისთავი, ოძრხის, კლარჯეთის და წუნდის ერისთავები (ქ.ც. I, გვ. 57)

ოსების დამარცხების შემდეგ მეფე ამაზასპი გაამაყებულა “და იწყო მესისხლეობად და მოსწყვიდნა მრავალნი წარჩინებულნი, ამისთვის მოიძულეს იგი ერმან ქართლისამან” (ქ.ც. I, გვ. 57).

ქართლის ერის მიერ თავისი მეფის მოძულება იმით გამოიხატა, რომ “განდგეს ერისთავნი დასავლეთისანი ხუთნი: ორნი ერისთავნი ეგრისისანი, ერთი ოძრხის, ერთი კლარჯეთისა და ერთი წუნდისა” (ქ.ც. I, გვ. 57). “ქართლის ერში” ეგრისელებიც შედიან. ამიტომ ეგრისი გამოხატავს ქართველი ერის აზრს, ისევე, როგორც კლარჯეთი, ოძრხე და სხვა ნაწილები ქვეყნისა.

ეგრისი – ქართლის სამეფოს განუყოფელი ნაწილი იყო ფარნავაზიდან მირიანამდე და ვახტანგამდე – “მეფობდა მირიან ქართლს, რანს, ჰერეთს და მოვაკანს და აქუნდა ეგრისიცა ვიდრე ეგრისის წყლამდე” (ქ.ც. I, გვ. 70). სწორედ მდ. ეგრისისწყალი უნდა იყოს მემატიანის მიერ ხშირად ნათქვამი ის “თავი ეგრისისა”, სადამდეც აღწევდა ქართლის სამეფოს საზღვარი.

 

ეგრისი I-III საუკუნეებში (ქრონიკა)

I საუკუნეში მცხოვრებ მეფე ადერკის (როგორც აღინიშნა) თავისი სამეფო ორად გაუყვია თავისი შვილებისათვის, კერძოდ ერთ ძეს – ბარტომს გადასცა – მცხეთა და “ყოველი ქართლი მტკვარსა ჩრდილოეთი, ჰერეთითგან ვიდრე თავადმდე ქართლისა და ეგრისისა” (ქ.ც., I, გვ. 43). ე.ი. ჰერეთიდან ეგრისწყლამდე მტკვრის ჩრდილოეთით მოქცეულმა ქვეყანამ შეადგინა დამოუკიდებელი სამეფო, რომელსაც შეიძლება ვუწოდოთ – “მცხეთის ქართლი”, მასში შედიოდა ეგრსი ეგრისწყლამდე ანუ “თავადმდე ეგრისისა”. მეორე ქართულ სამეფო – “არმაზის ქართლში” შედიოდა არმაზი, “მტკვრისა სამხრით ქართლი, ხუნანითგან ვიდრე თავადმდე მტკვრისა, და კლარჯეთი”, ის გადასცა “ქართამს ძესა თვისსა”. მას “მეფე არმაზელი” უწოდეს. არმაზის ქართლის სამეფო არმენიის გავლენის სფეროში მოქცეულა, რადგანაც მას მუდამ “ბძოდეს სომეხნი”. ამ გასაჭირის დროს არმაზელებს “შეეწეოდეს მეგრელნი”.

“იყო ოძრხეს ქალაქსა შინა ერისთავი მეფისა არმაზელისანი… მას შეეწეოდეს მეგრელნი” (ქ.ც., I. გვ.48).

ქვეყანა გაყოფილი იყო, მაგრამ საჭიროების შემთხვევაში მტერთან ბრძოლისას “არმაზის მეფეებს” ეხმარებოდნენ “მეგრელები”.

გარდაიცვალა ფარსმან ქველი არმაზელი, მიუხედავად იმისა, რომ მირდატი მცხეთის ქართლის კანონიერი მეფე იყო – “მეგრნი დაადგეს ერთგულობასა ფარსმანის ძისასა”, რადგანაც არმაზელი მეფე (ფარსმან ქველი) სიმუხთლით მოკლა მირდატ მცხეთის მეფემ (ქ.ც., I, გვ. 53).

მეგრებმა კოალიციასთან ერთად დაიწყეს ფარსმან ქველის სისხლის ძიება, დაამარცხეს მირდატ მეფე (მოკლეს ბრძოლაში) და ქართლში გაამეფეს ფარსმან ქველის ძე ადამი. როგორც ითქვა, მისმა შვილიშვილმა ამაზასპიმ მტერთან საბრძოლველად მოუხმო ყველა ერისთავს – მათ შორის დასავლელ ქართველებს (ოსების შემოჭრის დროს).

“ამაზასპ მოუწოდა ყოველთა ერისთავთა ქართლისათა, და მოვიდეს ერისთავნი აღმოსავალისანი: ერისთავი კახეთისა, ერისთავი ხუნანისა, ერისთავი სამშვილდისა და შემოკრბეს მხედარნი სპასპეტისანი და ვიდრე მოსვლადმდე დასავლეთისა ერისთავისა, მოვიდეს ოსნი” (ქ.ც., I, გვ. 55).

როგორც ითქვა, ამაზასპ მეფეს შემდგომ განუდგნენ “დასავლეთის ერისთავები”.

“განდგეს ერისთავნი დასავლეთისანი ხუთნი: ორნი ერისთავნი ეგრისისანი, ერთი ოძრხისა, ერთი კლარჯეთისა და ერთი წუნდისა”. ქართლის ერისთავებმა შეკრეს კოალიცია და შეებრძოლნენ მეფეს, სურდათ ახალი მეფე. კოალიცია “მოვიდეს ერისთავთა თანა ეგრისათა” (გვ. 57) – შეებრძოლნენ ძველ მეფეს (ქ.ც., I, გვ. 57).

მემატიანისათვის უეჭველია, რომ ქართლის ერისთავთა შორის იგულისხმებიან ეგრისის ერისთავებიც.

“ესე ასფაგურ იყო უკანასკნელი მეფე ფარნავაზიანთა ნათესავისა”. “დაესრულნეს მეფენი ქართლისანი ფარნავაზიანნი” (ქ.ც., I, გვ. 59).

 

ეგრისი IV საუკუნეში (ქრონიკა)

(მეფე მირიანის სამეფო ეგრისწყლამდეა)

“და მეფობდა ესრეთ მირიან მცხეთით გაღმართ ქართლს, სომხითს, რანს, ჰერეთს, მოვაკანს და ეგრს” (ქ.ც., I, გვ. 65).

“და მეფობდა მირიან მუნ ქართლს, რანს, ჰერეთს და მოვაკანს და აქუნდა ეგრისიცა ვიდრე ეგრისწყლამდე” (ქ.ც., I, გვ. 70).

“მისცა ძესა მისსა რევს საუფლისწულოდ კახეთი და კუხეთი და დასვა იგი უჯარმას… მას ჟამსა მოსრულ იყო წმიდა და ნეტარი დედა და ემბაზი ჩვენი ნინო” (ქ.ც., I, გვ. 71).

“დარჩა ვარაზ-ბაქარს ქართლი (თვინიერ კლარჯეთისა) და ჰერეთი და ეგრისი (ქ.ც., I, გვ. 137).

 

ეგრისი V საუკუნეში

(ბერძნებმა დაიპყრეს ქართლის სამეფოს მიწა-წყალი “ეგრისწყლიდან ციხე-გოჯამდე”)

ვახტანგის სიობლის ჟამს “გამოვიდეს ბერძენნი აფხაზეთით, რამეთუ ბერძენთა ჰქონდა ეგრისწყალს ქვემოთი კერძი ყოველი და დაიპყრეს ეგრისწყლითგან ვიდრე ციხე-გოჯამდე. მაშინ იქმნა გლოვა და წუხილი ყოველთა ზედა ქართველთა… “ვძებნეთ საზღვარი ქართლისა ბერძენთაგან” – ამას იტყოდეს ყოველნი ქართველნი და იყვნეს მწუხარებასა შინა დიდსა”. (ქ.ც. გვ. 146). ე.ი. ქართლის სამეფოს საზღვარი არის მდ. ეგრისწყალი ამ საზღვრიდან ციხე-გოჯამდე დაუპყრიათ ბერძნებს.

ქ.ც.-ის ცნობით, ვახტანგს შერთეს კეისრის ქალიშვილი, რომელსაც მზითვად გამოატანეს ტერიტორია ეგრისწყალსა და მდ.კლისურას შორის. ამის შედეგად ქართლის სამეფოს საზღვარმა გადაიწია მდ.ეგრისწყლიდან მდ.კლისურაზე. “და დაუწერა ეგრისწყალსა და კლისურას შუა ქუეყანა ზითვად” (ქ.ც. I. გვ. 177).

 

ეგრისი ვახტანგ გორგასლის ანდერძში

ვახტანგის ანდერძი:

1. “რქუა ძესა თვისსა დაჩის – მომიცემია გვირგვინი მეფობისა ჩემისა,
2. და ნაწილად ძმათა შენთა მომიცემია ტასისკარითგან და წუნდიდან ვიდრე სომხეთამდე და საბერძნეთამდე.
3. საზღვარი აფხაზეთისა, რომელი მოცემულ არს ეგრისწყალსა და კლისურას შუა, იგი ძმათა შენთა დედისა არს, იგი აქვნდეს მათ და იყვნენ შენდა ერისთავად, მორჩილებასა ქუეშე ნათესავისა შენისასა”.

და დაჯდა საყდარს მისსა ძე მისი დაჩი.

ხოლო ცოლი და ორნი ძენი ვახტანგისანი წარიყვანეს სამთა მათ ერისთავთა და დაიპყრეს დასავლეთი ქართლისა, რომელი მისცა ვახტანგ.

მოოხრებულ იყვნეს ყოველნი ხევნი ქართლისანი: თვინიერ კახეთისა და კლარჯეთისა და ეგრისისა”. (ქ.ც., I, გვ. 205).

ე.ი. ვახტანგის ბერძენ ცოლს მოჰყვა იმპერატორისაგან მზითვის სახით ტერიტორია ეგრისწყალსა და კლისურას შუა, რომელსაც ერქვა “დასავლეთ ქართლისა”. ეს მიწა-წყალი დარჩათ მის შვილებს მეფე დაჩის ნახევარ ძმებს. მათ მიიღეს ერისთავთმთავრის ტიტული, ხოლო მიწა-წყალს ეგრისწყალსა და კლისურას შუა ეწოდა “დასავლეთ ქართლისა”.

აღსანიშნავია, რომ ვახტანგ გორგასალმა ილაშქრა ისტორიული სამხრეთ იბერიის მიწა-წყალზე, მსგავსად ფარნავაზისა. ჩანს ვახტანგის მიზანი იყო იბერიისათვის დაებრუნებინა ის მიწა-წყალი, რომელიც სტრაბონის ცნობით ძვ.წ. II საუკუნეში არმენიამ ჩამოაცალა იბერიას (გოგარენა, ხორძენე და პარიადრეს კალთები). ქართლის ცხოვრების ცნობით ფარნავაზმა ქრისტეშობამდე III საუკუნეში ილაშქრა “აზონის მამულ” კლარჯეთში. ვახუშტის ცნობით, როგორც ითქვა, კლარჯეთი მოიცავდა არა მხოლოდ ერთ მხარეს, არამედ უვრცელეს რეგიონს ქალდეა-ტრაპეზუნტიდან ჭოროხამდე. მემატიანე საბერძნეთთან იბერიის საზღვარს ათავსებს ანძიანძორასთან (იგივე ანძორეთთან) – “წარვიდა ფარნავაზ და მოტყუენა საზღვარი საბერძნეთისა ანძიანძორა და ეკლეცით შემოიქცა” (ქ.ც. I, გვ.23).

სად მდებარეობდა ანძიანძორა? გ.მელიქიშვილი ამასთან დაკავშირებით წერს – “ქართლის სამეფოს ტერიტორიის სამხრეთ-დასავლეთით განვცობას ეთანხმება წყაროს ცნობა ფარნავაზის მიერ მცირეაზიული ოლქების ანძიანძორისა და ეკელეცის (ანტიკ. წყაროების აკილესენა, სოფენას ჩრდილოეთით ევფრატზე მდებარე ოლქი) დალაშქვრაზე (საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, I, 1970, გვ. 455). მაშასადამე წყაროს ცნობით ფარნავაზის დროს იბერიის (ქართლის სამეფოს) საზღვარი გადიოდა ანძიანძორასთან, ისტორიულ ხორძენესთან, ამით ჩვენი წყარო (ქ.ც.) ამართლებს სტრაბონის ცნობას, რომ ძვ.წ. II საუკუნემდე იბერიაში (ე.ი. ფარნავაზის სამეფოში) შედიოდა ხორძენე, გოგარენა და პარიადრეს კალთები. ფარნავაზის შემდგომ მალევე იბერიის სამეფოს დაუკარგავს ეს ტერიტორიები, მაგრამ მათ დასაბრუნებლად ბრძოლა გრძელდებოდა. ამას მიუთითებს ვახტანგ გორგასლის ლაშქრობა იქ – “წარემართა ვახტანგ შესვლად საბერძნეთად და მიიწივნეს სომხითს და მოერთნეს…ერისთავნი სომხითისანი… ტაროვნელი ამაზასპ გრიგოლის შენებულისა ქალაქისაგან, თრდატ ნათესავისაგან, დიდისა თრდატის. და მოადგეს ციხე-ქალაქსა, რომელსა ერქვა კარახპოლა, ხოლო აწ ეწოდების კარნუ-ქალაქი… წარვიდა ვახტანგ პონტოს და მოაოხრნა გზასა ქალაქნი სამნი: ანძორეთი, ეკლეცი და სტერი და მოადგეს ლაშქარნი პონტოსა ქალაქსა დიდსა ზღვის კიდესა” (ქ.ც. I, გვ.160).

ტექსტიდან ჩანს, რომ ვახტანგის დროს აღნიშნული ადგილები უკვე სომხეთსა და პონტოშია, მაშინ როცა ფარნავაზის დროს ქართლის სამეფოს “საზღვარი” “საბერძნეთთან” ანძიანძორასთან გადიოდა. მაშასადამე ეს ტერიტორიები იბერიას დიდი ხნის დაკარგული ჰქონდა ვახტანგის დროს, მაგრამ იქაურ (ე.ი. ხორძენესა და პარიადრეს კალთების) მოსახლეობას ქართული ეთნოიდენტობა და ქართული ენის ცოდნა ჯერ კიდევ შენარჩუნებული რომ ჰქონდა სხვა გამოკვლევებიდან ჩანს.

VII ს. სომხეთის რუკაზე ოლქი სახელწოდებით “ხორძიანა” (ეს უნდა იყოს “ხორძენე”) მდებარეობდა კარინთან (კარახპოლ-კარნუქალაქ-არზრუმთან) ახლოს მის სამხრეთ-დასავლეთით დაახლოებით 70 კმ. დაშორებით.

ხორძიანასა და კარინს შუა მდებარეობდა მანანაღის (მანრალის) ოლქი მარდაღის (მარდალიის) გვერდით.

ხორძიანასთან ახლოს, მის სამხრეთ დასავლეთით დაახლოებით 40 კმ.-ში მდებარეობდა ოლქი სახელწოდებით – ანძიტი (ანდზიტ). ეს უნდა იყოს ქართული ანძორეთი-ანძიანძორა (სადაც ილაშქრეს ფარნავაზმა და ვახტანგმა). პროვინცია ანძიტში ცოვკის ტბასთან ახლოს იყო ციხე-სიმაგრე ეგეღი (ეგერი). ამავე სახელის ქალაქი ეგეგი(ეგერი) კარინ-არზრუმთანაც იყო. ამ ქალაქის სახელი (ეგეგი) ეგრისის სახელს უნდა ირეკლავდეს. ოლქ ხორძიანაში გაედინებოდა ამავე “ეგრ” სახელის მქონე მდინარე “ეგეგიკი” (მიუს გაილი). ხორძიანაში იყო ცნობილი პუნქტი – არტალესი.

აღსანიშნავია, რომ ამჟამინდელ თურქეთში ძველი ოლქის ანძიტის ადგილას მდებარეობს ადმინისტრაციული ოლქი-ელაზიგი. ეს სახელი ელაზიგი არ არის შემთხვევითი. სიტყვაში “ელაზიგი (ელაზიღი)” ვფიქრობ შესაძლებელია გამოიყოს ფუძე-ძირი “ლაზი”. სახელი “ლაზი”, ამ მხარეებისათვის უცხო არ იყო. კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის ეპარქია XI ს. დასაწყისში ამ მხარეებსაც მოიცავდა. აქ ახლოს იყო კერჩანისის, ხახის, ბიზანასა და სხვა საეპისკოპოსო კათედრები ლაზიკის სამიტროპოლიტოსი.

ბიზანასა და არზრუმს შორის მდებარეობდა ოლქი მანანაღი ანუ მანრალია (მანარალი), მას ამ რუკაზე მარდაღის (მარდალის) ოლქისაგან ყოფს “მეგედუხგის მთები”, ამ მთებს ნ.ადონცი ხალხალის მთებს უწოდებს, რომელიც მანრალიასა და მარდალიას ერთმანეთისაგან ჰყოფდა.

როგორც ჩანს ამ მხარეებში ეგულებოდა ვახტანგ გორგასლის ცხოვრების ავტორს “საფლავი დიდი მოძღვრისა გრიგოლისა”, აღნიშნულ რუკაზე ბიზანას ოლქს ეწოდება – “ეკეგიაცი”, ეს უნდა იყოს ვახტანგის ცხოვრების ეკლეცი. ამ ოლქში რუკაზე მონიშნულია ეკლესია სახელწოდებით – “სურბ გრიგორ”, ალბათ აქ ეგულებოდა ავტორს საფლავი წმ. გრიგორისა. რომელი იყო ეს წმიდანი გრიგოლ განმანათლებელი თუ გრიგოლ ნაზიანზელი?

ხორძენა, როგორც ითქვა, სტრაბონს იბერების ისტორიულ ქვეყნად მიაჩნდა, რომელიც არმენიამ მიიტაცა. მართალია ან მხარეში მცხოვრები მკვიდრი იბერების არმენიზაციას ხელი განსაკუთრებით შეუწყო ამ მხარეში სომხური ეკლესიის გაძლიერებამ.

საბედნიეროდ ვახტანგის დროს ქართული თვითშემეცნება ჯერ კიდევ ძლიერი ყოფილა ამ მხარის სასულიერო პირთა შორისაც კი, რაც კარგად ჩანს ვახტანგის ცხოვრებაში.

სხვათა შორის, ხორენაცის ისტორიაშიც არის გარკვეული მინიშნება იმისა, რომ ხორძენასა და ტარონის სამღვდელოებამ იცოდა ქართული ენა.

მაგალითად მოვსეს ხორენაცი წერს: “რაც შეეხება მესროპს, იგი წავიდა ქართველთა ქვეყანაში და მადლის ზეგარდამო მინიჭებით მათაც შეუქმნა ანბანი ვინმე ჯალასთან ერთად, რომელიც ბერძნული და სომხური ენებიდან თარგმნიდა. ხელს უწყობდნენ იმათი მეფე ბაკური და მოსე ეპისკოპოსი. მან შეარჩია ბავშვები, გაჰყო ისინი ორ ჯგუფად და მოძღვრებად დაუტოვა თავისი ორი მოწაფეთაგანი-ტერ ხორძენაცი და მუშე ტარონაცი” (მოვსეს ხორენაცი, სომხეთის ისტორია, 1984, გვ. 224).

მაშასადამე ქართველი ბავშვები დაყვეს ორ ჯგუფად, რათა მათ შეესწავლათ ქართული ანბანი ქართული წმიდა წერილის საკითხავად. მათ ქართული ენის მცოდნე მასწავლებლები ესჭიროებოდათ, ასეთნი კი ყოფილან ხორძენელი მღვდელი (ტერ ხორძენაცი) და ტარონელი მუშე. ხორძენე-ტარონის ახლო მხარეებში ქართული ენის ცოდნას ისიც მიუთითებს, რომ ვ. გოილაძის კვლევით იქვე, არც თუ დაშორებით, ქ. ედესა-ურჰაში ყოფილა დიდი ქართული კოლონია თავისი საგანმანათლებლო კერებით. აღნიშნულ რუკაზე ქალაქი ედესია-ურჰა მდებარეობს ოლქ ანდზიტთან ახლოს, მის სამხრეთით 70-80 კმ. დაშორებით. საბოლოოდ უნდა ვთქვათ, რომ არმენიის მიერ მიტაცებულ მხარეებში დიდხანს დარჩა ქართული ენის ცოდნა და ქართული ტოპონიმები (ეგრი-ეგრისი, იბერია და სხვა).

 

ეგრისი VI საუკუნეში

(“ქვემო ერისთავები” ანუ ეგრის-კლარჯეთის ერისთავები)

VI ს-ში სპარსელებმა გააუქმეს ქართლის სახელმწიფოებრიობა, მალევე სპარსეთში შიდა მდგომარეობა გაუარესდა, ამასთან დაკავშირებით წყარო წერს – “ესრეთ რა უცალო იქმნეს სპარსნი, მაშინ შეითქვნეს ყოველნი ერისთავნი ქართლი-სანი,ზემონი და ქვემონი და წარგზავნეს მოციქული წინაშე ბერძენთა მეფისა და ითხოვეს, რათა უჩინოს მეფე ნათესავისაგან მეფეთა ქართლისათა და რათა იყვნენ ერისთავნი იგი თვის-თვისსა საერისთოსა შეუცვალებელად” (ქართლის ცხოვრება, ტ. I, გვ. 217).

“ერისთავნი ზემონი და ქვემონი”. ზემო ერისთავები, როგორც აღინიშნა, აღმოსავლეთ ქართლის (შუა ქართლისა და კახეთის) ერისთავებს ერქვათ, ხოლო ქვემო ერისთავები დასავლეთ ქართლის ანუ ეგრის-კლარჯეთის ერისთავებს (ქ.ც., I გვ. 217)

“კვალად წარიღეს ბერძენთა საზღვარი ქართლისა: სპერი და ბოლო კლარჯეთისა, ზღვისპირი” ქ.ც., I გვ. 226).

 

ეგრისი VIII საუკუნეში (ქრონიკა)

ქართლის ცხოვრება II, გვ. 234. “მეფენი ქართლისანი წარვიდეს ეგრისად”.

“შევლო ყრუმან კლისურა, რომელი მას ჟამსა იყო საზღვარი საბერძნეთისა და საქართველოსა”. ე.ი. ქართლის ანუ საქართველოს საზღვარი ახლა მდ. კლისურაა (ქ.ც. I, გვ. 235).

მეფე ვახტანგის და მირიანის გვირგვინები “მე და მამამან ჩუენმან დავსდევით იგი ქუთათისს და ციხე-გოჯს”, ე.ი. ქუთაისი და ციხე-გოჯი გადაიქცა ქართლის სამეფოს ცენტრებად, აქ “დაიდო” სამეფო გვირგვინები (ქ.ც. I, გვ. 236).

“ჩაიარა მურმან ყრუ ზღვისპირი” (აფხაზეთიდან) (ქ.ც. I, გვ. 239).

ბერძენმა კეისარმა მისწერა თავის ერისთავს აფხაზეთში – “ყოვლადვე საზღვართა ქართლისათა ჩვენგან ქმნილ არს ვნება… ვითარმედ კეთილად პატივს ცემდი მეფეთა და ერთა მაგათ ქართლისათა და ამიერითგან ნუღარამცა ხელგეწიფების ვნებად მათდა და საზღვართა მათთა ეგრისათა” (ქ.ც. I, გვ. 239).

ე.ი. ქართლის საზღვარი ეგრისშია თვით ბიზანტიის იმპერატორის სიტყვით.

“განუყვენ მათ (ერისთავებს) ქუეყანანი ქართლისანი: ნახევარი შენ და ნახევარი მათ, ხოლო საუხუცესოდ რომელ მქონდა მომიცემია შენდა და გქონდეს საუხუცესოდ ეგრისი, სვანეთი, თაკუერი, არგუეთი და გურია”. ეგრისი ქართლის ქვეყნის ნაწილია სვანეთ-არგვეთ-გურიასთან ერთად.

ე.ი. “ნახევარი ქართლის” – არის დასავლეთ საქართველო (ქ.ც. I, გვ. 241).

მეორე ნახევარია – აღმოსავლეთი საქართველო – “კლარჯეთიდან აბოცის ჩათვლით”.

ანდერძი მირისა დაჰფლენ ძვალნი მისნი (სტეფანოს ერისმთავრის) საყდარსა ქუთათისს (ქ.ც. I, გვ. 241).

“აწ უწყიეს შენება ადგილთა ჩუენთა კლისურითგან აღმართ, წარვალ და დავეშენები ციხე-გოჯს და ქუთათისს”, ე.ი. ქუთაისი და ციხე-გოჯი ქართლის მეფეთა სატახტო პუნქტებია (ქ.ც. I, გვ. 242).

“წარვიდა არჩილ და დაემკვიდრა ეგრისს ვიდრე შორაპნამდე” (კლისურიდან შორაპნამდე) (ქ.ც. I, გვ. 243).

 

ოდიში

ვახუშტი ბაგრატიონის ცნობით, სიტყვა “ოდიში” უძველესი წარმოშობისაა და უკვე არსებობდა ქრისტეშობამდე III-II საუკუნეებიდან. მისი აზრით, თავდაპირველად “ოდიში” ერქვა მიწა-წყალს მდინარე ეგრისწყლის (ღალიძგას) მარჯვენა სანაპიროს იქით ყუბანისაკენ. მატიანეთა ცნობით, მდ. ეგრისწყლის აქეთ მდებარე (ე.ი. მარცხენა სანაპიროდან მცხეთისაკენ) მიწა-წყალი აზო-ფარნავაზის დროს შევიდა პირველ ერთიანი ქართული სახელმწიფოს “ქართლის სამეფოს” (იბერიის) შემადგენლობაში, ხოლო ეგრისწყლის იქით (მარჯვენა სანაპიროს) ქართველობამ არ ინება ქართლის სახელმწიფოში შესვლა (ბერძნებმა დაიპყრეს). ამიტომაც ამ მიწა-წყალზე დანანებით ამბობდნენ ქართველები: “ოდიში (ე.ი. ოდესღაც) ჩვენი იყო ეს მიწა”, ე.ი. თითქოსდა ასე წარმოიშვა ეს სიტყვა – “ოდიში”.

ეს სიტყვა უკვე არსებულა ქრისტესშობამდე.