კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ეპარქიები ლაზიკაში

შესავალი

ბიზანტიელებისათვის, ეკლესიური თვალსაზრისით, ლაზიკა ერქვა არა დასავლეთ საქართველოს, არამედ იმ ვრცელ ქართულ მხარეს ვანის ტბიდან ტრაპეზუნტამდე, რომელიც თითქოსდა ამოვარდნილია ქართველთა ისტორიული მახსოვრობის სფეროდან, მითუმეტეს თანამედროვე ქართული ისტორიოგრაფიიდან.

აზრი, რომ ლაზიკა არ ერქვა დასავლეთ საქართველოს ფართო ეკლესიური მნიშვნელობით, ეწინააღმდეგება XX ს-ის მრავალი ისტორიკოსის თვალსაზრისს, ისინი ბერძნული წყაროების ყველა ცნობას ლაზიკასთან დაკავშირებით დასავლეთ საქართველოს უსადაგებენ. ფაქტიურად XX ს-ში შეიქმნა დასავლეთ საქართველოს იქამდე სრულიად უცნობი ისტორია, რომ, მაგალითად, ეკლესიურად თითქოსდა მთელი დასავლეთ საქართველო კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში იყო და მხოლოდ IX-X სს-დან თანდათან შევიდა ერთიან ქართულ-ეროვნულში.

ძნელია, ასეთ ჩამოყალიბებულ სისტემას, საყოველთაო სამეცნიერო მიმართულებას დაუპირისპირო ახალი აზრი, მაგრამ ჩემი მოსაზრების მხარესაა ეროვნული ისტორიოგრაფია – “მოქცევაი ქართლისაი”, “ქართლის ცხოვრება”, ყველა საეკლესიო და საერო საისტორიო წყარო, შექმნილნი XIX ს-მდე, და ასევე უცხოური წყაროებიც.

მაცხოვარი ბრძანებს – “თუ სამეფო თავისივე თავის წინააღმდეგ დაიყოფა, ის სამეფო ვეღარ გაძლებს” (მარკ. 3,24).

ეს შეეხება ჩვენს საეკლესიო მთლიანობასაც. ამჟამად საეკლესიო სეპარატიზმი აფხაზეთში, და არა მარტო იქ, გამალებით ეძებს თეორიებს საერთაშორისო ასპარეზზე გასატანად, რათა გაამართლოს თავისი არაკანონიკური ქმედებები, ამავე დროს ჩვენი მეცნიერები ჩვენი ეკლესიის მთლიანობისათვის საშიშ შეხედულებებს საერთაშორისო ორგანოებით ავრცელებენ ვითარცა ერთადერთ და ჭეშმარიტ თეორიას. ეს ხელს არ უწყობს საეკლესიო მთლიანობას, ვერ გაძლებს ის სამეფო, რომელიც დაიყოფა თავისი თავის წინააღმდეგ. როგორც ითქვა, აქ გამოსავალი არის ყურისგდება ღრმა სამეცნიერო თვალსაზრისისა, რომ “ძველი საეკლესიო მამების შემეცნება მიგვითითებს წმიდა ნინოს ეპოქიდანვე დასავლეთ-აღმოსავლეთ საქართველოს საეკლესიო მთლიანობის შესახებ” – წერდა ივანე ჯავახიშვილი.

საეკლესიო გეოგრაფია

ნ. ადონცის სიტყვით საეკლესიო გეოგრაფია გვაძლევს საშუალებას დადგინდეს ლაზთა საეპისკოპოსო კათედრების ადგილმდებარეობა.

პროკოფი კესარიელის ცნობით VI საუკუნეში “ლაზთა ეპისკოპოსების” იურისდიქციაში მოქცეული იყო რიზეს რეგიონში მცხოვრები “ერთი ტომი” (გეორგიკა, II, გვ. 125), მაგრამ, ამ ლაზთა ეპისკოპოების ძირთადი ეპარქია სად მდებარეობდა?

ლაზიკის ეპარქია, ნ.ადონცის კვლევის თანხმად, მოიცავდა ისტორიულ ქართულ მიწა-წყალს, რომელსაც შემდგომ ქალდიის თემი ეწოდა, ესაა თანამედროვე არდასა-ტორულ-გიუმიუშხანეს რეგიონი, ძველი ჭანიკა.

ნ. ადონცის კვლევით იუსტინიანემდე აქ მდებარეობდნენ ლაზიკის ეპარქიის ზიგანას, როდოპოლისის, საისინისა და პეტრას საეპისკოპოსოები (ე.ი. ტრაპეზუნტსა და თეოდოსოპოლისს შორის).

შემდგომში ისტორიული ლაზიკის ეს მიწა-წყალი იუსტინიანემ შეიყვანა I არმენიის პროვინციაში, მაგრამ მას ეკლესიურად კვლავ ძველი სახელი დარჩა (საეკლესიო წრეებში უწოდეს არა I არმენიის ეპარქია, არამედ შეინარჩუნა ძველი სახელი – “საეპისკოპოსოები “ლაზიკაში”).

ნ. ადონცის სიტყვით, ამის მიზეზი იყო ის, რომ საეკლესიო დაყოფა გამოირჩეოდა დიდი მდგრადობით და მან არ ასახა სამოქალაქო ადმინისტრაციული საზღვრების შემდგომი ცვლილებები.

Kძველი ადმინისტრაციული დაყოფის სურათი ეკლესიაში უცვლელად დარჩა, ამიტომაც საეკლესიო ნუსხებში არ აისახა იუსტინიანეს პროვინციული საზღვრების ცვლილებები (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 90). ასე შეინარჩუნა მიწა-წყლის ძველი სახელი ლაზიკის ეპარქიამ.

ძველი ლაზიკის ერთი ნაწილი იყო “ჭანიკა”, რომელსაც ადრე “ქალდეა” ერქვა. იუსტინიანეს შემდგომ ეს სახელი კვლავ დაუბრუნდა ამ პროვინციას – “ქალდეას თემი”. როგორც ითქვა, აქ ყოფილა ლაზიკის ეპარქიის საეპისკოპოსოები ზიგანიდან კარნუ-ქალაქამდე (კარინამდე), ე.ი. საისინის, როდოპოლისის და პეტრას საეპისკოპოსოები. ამ მიწა-წყლის სახელი იყო ასევე ფასიანი, შესაძლოა იმ მიზეზის გამო, რომ კარინ-ბასიანის (ფასიანი) პროვინციის გვერდით მდებარეობდა.

არაბებისგან კარინ-ბასიანის ვრცელი ქვეყნის განთავისუფლების შემდეგ ბიზანტიამ ბასიანის ქალკედონიტური საეპისკოპოებიც ლაზიკის (ფასიანის) ეპარქიაში შეიყვანა და მის ცენტრად აქცია ტრაპეზუნტი, XI ს. დასაწყისში ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოში შედიოდა მიწა-წყალი ტრაპეზუნტ-ვანის ტბის მიმართულებით, რომელიც შეიცავდა ისტორიულ ჭანიკას, სპერსა და ბასიანს, უფრო ადრე, VII მსოფლიო კრების ტრაპეზუნტელი მიტროპოლიტის ხელმოწერიდან ჩანს 787 წლი¬სათვის მას ჰქონდა ტიტული “მიტროპოლიტი ფასიდისა” ე.ი. ფასისისა.

მაშასადამე საეკლესიო გეოგრაფიამ (ნ. ადონცის სიტყვებია) თვით იუსტინიანეს ბრძანებით შემოინახა და შეინარჩუნა თავდაპირველი სახელმწიფო ადმინისტრაციული სახელი, “ეპარქია ლაზიკეში”.

ლაზიკის სამიტროპოლიტოს გეოგრაფიული არეალი

სად მდებარეობდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის სამიტროპოლიტო?

XX ს-ის ქართული ისტორიოგრაფიის მიხედვით, ეს საკითხი თითქოსდა გარკვეული იყო, რაც ასახულია მრავალ გამოკვლევაში. აღიარებული აზრით, ის დასავლეთ საქართველოში მდებარეობდა, მაგრამ უპირველესი წყაროს, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს საეპისკოპოსოთა ნუსხების მონაცემები არ ეთანხმება ამ თვალსაზრისს. კერძოდ, უმრავლეს ნუსხაში ჩამოთვლილია ლაზიკაში მდებარე ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოს შემდეგი კათედრები: 1. ხერიანი; 2. ხამაძური (ხამუზური, ხამაზრი, ხამატოზური); 3. ხახეი (ხალი, ხაიონი, ხალხევი); 4. პაიპერტი (პაიპერი); 5. კერამევი; 6. ლერიონი; 7. ბიზანა (ბიზანტი); 8. ხავიძიტი; 9. ხანძიორძი; 10. ოლნუტი; 11. ფასიანი; 12. (ტო)სერმანძი; 13. ანდაკი; 14. ზარინაკი (გეორგიკა, IV, ნაწილი II, 1952, გვ. 185). ეს საეპისკოპოსოები მდებარეობდნენ მიწა-წყალზე ტრაპეზუნტიდან ვანის ტბამდე.

ეს სია ასახავს ძირითადად IX-X საუკუნეთა ვითარებას. მაშასადამე, მიწა-წყალზე, რომელსაც კონსტანტინოპოლი უწოდებდა ლაზიკას, განლაგებული იყო ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტო თავისი 14 კათედრით და ჩვენი განხილვის საგანია მოვიძიოთ ამ კათედრების გეოგრაფიული განლაგება. როგორც ცნობილია, ბიზანტიურ სამყაროში საეპისკოპოსო ცენტრები ხალხმრავალ ქალაქებში არსდებოდა, შესაბამისად, ლაზიკის ჩამოთვლილი კათედრები ალბათ მნიშვნელოვან ქალაქებში მდებარეობდნენ.

აღნიშნულ ცხრილებში (ნოტიციებში) უცვლელად მეორდება ისეთი კათედრების სახელწოდებები, როგორიცაა ლერიონი, ოლნუტი, ანდაკი და სხვა. ამ სახელის მქონე ქალაქების ადგილმდებარეობა ცნობილია. კერძოდ, ლერიონი იყო ტრაპეზუნტის მთიანეთში, მისგან დაახლოებით 70კმ-ით დაშორებული. ანდაკი თეოდოსიოპოლისსა და კარს (ყარსს) შუა იყო, ხოლო ოლნუტი არაქსისა და ევფრატის სათავეებთან ახლოს. ყველანი ისინი განლაგებულნი იყვნენ იმ ქვეყანაში, რომელსაც რომაელები უფრო მეტად არმენიას უწოდებდნენ, მაგრამ იქვე, არაქსის იქით მიუთითებდნენ იბერიის საზღვარს. ერთი სიტყვით, ისინი მდებარეობდნენ ვანის ტბასა და ტრაპეზუნტს შორის. ხომ არ იყვნენ ამ რეგიონში სხვა საეპისკოპოსოებიც ლაზიკის ეპარქიისა?

ცხადია, აღნიშნული საეპისკოპოსოები ქალკედონურნი იყვნენ, ამავე დროს, არმენიად სახელწოდებულ ქვეყანაში მდებარეობდნენ. ამის გამო ჩვენმა ძიებამ მოითხოვა გავცნობოდით ისტორიულ სომხეთში ქალკედონური საეპისკოპოსოების განლაგებას. ამ საკითხის შესახებ არსებული ძირითადი გამოკვლევები ძირითადად თავმოყრილია მოსკოვში დასტამბულ “პრავასლავნაია ენციკლოპედიის” III ტომში. ამ ტომის სტატიაში “სომეხი ქალკედონიტები” ჩამოთვლილია კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოში შემავალი ეპარქიები, მათ შორის აღნიშნული ლერიონისა და სხვა კათედრები და აღნიშნულია, რომ ისინი მდებარეობდნენ “სომხურ მიწებზე”.

“პრავოსლავნაია ენციკლოპედიის” ამ თვალსაზრისისაგან მთლიანად განსხვავდება ბერძნულ წყაროებში დაფიქსირებული ფაქტები, მაგალითად, კონსტანტინოპოლის ნოტიციებში ანუ წყაროებში, მათ უწოდებდნენ “საეპისკოპოსოებს ლაზიკაში” და არა “არმენიაში”, აღნიშნულ სტატიას თან ახლავს რუკა, რომელზეც თითქმის ყველა იმ საეპისკოპოსოს მდებარეობაა აღნიშნული, რომლებიც ნოტიციებით “ლაზიკის სამიტროპოლიტოს” განეკუთნებოდნენ (იხ. სტატია «Армяне-Халкидониты» (Прав. Энц., Т. III, М., 2001). რუკაზე, როგორც ითქვა, აღნიშნულია კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ტრაპეზუნტის, ასევე ეკელესენის, ხორძენესა და ტარონის სამიტროპოლიტოების, ასევე ანტიოქიის საპატრიარქოს თეოდოსიოპოლისის (კარინის) ეპარქიის მართლმადიდებლური (ქალკედონური) კათედრები.

ჩვენთვის საინტერესო რუკაზე მრავალი საეპისკოპოსოს ადგილმდებარეობაა აღნიშნული, რომელიც ტრაპეზუნტის ე.წ. ლაზიკის სამიტროპოლიტოში იმყოფებოდა. აღნიშნულია ნოტიციებში ჩამოთვლილი ლერიონის, შარიანის (ხერიანის), ბიზანას, ბაიბერდის (პაიპერტის), ოლნუტის, ანდაკის, ხახის (ხახეის), ხანძიორძის (ხორძენა?) და სხვა საეპისკოპოსოები, და ისინი განლაგებულნი არიან ტრაპეზუნტიდან თითქმის ვანის ტბამდე.

აქედან ჩანს, რომ X-XI ს-ის დასაწყისიდან ეკლესიური თვალსაზრისით კონსტანტინოპოლი ლაზიკას უწოდებდა ვრცელ მხარეს ვანის ტბიდან ტრაპეზუნტამდე, სადაც აღნიშნული საეპისკოპოსოები იყვნენ განლაგებულნი.

ისმის კითხვა – რატომ უნდა ეწოდებინა კონსტანტინოპოლს ამ ვრცელი ტერიტორიისთვის (ვანის ტბის მომიჯნავე ქვეყნებიდან ტრაპეზუნტის ჩათვლით) ლაზიკა?

მართლაც, აღნიშნულ მიწა-წყალზე მრავალი მართლმადიდებლური საეპისკოპოსო იყო, მათ შორის ისეთებიც, რომელნიც მცხეთის საპატრიარქოს ექვემდებარებოდნენ. მაგალითად, არც თუ შორს ვანის ტბიდან, იყო ვალაშკერტის ქართული საეპისკოპოსო, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში შემავალ ანდაკის კათედრიდან არც თუ მოშორებით იყვნენ ანისისა და კარის ქართული საეპისკოპოსოები.

შეიძლება ითქვას, რომ ეკლესიური თვალსაზრისით კონსტანტინოპოლი “ლაზიკას” უწოდებდა ვრცელ ტერიტორიას, რომელნიც ქართულ წყაროებში მოიხსენებიან ვითარცა “ზემონი ქვეყანანი”, ტაოსა და ვანის ტბას შორის მოქცეული ტერიტორია.

ქართული “ზემო ქვეყნებისა” და მიმდებარე მიწა-წყალს რომ მოიცავდა კონსტანტინოპოლის სამიტროპოლიტო ლაზიკაში, იქიდანაც ჩანს, რომ აქაა განლაგებული მისი საეპისკოპოსოების მნიშვნელოვანი ნაწილი, მაგალითად ანდაკის კათედრა – მდინარე არაქსზე (მის ზემო წელში), მანასკერტთან ახლოს, ევფრატის სათავეში მდებარე ოლნუტის კათედრა. თითქმის “ზემო ქვეყნების” მიწა-წყალზე მდებარეობდნენ ბიზანასა და ხორძენეს საეპისკოპოსოები, ხოლო ბაიბერდის, ხახის, კერჩანისისა, ხერიანისა და ლერიონის საეპისკოპოსოები ისტორიულ სპერსა, ჭანეთსა და მიმდებარე მიწებზე მდებარეობდნენ. მას შემდეგ, რაც აღნიშნული “ზემო ქვეყნები”, ანუ ტაოსა და ვანის ტბას შორის მოქცეული მიწა-წყალი ბიზანტიამ ჩამოართვა საქართველოს მეფე გიორგი I-ის დროს, იქ ჩამოყალიბებულ მართლმადიდებლურ სამიტროპოლიტოსთვის “ლაზიკის ეპარქია” უწოდებიათ. უნდა აღინიშნოს, რომ თითქმის მის მომცველ ტერიტორიაზე, ასევე ჩამოაყალიბეს ბიზანტიური სამოქალაქო ადმინისტრაციული ერთეული “იბერიის თემი”, ანუ ის მიწები, რომლებიც არაბობამდე “არმენიად” იწოდებოდა, X საუკუნის შემდეგ ეკლესიურად ლაზიკად, ადმინისტრაციულად იბერიად და ქალდეად იწოდა – ვანის ტბიდან ტრაპეზუნტამდე.

მაშასადამე, ზემოთ აღნიშნული მონაცემებიდან გამომდინარე, უნდა და¬ვასკვნათ: კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო IX-X საუკუნეებში ლაზიკას უწოდებდა ვრცელ მხარეს ტრაპეზუნტიდან ვანის ტბის მიმართულებით, სადაც ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოს კათედრები იყვნენ განლაგებულნი. ამ ვრცელი მიწა-წყლის შუაგულში სათავეს იღებს ისეთი ცნობილი მდინარეები, როგორიცა არაქსი და ევფრატი. ეს მიწა-წყალი ისტორიულად ქართული ტომებით იყო დასახლებული, სწორედ ამის ანარეკლი, ანდა რეალური ვითარების გადმოცემის შედეგია ის, რომ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქომ “ლაზიკა” უწოდა აღნიშნულ მიწა-წყალს, ამით ხაზი გაესვა მის მცხოვრებთა ეთნიკურ ვინაობას. სახელწოდებები “ლაზიკის ეპარქია” და “იბერიის თემი” აღნიშნულ დროს წარმოაჩენს რეალურ სურათს, რომ ბიზანტიამ ცნო ვანის ტბიდან ანისამდე და ტრაპეზუნტამდე მკვიდრი მოსახლეობის ეთნიკური ვინაობა – მათი ქართველობა, რადგანაც იქამდე, კერძოდ კი არაბობამდე, ამ მიწა-წყალს ბიზანტია ოფიციალურად “არმენიას” უწოდებდა. არაბთა შემოსევების შემდეგ, რაც სომხურ ეკლესიას უკვე უნარი აღარ შესწევდა თავისი ზეწოლა განეხორციელებინა მკვიდრ ქართველებზე, IX-X სს-ში, გამოცოცხლდა იქამდე შესუსტებული ეთნიკური თვითშემეცნება იქაური მკვიდრი ქართველებისა, ამიტომაც არაბებისაგან გათავისუფლებულ მიწა-წყალზე ბიზანტიელებს დახვდა სხვა სურათი – მკვიდრი მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი, მცხოვრებნი ევფრატისა და არაქსის სათავეებში, ვიდრე ვანის ტბამდე და ანისამდე, მკვეთრად აცხადებდა, რომ ეთნიკურად იყვნენ არა სომხები, არამედ ქართველები. იყო თუ არა ამისათვის საფუძველი? საქმე ისაა, რომ აღნიშნული მიწა-წყალი იმთავითვე ქართული იყო. მისი ისტორიული წარსულის შესახებ წერს პავლე ინგოროყვა – “ანტიკური ხანის საისტორიო წყაროების მიხედვით ირკვევა, რომ ანტიკურ ხანაში, ვიდრე II-I სს-მდე ძველი წელთაღრიცხვისა, ქართული ტომებით დასახლებული იყო არა მხოლოდ მტკვრისა და ჭოროხის ხეობები, არამედ ქართველ ტომებს ეჭირათ აგრეთვე არაქსისა და ევფრატის ხეობათა ზემოწელი, სახელდობრ, ხორძენე, პარიადრის მთიანეთი (მარდალიის ზონა), ბასიანის მხარენი, არაქსის სასპერეთი… კარინი, დერჭანი, აკილესენი, მუძური (ანტიტავროსის მხარე, იხ. სტრაბონი, წიგნი XI, თავი XVI, 5, ქსენეფონტე, ანაბასისი, წიგნი IV, თავი VI, 5, VII, 8, 25). …სტრაბონის ცნობით, უმრავლესობა ამ პროვინციებისა საქართველომ დაკარგა პოლიტიკურად II-I სს-ში ძვ. წელთაღრიცხვისა, როდესაც სომხეთმა გაავრცელა თავისი გავლენა ევფრატისა და არაქსის ხეობათა ამ სექტორებზე. I ს-ში ახალი წელთაღრიცხვისა, როდესაც იბერიამ დიდ პოლიტიკურ ძლიერებას მიაღწია, მან შეძლო ისევ დაებრუნებინა ეს ქვეყნები. პლინიუს სეკუნდის ცნობებიდან ირკვევა, რომ I საუკუნის 60-იან წლებში იბერიის ფარგლებში შედიოდა როგორც მესხეთის ქვეყანა (რომელიც ამ დროს მოიცავდა ზემო მტკვრისა და ჭოროხის ხეობებს და არაქსის აუზის სანაპირო ზონას), ისე ამის მეზობელი პონტოს ქართული ტომების (ხალიბების ჯგუფის) ტერიტორია ევფრატის ხეობაში. ეს ტერიტორიები მოქცეულია იბერიის ფარგლებში, როგორც I საუკუნეში, ისე II ს-ის პირველ ნახევარში, როდესაც იბერია ძლიერების ზენიტს აღწევს. მომდევნო ხანაში იბერია ისევ ჰკარგავს ამ ქვეყნებს. მას შემდეგ იწყება ამ მხარეთა თანდათანობით ეთნიკური გადაგვარება, თუმცა საშუალო საუკუნეთა დასაწყისში (ყოველ შემთხვევაში VII საუკუნემდე, როგორც ეს ირკვევა წყაროებიდან), ამ ქვეყნებს ჯერ კიდევ ჰქონიათ შერჩენილი ქართული სახე. საქართველო არ შერიგებია ამ მხარეთა დაკარგვას და საშუალო საუკუნეთა მანძილზე საქართველო ცდილობდა შემოეერთებინა არაქსის და ევფრატის ხეობებში მდებარე ეს ადრინდელი ქართული მხარეები. ეს არის სწორედ ის “ზემონი ქვეყანანი”, რომლის შემომტკიცებასაც ცდილობდა ქართველთა სამეფო X-XI საუკუნეებში და რომლის გამოც ქართველთა სამეფოს კონფლიქტი ჰქონდა ბიზანტიის იმპერიასთან” (პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, 1954, გვ. 517).

მაშასადამე, II-I საუკუნეებში აღნიშნული მიწა-წყალი, რომელზეც შემდგომ X საუკუნისათვის განლაგებული იყო ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოს კათედრები – დასახლებული იყო ქართული ტომებით, მართალია, ისინი მოექცნენ არმენიაში და იქაური მკვიდრი ქართველობა (იგულისხმება ვანის ტბიდან ტრაპეზუნტამდე მცხოვრები მოსახლეობა), განიცდიდა ეროვნულ და ენობრივ შევიწროებას, მაგრამ პ. ინგოროყვას კვლევით, მათ მაინც VII ს-მდე შეუნარჩუნებიათ ქართულენოვნება. ჩვენ შეგვიძლია დავამატოთ, რომ ქართული მოსახლეობის არცთუ უმნიშვნელო ნაწილმა კიდევ უფრო დიდხანს შეინარჩუნა საკუთარი ეროვნება. ამას მიუთითებს 1. კონსტანტინე პორფიროგენეტის ხაზგასმითი მითითებანი, რომ თეოდოსიოპოლისის (კარინის-კარნუქალაქის და მისი შემოგარენის) მოსახლეობა თითქმის ნახევარი საუკუნე უწევდა დიდ წინააღმდეგობას ბიზანტიურ ჯარებს, ქართველები კი მათ იცავდენ, არ ანებებდნენ ბლოკადას, როცა ბიზანტიელები მოითხოვდნენ მათ ფაქტიურად შიმშილით ამოხოცვას. 2. აღნიშნულ მიწა-წყალზე ქართული საეპისკოპოსოების დაარსება; 3. ამ ადგილებიდან გამოსული ქართველი ბერების მუდმივი მითითებები იმის შესახებ, რომ ისინი ეთნიკურად არიან ქართველები, რომ ისინი არ არიან სომხები (მაგალითად, როცა გიორგი მთაწმიდელის ეპოქაში ანტიოქიის პატრიარქს მოახსენეს იქაური იბერთა მონასტრის ბერების შესახებ – “არა ვუწყით ქართველნი არიან თუ სომეხნი”, წმიდა მამის მიერ მათი ქართველობის მტკიცება); 5. ქართული ტოპონიმებისა და ჰიდრონიმების ბოლო დრომდე არსებობა; 6. აღნიშნული მხარეებიდან გამოსული ქართველების დიდი ძალისხმევა, რომ ქართული წმიდა წიგნებიდან აღმოეფხვრათ სომხურიდან რედაქტირების ყოველგვარი ნაკვალევი 7. ძლიერი ქართულენოვანი სამრევლოების არსებობა. მაგალითად, ჩვენ ვიცით, თუ რა დიდი გავლენა და წონა ჰქონდა ვალაშკერტელ ეპისკოპოს ზაქარიას, რომ ის ბიზანტიის სამეფო კარზე იცავდა ქართველთა უფლებებს იმით, რომ ცდილობდა ბიზანტია-საქართველოს მორიგებას. ვფიქრობ, რომ ვალაშკერტის ქართველი მრევლი რომ არ ყოფილიყო მრავალრიცხოვანი და ძლიერი, მისი მღვდელმთავარიც არ იქნებოდა ისეთი გავლენის მქონე, როგორიც იყო ზაქარია, ანდა ანისის ქართული მრევლის მრავალრიცხოვნება და სიძლიერე. ანისში ქართული მრევლი მრავალრიცხოვანი რომ იყო და მოიცავდა მოსახლეობის დაბალ ფენებსაც, ჩანს ამ ქალაქის ეკლესიის კედლის წარწერიდან. ქართლის კათალიკოსი არ ჩათვლიდა საჭიროდ ანისში საგანგებოდ ჩასვლას და მისი უმნიშვნელო მრევლისა და მისი სამღვდელოების მორიგებას. ამასთან, მან ამ რეგიონში მრავალი სხვა ქართული ეკლესიებიც აკურთხა. მართალია, ანისი დაშორებულია ვალაშკერტს, მაგრამ აქ შეიძლება გავიხსენოთ ბერძენ-რომაელ ავტორთა ცნობები, რომ იბერიელებსა და არმენიელებს ერთ დროს არაქსი ჰყოფდათ, მაშასადამე, არაქსის მარცხენა სანაპიროზე, მათ შორის ანისში, ქართული მოსახლეობა მკვიდრი ეთნოსი იყო, მათი იქ ცხოვრება ბუნებრივად უნდა ჩაითვალოს. შეიყვანა კიდეც ბიზანტიამ ანისი იბერიის თემში, ხოლო მის სამხრეთით მდებარე ტერიტორია – ლაზიკის საეკლესიო თემში.

საბჭოთა პერიოდში სხვა თვალსაზრისი ჩამოყალიბდა. თითქოსდა IX-X ს-ში მოხდა ქართიზაცია – გაქართველება მთელი ამ მხარეების, “კლარჯეთისა და ტაოსი” (მათი აზრით, ვალაშკერტის, ყარსისა და ანისის მოსახლეობისაც), ასევე მთელი დასავლეთ საქართველოსი (იმჟამინდელი აფხაზეთისა) და ჰერეთ-ქვემო ქართლისა. რა ძალა უნდა ჰქონოდა არაბების საამიროს გავლენის სფეროში მოქცეულ შიდა ქართლს, რომ ასეთი ქართიზაციის პროცესი განეხორციელებინა მასზე 10-ჯერ და 20-ჯერ უფრო დიდ მხარეებში კლარჯეთიდან – ვალაშკერტ-ვანის ტბამდე, ლიხიდან – ნიკოფსიამდე და ბოდბედან – შამახამდე მაშინ, როცა არაბთა მიერ დაპყრობილი შიდა ქართლი არც კი იყო პოლიტიკური ერთეული, ხოლო აღნიშნული მხარეები დამოუკიდებელ სახელმწიფოებს წარმოადგენდნენ. სინამდვილეში, დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ ამ მხარეებში აღორძინდა იქამდე იქ მინავლებული ეროვნულ-ქართული თვითშემეცნება.

მიწა-წყალი ლაზიკის ეპარქიისა

კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტო ლაზიკეში, როგორც ითქვა, მდებარეობდა მიწა-წყალზე ტრაპეზუნტიდან თითქმის ვანის ტბამდე, რადგანაც აქ მდებარეობდნენ მისი კათედრები ანდაკისა, ოლნუტისა, ხორძენასი, ბიზანასი, პაიპერტისა (ბაიბერდისა), ლერიონისა და სხვა. როგორც თვით სამიტროპოლიტოს სახელი “ლაზიკა” უჩვენებს, კონსტანტინოპოლს მიაჩნდა, რომ აღნიშნული მიწა-წყალი ეთნიკური ქართველებით იყო დასახლებული. რამდენად შესაძლებელია, რომ ტრაპეზუნტიდან ვიდრე ვანის ტბამდე არეალი ქართველთა საცხოვრისი ყოფილიყო? პ. ინგოროყვას მიაჩნდა, რომ “საქართველოს ინტერესები ამ მხარეთა მიმართ იმით იყო გამოწვეული, რომ “აღმოსავლეთის” ეს ტერიტორიები (“ზემონი ქვეყანანი”), მდებარე ევფრატისა და არაქსის ხეობათა ზემო ნაწილებში (კარინი-თეოპოლისის მხარე, ბასიანი და მიმდგომი თემები), ანტიკურ ხანაში საქართველოსთან იყვნენ დაკავშირებულნი, ქართველი ტომებით იყნენ დასახლებულნი, ქართველი სახელმწიფო მოღვაწეები მიზნად ისახავდნენ საქართველოს ძველი ისტორიული ტერიტორიების გაერთიანებას ქართველთა სამეფოს ფარგლებში” (პ. ინგოროყვა, გ. მერჩულე, 1954, გვ. 65).

“აღმოსავლეთის ქვეყნებზე”, ანუ ტერიტორიებზე (თეოდოსიოპოლისიდან (არზრუმიდან) ვანის ტბამდე) ბიზანტია რომ აღიარებდა ქართველთა უფლებებს, მიუთითებს ის ხელშეკრულებები, რომელიც იდებოდა ბიზანტიასა და საქართველოს შორის, რომლის მიხედვითაც იბერიელებს შეეძლოთ არაბების მიერ დაჭერილი თეოდოსიოპოლისის და “აღმოსავლეთის” ყველა იმ ქალაქების დაჭერა, რომელთაც გაათავისუფლებდნენ (იქვე, გვ. 65).

მალე ქართულმა ლაშქარმა დიდ წარმატებას მიაღწია. აღნიშნული მიწა-წყლის ქალაქებისა და სოფლების მოსახლეობას ქართული ლაშქარი ყოველმხრივ ეხმარებოდა, თავის მხრივ მადლიერი მოსახლეობა ემხრობოდა ქართულ ჯარს და დიდ წინააღმდეგობას უწევდა ბიზანტიურს თვით კონსტანტინე პორფიროგენეტის სიტყვით. საბოლოოდ, ბიზანტიამ დაადგინა საზღვარი საქართველოსთან კონსტანტინე პორფიროგენეტის ეპოქაში (X ს-ის შუა წლებში). იბერია-ბიზანტიის საზღვარი გადიოდა მდ. არაქსზე. იმპერატორი თვითონვე წერს – “საზღვრად ბასიანის (ფასიანის) მხარეში დადგენილია მდინარე არაქსი ანუ ფასისი; იბერიელების სამფლობელოდ რჩება მარცხენა (ჩრდილოეთი) ნაწილი, რომელიც აკრავს იბერიას, ხოლო მარჯვენა ნაწილი (სამხრეთი), რომელიც აკრავს თეოდოსიოპოლისს, თავისი ციხეებითა და სოფლებით უერთდება ჩვენს საბრძანებელს (ბიზანტიას). ასე რომ, მდინარე დადგენილია საზღვრად ამ ორ სამფლობელოს შორის” (იქვე, გვ. 66). მაგრამ ქართული მხარე ამით არ დაკმაყოფილდა და ეძებდა საშუალებას, რათა ვანის ტბის მიმდებარე ქვეყნებიც გაეთავისუფლებინა. ეს მიმართულება საოცნებო და საინტერესო იყო ქართველებისათვის, რადგანაც არაქს-ევფრატ-ვანისტბისპირა მკვიდრ მოსახლეობას გაუმძაფრდა ეროვნული თვითშემეცნება, მათ უკვე ეძლეოდათ საშუალება დაუფარავად განეცხადებინათ, რომ ეთნიკურად და ეროვნულად ქართველები იყვნენ. ამიტომაც ქართულ ლაშქარსა და ქართულ სახელმწიფოს აქ ყველა გზა ეხსნებოდა მკვიდრი მოსახლეობის მხარდაჭერის გამო. ბიზანტიამაც გადაწყვიტა ბარდა სკლიაროსის აჯანყების ჩახშობის შემდეგ ეს მხარეები გადაეცა საქართველოსათვის, კერძოდ, კი გადასცა დავით დიდ კურაპალატს – ქართველთა მეფეს. “სახელდობრ, საქართველოს X საუკუნის ბოლოს შემოუერთდა შემდეგი პროვინციები: 1. თვით თეოდოსიოპოლი ანუ კარინი (თანამედროვე არზრუმი), თავისი თემით, რომელიც დასავლეთ ევფრატის ხეობაში მდებარეობს; 2. ციხე ხალტოი-არიჭი და მასთან მდებარე კლისურა ამავე დასავლეთ ევფრატის ხეობაში; 3. ჩორმაირის თემი – მდინარე ჭოროხის სათავეებთან; 4. სამხრეთ ბასიანის თემი მდინარე არაქსის ხეობაში; 5. ციხე სევუკი თავისი თემით (მარდალიის კანტონი) მდინარე არაქსის სათავეებთან; 6. ჰარქისა და 7. აპაჰუნის პროვნციები აღმოსავლეთ ევფრატის (არაწანის) ხეობაში (იხ. ასოღიკი, 1883, გვ. 192)” (იქვე, გვ. 67).

978-990 წლებში, ჩანს, იმის გამო, რომ ვალაშკერტისა და ბაგრევანდის ვინაობა გამოღვიძებულმა ქართველობამ მიიპატიჟა, ქართულმა ჯარმა შემოიერთა აღმოსავლეთ ევფრატის ხეობის მიწები (იქვე, გვ. 67).

990 წელს ამავე ხეობაში ქართველებმა აიღეს ქალაქი მანასკერტი და აქედან მუსულმანები განდევნეს, ქალაქი არა მარტო სომხებით, არამედ ადგილობრივი ქართველებითაც დაუსახლებიათ. ტაოდან კლარჯეთიდან და, მითუმეტეს, შიდა ქართლიდან ისეთ დაშორებულ, ვანის ტბასთან მდებარე ქალაქში ქართველებს ვერ ჩამოასახლებდენენ, ამიტომაც ასოღიკის ცნობა, რომ ქართველთა სამეფომ ქალაქი მანასკერტი ქართველებით დაასახლა, უნდა მიუთითებდეს, ამ ქალაქის მიმდებარე სოფლებში ქართველებიც ცხოვრობდნენ, იქვე, ვალაშკერტის ქართული საეპისკოპოსოს არსებობა ამ ფაქტს ადასტურებს. ვალაშკერტის საეპისკოპოსო მრავალი საუკუნე არსებობდა, რაც მიუთითებს, რომ მისი მრევლი მახლობელ ქალაქებსა და სოფლებშიც ცხოვრობდა.

“X საუკუნის 90-იან წლებში ქართველთა სამეფოს საზღვრებმა ვანის ტბამდე მიაღწია. 997 წელს ქართველებმა ალყა შემოარტყეს ვანის ტბის ნაპირას მდებარე მნიშვნელოვან ქალაქ ხლათს, 998 წელს ქართველებმა უკუაქციეს მუსულმანთა დიდი კოალიცია და ქართველთა სამეფოს საზღვარი მიიტანეს ქალაქ არჭეშის სანახებამდე (ვანის ტბის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპირომდე) (იქვე, გვ. 68).

ქართულმა ჯარმა X საუკუნეში გმირულად გაათავისუფლა დამპყრობლებისაგან ეროვნული ტერიტორიები ვანის ტბამდე, მაგრამ ეს მოუთმენელი აღმოჩნდა ბიზანტიისათვის. მალე, მეფე გიორგი I-ის დროს, ბიზანტიამ ქართული ჯარის მიერ გათავისუფლებული აღნიშნული მიწა-წყალი საქართველოს ჩამოართვა და თავის იმპერიაში შეიყვანა, რამაც ასახვა ჰპოვა საეკლესიო სფეროზეც, – ამ მიწა-წყალზე არსებული საეპისკოპოსოები მოექცა კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში, კერძოდ კი ლაზიკის სამიტროპოლიტოში.

ლაზიკის სამიტროპოლიტოს ტერიტორიების ზრდა

არაბთა შემოსევების შემდეგ, ე.წ. “დასავლეთ არმენიის” დიდი ნაწილი ბიზანტიამ დაკარგა. მის ხელში იყო მხოლოდ სანაპირო მიწა-წყალი. VIII-IX საუკუნეებიდან, არაბთა განდევნის კვალდაკვალ გათავისუფლებულ ქალაქებში ჩამოყალიბდა მრავალი საეპისკოპოსო. კონსტანტინოპოლმა გადაწყვიტა ჩამოეყალიბებინა ახალი ეპარქია ტრაპეზუნტით სათავეში. ამისთვის მან დააარსა “ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტო ლაზიკაში”. ამ ახალი სამიტროპოლიტოს ტერიტორია გადაჭიმული იყო ტრაპეზუნტის მომიჯნავე მთიანეთში, ყოფილ ჭანიკა-სპერის მხარეს. ის თანდათანობით ფართოვდებოდა გათავისუფლებული ქალაქების შემოერთების კვალდაკვალ. მას, როგორც აღინიშნა, ეწოდა “სამიტროპოლიტო ლაზიკაში”. მასში შევიდა ბასიანის მხარე, ვანის ტბის მომიჯნავე ტერიტორიები, ერთი სიტყვით, მასში მოექცა ყოფილი ე.წ. “ფასისის”, ანუ ფასიანის ეპარქია, რომელიც იქამდე ზიგანა-თეოდოსიოპოლისის არეს მოიცავდა (მასში შევიდა ყოფილი პეტრიოსის (თეოდოსიოპოლისთან ახლოს?), როდოპოლისის, საისინის (აბაშის მთასთან მდებარე ქალაქის) და ზიგანას საეპისკოპოსოები). ახლა უკვე ამ ძველი ქალაქების ადგილას ახალი ქალაქები იყვნენ აღმოცენებულნი, ახალი სახელებით, მათ გარდა ლაზიკის ეპარქიაში მრავალი ქალაქის საეპისკოპოსო მოექცა თვით ვანის ტბამდე.

ეკლესიური თვალსაზრისით თავდაპირველად “ლაზიკა” ერქვა ტრაპეზუნტის მომიჯნავე მთიანეთის ქვეყანას, მას ერქვა ეპარქია ლაზიკაში, ის მოიცავდა ამ მცირე ქვეყანას, მაგრამ მას შემდეგ, რაც სამიტროპოლიტოს საზღვრებში თვით ვანის ტბაც კი მოექცა, მთელ ვრცელ ეპარქიას მიეცა სახელი ლაზიკისა და “სამიტროპოლიტო ლაზიკაში” ეწოდა და დაექვემდებარა ტრაპეზუნტის მიტროპოლიტს.

შემდგომში, 1204 წ., ბიზანტიის ტერიტორიაზე ჩამოყალიბდა “ტრაპიზონის სამეფო, რომელიც ძირითადად ქართველური ტომებით – ლაზებით იყო დასახლებული” (საქ. ისტორიის ნარკვევები, III, გვ. 602).

ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოს საეპისკოპოსო კათედრები გეორგიკის მიხედვით

(გეორგიკა, ნაკვეთი II, 1952, გვ. 185)

ხერიანი;
ხამაძური (ხამატოძური);
პაიპერტი (პაიპერტი);
კერამევი;
ლერიონი;
ბიზანა (ბიზანტი);
ზარნაკი;
ხახეი (ხალი, ხაიონი, ხალხევი);
ხავიძიტი;
(ტო) სერმანძი;
ოლნუტი;
ანდაკი;
ფასიანი;
საკაბის;
ხანძიორზი.

ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოს საეპისკოპოსოები ПЭ-ს მიხედვით

(“პრავოსლავნაია ენციკლოპედია” ტ. III, 2001, გვ. 328)

შარიანი
კელკიტი
სარჩამაძორი
ბაიბერდი
კერჩანისი
ლერიონი
მანანაღი
ბიზანა
ძერნაკი
მცურნი
ხახი
ხავჩიჩი
სერმანცი
ელანცბერდი
ანდაკი
ბასენი
სუკავეტი
ხანტიერცი

ტრაპეზუნტის მიტროპოლია ლაზიკეში და ე.წ. სომეხ-ქალკედონიტთა კათედრები

“პრავოსლავნაია ენციკლოპედიის” (2001, ტ. III) სტატია “სომეხი-ქალკედონიტები” შეეხება ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოს, მაშინ, როცა მას დედანში ანუ ნოტიციებში ოფიციალურად ეწოდება “ლაზიკეში ტრაპეზუნტის მიტროპოლია” (იხ. გეორგიკა, IV, ნაწ. II, გვ. 185) მიუხედავად ამისა, სტატიაში ისინი მაინც სომხურ საეპისკოპოსოებად მიიჩნევა: “უკვე VI-VII საუკუნეებში არსებობდნენ სომხურ-ქალკედონური ეპარქიები მცირე არმენიაში, ისინი შედიოდნენ ბიზანტიის იმპერიის შემადგენლობაში. კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს საეპისკოპოსოების Xს. დასაწყისის ნუსხაში მოყვანილია სახელწოდებები მართლმადიდებლური კათედრებისა სომხურ მიწა-წყალზე. ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოში შედიოდა საეპისკოპოსოები შარიანი და კელკიტი მდ. გაილგეტზე (თანამედროვე კელკიტი), სარჩამაძორი კარინის ახლოს, ბაიბერდი, კერჩანისი, ლერიონი, მანანალი, ბიზანა, ძენაკი, მცურნი, ხახი, ხავჩიჩი, სერმანცი, ელანცბერდი, ანდაკი, ბასენ, სუსკავეტ, ხანტიერცი. ეკელესენის, ხორძენასა და ტარონის სამიტროპოლიტოებში შედიოდა 21 საეპისკოპოსო კათედრა, მათ შორის ხორძენა. ტარონი, მუში, ხაციუნი, მანციკერტი (მანასკერტი), არჭეში, არცკე, ამიუკი, ბერკრი, ვოსტანი” (“პრავოსლავნაია ენციკლოპედია”, ტ. III, 2001, გვ. 300).

გეორგიკაში დაბეჭდილი ნოტიციების მიხედვით VII ს. ეპიფანე კვიპრელის შედგენილი ნუსხა კი ასეთია:

პოლემონის პონტოში (ნეოკესარიის მიტროპოლია)

ეპისკოპოსები

ტრაპეზუნტისა
კერასუნტისა
პოლემონიონისა
კომანისა

მიტროპოლიტი

ლაზიკეში

ფასიდის=ფასისის მიტროპოლიტი

ეპისკოპოსები:

როდოპოლისისა
საესინის (აბისენისა)
პეტრისა
ზიგანასი

ყველა ნოტიციის შეჯერებით მიღებულია:

“მიტროპოლიტი

ტრაპეზუნტის მეტროპოლია ლაზიკეში, ლაზიკისა (გეორგიკა, IV, ნაწ. II, გვ. 184)

ეპისკოპოსები

ხერიანის
ხამაძურის (ხამატოძურის)
ხახეის (ხალის, ხაონის, ხალხევის)
პაიპერის (პაიპერტის)
კერამევის
ლერიონის
ბიზანის (ბიზანტის)
საკაბის
ხავიძიტის
ხანძიორზის
ოლნუტის
ფასიანის
(ტო)სერმან ძის
ანდაკის
ზარინაკის”

როგორც ვხედავთ, ლაზიკის საეპისკოპოსოების მომცველ მიწა-წყალს სომეხი მეცნიერები უწოდებენ “არმენიას” და პირიქით ბიზანტიური საეკლესიო გეოგრაფია მას უწოდებს “ლაზიკას”, ამიტომაც უნდა გაირკვეს ლაზიკისა და არმენიის გეოგრაფიული ურთიერთმიმართება. ამ საკითხის რკვევას ეძღვნება ქვემოთ სხვა¬დასხვა თავები.

I-V სს-ში ლაზიკა ერქვა ტრაპეზუნტის სამხრეთ-აღმოსავლეთ მთიანეთს

“ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტო ლაზიკაში”, ბერძნული კათედრათა ნუსხების თანახმად, როგორც მრავალჯერ აღინიშნა, მოიცავდა შემდეგ საეპისკოპოსოებს – ხერიანი, ხამუზური, ხალხევი, პაიპერი, კერამევი, ლერიონი, ბიზანტი, საკაბი, ხავიძიტი, ხანძიორზი, ოლნუტი, ფასიანი, ტოსერმანძი, ანდაკი და ზარნაკი (გეორგიკა, IV, ნაკვ. II, 1952, გვ. 185, ნოტიცია III).

იმავე X საუკუნის Xა ნოტიციის მიხედვით, ესენია: ხერიანი, ხამაზრი, ხაიონი, პაიპერტი, კერამევი, ლერიონი და ბიზანი- საეპისკოპოსოები ლაზიკაში.

“პრავოსლავნაია ენციკოლოპედიაში” დაბეჭდილი ე.წ. “სომხურ-ქალკედონური” ეპარქიების რუკის მიხედვით, ეს საეპისკოპოსოები ასე იწოდებიან: ლერიონი, შარიანი, გაილი, კერჩანისი, ხახი, ბაიბერდი, ბიზანა, ხორძენი, ოლნუტი, მრცუნი, ხაციუნი და სხვა. (იხ. “პრავოსლ. ენციკ.”, III, 2001, გვ. 328).

აქედან აბსოლუტურად ემთხვევა სახელები 1) ლერიონი; 2) ბიზანა; 3) ოლნუტი და სხვა.

განვიხილოთ ამ თანხვედრილ საეპისკოპოსოთა ადგილმდებარეობა. ისინი განლაგებულნი იყვნენ ტრაპეზუნტ-ნიკოპოლის-სევასტია-მარტიროპოლისის შემაერთებელი გზის (ტრაპეზუნტ-ვანის ტბის გზის) ეკონომიკურ რეგიონში, რომელშიც ჩართული იყო თეოდოსიოპოლისიც.

გზა ტრაპეზუნტიდან გაივლიდა ჭანეთის რაიონში, გადაკვეთდა მდ. კელკიტს, შევიდოდა ევფრატისა და არაქსის სათავეების მომცველ ბასიანის (ფასიანის) რეგიონში და მიუახლოვდება ვანის ტბას – გზასთან იყვნენ განლაგებულნი აღნიშნული “ლაზიკის” საეპისკოპოსოები, ლაზიკა ნოტიციების მიხედვით არის რეგიონი – ტრაპეზუნტ-ჭანიკა-ბასიანი, სომხური X საუკუნის დასახელებით ესენია კარინის (კარნუ-ქალაქის – არზრუმის) და კაისიკის, ანუ ბასიანის რეგიონები. მაშასადამე, ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოს საეპისკოპოსოები ლაზიკაში მდებარეობდნენ ტრაპეზუნტ-ვანის ტბის ვრცელ რეგიონში. ამ რეგიონში შედის ჭანიკაც. ჩვენ გამოვიკვლიეთ რატომ ერქვა ამ რეგიონს “ლაზიკა” და ბერძნული საეკლესიო გეოგრაფია რატომ არქმევდა მას ლაზიკის ქვეყანას. როგორც აღინიშნა, საეკლესიო გეოგრაფია ასახავდა IV-V სს-ის ვითარებას, იმ ეპოქას, სანამ იუსტინიანე დაიპყრობდა ტრაპეზუნტის ჩრდილო ზღვისპირა – მხარეებს და დააარსებდა ქალაქ პეტრას. “ლაზები” წყაროებში პირველად იხსენიებიან ძვ. წ. I საუკუნეში მემნონის “ჰერაკლეს ისტორიაში”; მის ცნობებს ლაზების შესახებ იმეორებდნენ პლინიუსი, პტოლემაიოსი, არიანე. ლაზები მათ მიხედვით დასახლებულნი ჩანან ტრაპეზუნტის მიდამოებში, იქ, სადაც სტრაბონი ასახელებს სანებს.

გ. მელიქიშვილის მოსაზრებით, ლაზები სამხრეთ-აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის მთიანეთიდან შემდეგ გადასახლდნენ კოლხეთის სანაპირო ზოლში. ისინი ერევიან ბარის ძველ, ენით ახლოს მდგომ “მოსახლეობას” (პროკოფი კესარიელი, შენობათა შესახებ, 2006, ქ. შოშიაშვილის კომენტარი, გვ. 38).

მაშასადამე, I-V სს-ში ლაზიკა ერქვა ტრაპიზონის სამხრეთ-აღმოსავლეთ მთიანეთს, იუსტინიანეს დაპყრობათა კვალდაკვალ ლაზიკა დაერქვა მის მეზობელ სანაპირო მხარესაც, ე.ი. საეკლესიო გეოგრაფია ასახავდა ძველ I-V სს-თა ვითარებას.

რატომ ეწოდა ტრაპეზუნტის ეპარქიას “სამიტროპოლიტო ლაზიკაში”

ნოტიციების მიხედვით, “ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტო ლაზიკაში” მოიცავდა ტრაპეზუნტის აღმოსავლეთით ვანის ტბის მიმართულებით გადაშლილ ვრცელ მხარეს. რატომ ეწოდა მას (ამ მხარეს) ეკლესიურად ლაზიკა?

ძველი ბერძნული და ლათინური წყაროებით, ტრაპეზუნტი კოლხების ქვეყანაში აგებული ქალაქი იყო. ის კოლხების მიწაზე დაუარსებიათ სინოპელ მოახალშენეებს.

კოლხები, ჰეროდოტეს ეპოქაში კიდევ უფრო სამხრეთით მდ. თერმოდონტთან ცხოვრობდნენ. ქსენეფონტეს დროს კი ტრაპეზუნტის სამხრეთ-აღმოსავლეთით. ეს ის მიმართულებაა, სადაც შემდგომში ლაზიკის სამიტროპოლიტოს იურისდიქცია განივრცო.

ქსენოფონტე ფასიანებს უწოდებდა მდ. არაქსის, ევფრატის და ჭოროხის სათავეებში მდებარე ქვეყნის მოსახლეობას. მართლაც, ტრაპეზუნტიდან არც თუ მოშორებით იღებდა სათავეს მდინარეები – ჭოროხი, ევფრატი და არაქსი. სამივე ამ მდინარეს, როგორც აღინიშნა, სათავეებში ფასისი ერქვა, ხოლო იქაურ მოსახლეობას “ფასიანები”. ეს სათავეებიც, ანუ ფასიანთა ქვეყანა (შემდგომში მის ერთ ნაწილს ბასიანი, ბერძნულად კი ფასიანი ეწოდა) ლაზიკის ეპარქიაში იყო მოქცეული. როგორც ცნობილია, ამ მხარეებში იწყებოდა მესხების იგივე კოლხების საცხოვრისი. მესხებისა და კოლხების ეთნიკური ერთგვაროვნების შესახებ მიუთითებდა ქრისტეშობამდე ჰეკატოს მილეტელი.

ჰეკატოს მილეტელის თანახმად, “კოლხები მოსხები არიან” (Hეცატ. ფრ. 185,188), ნ. კეჭაყმაძის სიტყვით, “კოლხი მესხია, კორაქსია, კოლაა. მოსხები კოლხთა ტომია, ანდრია მოციქულის აღწერაში “კოლხნი” არ იხმარება. ეპიფანე კონსტანტინოპოლელის თხზულებაში (VIIIს) – “ანდრია მივიდა ტრაპეზუნტში, ლაზიკის ქალაქში” (პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, 1954, გვ. 225). კოლხთა ტომის ძლიერების დაცემის შემდეგ ქვეყანაში გაბატონდნენ ლაზები. პროკოფი კესარიელი წერს – “ზოგიერთი ამბობს, რომ ტრაპეზუნტელთა მოსაზღვრენი არიან სანები (ჭანები) ან კოლხები, სხვანაირად ლაზებს რომ ეძახიან… კოლხები კი შეუძლებელია არ იყვნენ იგივე ლაზები, ვინაიდან ფასისის მდინარეზე მოსახლეობენ, ხოლო სახელი “კოლხები” ამჟამად “ლაზთა” სახელად შეიცვალა, წერდა პროკოფი, წიგნში – ომი გოთებთან, VIII, 1. (ფლავიუს არიანე, მოგზაურობა შავი ზღვის გარშემო, ნ. კეჭაყმაძის კომენტარი, გვ. 73). პროკოფი კესარიელის ამ ცნობით ლაზები იყვნენ “ტრაპეზუნტელთა მოსაზღვრენი”, ე.ი. ლაზები პროკოფის დროს ტრაპეზუნტის რეგიონში ცხოვრობდნენ.

მაშასადამე, ყველა ბერძნული წყაროს ცნობით, კოლხები მოსახლეობდნენ ტრაპეზუნტთან, კოლხებს შემდეგ ლაზები ეწოდათ. ლაზიკის ეპარქიის დაარსების დროს ლაზები (იგივე კოლხები, იგივე მოსხები) მოსახლეობდნენ ტრაპეზუნტის სამხრეთითა და სამხრეთ-აღმოსავლეთით ვანის ტბის მიმართულებით, ამიტომაც აქ დაარსებული მრავალი საეპისკოპოსო შემდეგში გაერთიანდა კიდეც ლაზიკის სამიტროპოლიტოში, რომლის ცენტრი ტრაპეზუნტი იყო.

ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტო ლაზიკაში და ანტიოქიის იურისდიქცია ისტორიულ იბერიაში

ცნობილია, რომ ლერიონისა და ბიზანას საეპისკოპოსოები მდებარეობდნენ ისტორიულ ჭანეთსა და მის მიმდებარე რეგიონში მდ. ჭოროხის და კელკიტის (გაილგეტის) სათავეებში, ვიდრე არზრუმამდე (თეოდოსიოპოლისამდე) – ამ რეგიონში მდებარეობდა შემდგომი გიუმიშხანეც – ტრაპეზუნტის სამხრეთ-აღმოსავლეთით მთიან რეგიონში – ეს იყო “ლაზიკა” საეკლესიო გეოგრაფიის მიხედვით. აქვე, ამავე ზოლშია პაიპერტის (ბაიბერდის) საეპისკოპოსო.

“ლაზიკა” (ანუ ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტო ლაზიკაში) მოიცავდა ისტორიულ ჭანეთს და მის მომიჯნავე ქართულ რეგიონებს.

VII მსოფლიო კრების ხელისმომწერი ტრაპეზუნტელი მიტროპოლიტი რამდენჯერმე აღნიშნავს კრების ოქმში, რომ ტრაპეზუნტი და ფაზისი არის ერთი და იგივე ქალაქი. ის წერს: “მიტროპოლიტი ფასიდისა ანუ ტრაპეზუნტისა”. ფასიდი-ფადისა-ფასისი იყო მრავალი, ერთ-ერთი ყოფილა თვით ტრაპეზუნტი ან ქალაქი ტრაპეზუნტთან ახლოს. არაბთა მიერ ბიზანტიური მიწების დაპყრობის დროს ფასისის სამიტროპოლიტოს ზოგიერთი საეპისკოპოსო ქალაქი, მოექცა არაბთა მფლობელობაში. X საუკუნის ბოლოს ბიზანტიის იმპერიამ დაიბრუნა ტერიტორიები აღმოსავლეთით, მაგალითად XI საუკუნის დასაწყისში ბაიბერდის საეპიკსოპოსო, ასევე ლერიონის საეპისკოპოსო, მაგრამ ბიზანის და ხორძენის საეპისკოპოსოები არაბთა ხელქვეშ იყო. ამ პროცესს ასახავდა იურისდიქციაც – შესაბამისად იმისა, თუ როგორ ფართოვდებოდა ბიზანტიის იმპერია – ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოც ზრდიდა თავისი ქალაქების რიცხვს (იბრუნებდა ამ ქალაქებს). აღსანიშნავია, რომ არაბულ მიწებზე მდებარე საეპისკოპოსოები – ანტიოქიის პატრიარქის იურისდიქციაში ექცეოდა. მაგალითად, ტაოში კალმახის და ფანასკერტის საეპისკოპოსოები ანტიოქიის ხელქვეშ ყოფილა. ტაო კი “ქართველთა სამეფოს” ანუ სამხრეთ იბერიის ცენტრალური ოლქი იყო, იქ თუ ანტიოქიას თავისი საეპისკოპოსოები ჰქონდა, ცხადია იდავებდა საქართველოს ეკლესიასთან, რათა შეენარჩუნებინა თავის იურისდიქციაში ეს ეპარქიები საქართველოს სახელმწიფოს გაერთიანების პროცესის კვალდაკვალ. ამ დავის ასახვას უნდა წარმოადგენდეს “ქართლის ცხოვრების” ცნობილი ჩანართები VIII-XI სს-ში ანტიოქიის მიერ ივერის ეკლესიის ავტოკეფალიის ცნობის შესახებ.

ჩანს ანტიოქიამ ე.წ. “ივერიის” ამ ქართულ მიწა-წყალზე თავისი საეპისკოპოსოები დაარსა არაბობის ეპოქაში. იქამდეც ეს მიწა-წყალი ბიზანტიის მიერ იყო ხელდებული.

საფიქრებელია, რომ არაბებმა ტაოში კონსტანტინოპოლის საქმიანობა შეაფერხეს, მაგრამ ანტიოქია ნაკლებად შეზღუდეს, ამიტომაც ტაოში ანტიოქიის იურისდიქციაში მოექცა კალმახისა და ფანასკერტის საეპისკოპოსოები.

სომხური ეკლესია 726 წლის მანასკერტის კრების შემდეგ მტკიცედ მიემხრო მონოფიზიტურ ორიენტაციას რამაც გააღიზიანა ტაოს ამ საეპისკოპოთა მართლმადიდებლები. ისინი გამოვიდნენ სომხური ეკლესიის იურისდიქციიდან და ეძებდნენ მახლობელ მართლმადიდებლურ ცენტრს, რათა მის იურისდიქციაში შესულიყვნენ. ასეთი კი აღმოჩნდა ტერიტორიულად მათთვის უახლოესი არზრუმის ანტიოქიური საეკლესიო ცენტრი, რომლის მეცადინეობით კალმახისა და ფანასკერტის მარლმადიდებლური ეპარქიები აღმოჩნდნენ ანტიოქიის ხელქვეშ.

ხოლო მას შემდეგ რაც ვინაობა გაღვიძებული ტაოს სხვა სამრევლოებმა გადაწყვიტეს საქართველოს ეკლესიასთან გაერთიანება კალმახ-ფანასკერტის სამრევლოებმაც იგივე გადაწყვიტეს, ანუ გამოსვლა ანტიოქიის იურისდიქციიდან და შესვლა მცხეთის იურისდიქციაში; რამაც დაძაბულობათა მთელი პროცესები წარმოშვა წმ.გიორგი მთაწმინდელის დროს ანტიოქიისა და საქართველოს საპატრიარქოებს შორის.

იშხნის ტაძრის კედლის ერთერთი წარწერა, რომ ერთ-ერთი იშხნელი ეპისკოპოსის კურთხევაში კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში შემავლ ტრაპეზუნტელ მიტროპოლიტს მიუღია მონაწილეობა – მიუთითებს, რომ ტაოს მართლმადიდებელი მრევლი აქტიურად ეძებდა საშუალებებს, რათა კანონიკური სამართლის შესაბამისი სახე ჰქონოდა სომხური საეკლესიო უღლისაგან გათავისუფლებას და სურდა რაც შეიძლება მეტი ურთიერთობა ჰქონოდა მსოფლიო მართლმადიდებელ ცენტრებთან, თუმცა კი ცხადია მათთვის ეროვნულ ქართულ ეკლესიაში უკვე დიდი ხნის გაერთიანებული იყო.

ლაზიკის საეპისკოპოსოები

კონსტანტინოპოლის ლაზიკის საეპისკოპოსოთა განხილვის დროს ქართველი ისტორიკოსები ახსენებენ მხოლოდ ოთხ საეპისკოპოსოს ფასისის სამიტროპოლიტოში (როდოპოლისისა, საისინისა (აბისენისა), პეტრისა და ძიგანევისა), მაგრამ თვალს ხუჭავენ და თითქმის არასოდეს ახსენებენ ნუსხებში ჩამოთვლილ ლაზიკის ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოს სხვა ეპარქიებს. ესენია: ხერიანი, ხამაძური, ხახეი (ხალხევი), პაიპერტი, კერამევი, ლერიონის, ბიზანის, სიკამის, ხავიძიტის, ხანძიორზის, ოლნუტის, ფასიანის, ტოსერანძის, ანდაკის და ზარინაკის.

ტრაპეზუნტი, იქამდე, სანამ მას ფასისის ეპარქია შეუერთდებოდა, შედიოდა პოლემონის პონტოს ანუ ნეოკესარიის მიტროპოლიაში კერასუნტთან ერთად.

ნ.ადონცის აზრით ზიგანას, როდოპოლისისა, საისინისა და პეტრას საეპისკოპოსოები ტრაპეზუნტსა და თეოდოსოპოლისს შუა მდებარეობდნენ. ე.ი. ფასისის ეპარქია იწყებოდა უშუალოდ ქ. ტრაპიზონიდან და მოიცავდა მიმდებარე მთიან რეგიონს, რომელიც რომაელ-ბიზანტიელთა მიერ მიეკუთვნებოდა ლაზიკა – ჭანიკას. იგი მოიცავდა ფასის-არაქსისა და ფასის-ჭოროხის სათავეებს.

შემდეგ ეს ეპარქია დაექვემდებარა ტრაპეზუნტს, ანუ თუ იქამდე ტრაპეზუნტი სხვა ეპარქიაში შედიოდა, ახლა თვით იქცა ლაზიკის ეპარქიის ცენტრად, ლაზიკის ქვეყანაში სამიტროპოლიტო ქალაქად და მას დაექვემდებარა იქამდე ფასისის ანუ ჭანიკის ეპარქია, ლაზიკას იქამდე თუ მხოლოდ ოთხი საეპისკოპოსო გააჩნდა, დროთა ვითარებაში არაბებისაგან მიწების გათავისუფლებასთან ერთად, მისი საეპისკოპოსოების რიცხვი გაიზარდა და მიწა-წყალი გაფართოვდა. მისმა იურისდიქციამ კვლავ მიაღწია მდ. ფასისამდე ანუ არაქსამდე და შემდეგ თითქმის ვანის ტბამდე.

ეკლესიური ლაზიკა ვანის ტბამდე

ჩვენი თვალსაზრისით სპარსეთის მეფე ხოსრო პეტრას მიადგა არა ლიხის ქედის მხრიდან, არამედ არტაანი-არტანუჯის გზით, თეოდოსიოპოლის-დვინის მხრიდან. ხოსრო მიადგა არსიანის ქედს, რომელიც გადალახა არტანუჯის გზით და შემდგომ ჭოროხის გაყოლებით მიადგა პეტრას. ეს გზა უმოკლესია იმ მიმართულებით, სადაც იდგა ამ ომის წის სპარსეთის ლაშქარი. ჯარისთვის არა მხოლოდ უსარგებლო იქნებოდა შორი ლიხის ქედის და მთელი დასავლეთ საქართველოს გავლით შესულიყო პეტრაში, არამედ არარაციონალურიც. ამას ვერც აიტანდა სპარსული ლაშქარი, თუნდაც დასავლეთ საქართველოს ჭაობების ციებ-ცხე¬ლების გამო.

ცნობილია, რომ ქვეყანა პეტრასთან, რომელიც სპარსულმა ლაშქარმა გაიარა, ლაზიკად იწოდებოდა. პროკოფი კესარიელის დაბეჯითებული ცნობებით, ეს იყო კლდოვანი მხარე, როგორიცაა, მართლაც, არტაან-არტანუჯ-ჭოროხის ის მხარეები, სადაც გაიარა, ჩვენი აზრით, ხოსრომ და სწორედ ეს მხარე იწოდებოდა ლაზიკად (ზღვისპირა ხუფათ-რიზესთან ერთად). ნ. ადონცის და ინგოროყვას კვლევითაც, აღნიშნული მხარე (ე.ი. კლარჯეთი და ე.წ. “ბოლო კლარჯეთისა ზღვისპირი”) ლაზიკას ეკუთვნოდა.

საზღვარი ბიზანტიასა და საქართველოს შორის, ჩანს, ხუფათზე იდო (ხოფთან), რადგანაც “ბოლო კლარჯეთისა ზღვისპირი” საქართველოში შემოდიოდა. საქართველოს მეორე ჩრდილოეთის საზღვარი კი იდო მდინარე კლისურაზე (ცხუმთან).

VI საუკუნეში, როცა სპარსეთმა იბერია დაიპყრო, მთელი იბერია მის ხელში აღმოჩნდა აღნიშნულ საზღვრებამდე.

ნ. ადონცის ცნობით კი ბიზანტიის საზღვარი იუსტინიანეს მეფობის დასაწყისში გადიოდა რიზესთან ახლოს. იუსტინიანეს დასჭირდა ომი და ძალისხმევა, რათა ბიზანტიის საზღვარი გადაეტანა ჭოროხის შესართავამდე, სადაც მან პეტრას ციხე ააგო.

ყოველივე აღნიშნული გვესაჭიროება ლაზიკის ადგილმდებარეობის განსაზღვრისათვის. იქამდე, ანუ იუსტინიანეს მეფობის დასაწყისში, როცა იმპერიის საზღვარი რიზესთან იყო, ლაზიკა ერქვა ტერიტორიას ტრაპეზუნტის მაღლა – ზიგანადან რიზემდე. ეს იყო ძველი ლაზიკა, მაგრამ ადმინისტრაციულად ის შეიყვანეს სხვა, კერძოდ, პირველი არმენიის პროვინციაში ამის გამო, ძველი ლაზიკის სახელი დაიჩრდილა. შესაბამისად, იუსტინიანეს დროს გაჩნდა ახალი ლაზიკა. ეს იყო რიზედან ჭოროხამდე მოქცეული ახლადდაპყრობილი ტერიტორია კლარჯეთის ჩათვლით. ერთი სიტყვით, ლაზიკა დაერქვა ახალ მიწებსაც, რომელიც კონტროლდებოდა პეტრას ციხით. ეს ჩანს იუსტინიანეს ნოველიდანაც, ლაზიკისა და ჭანეთის შესახებ. სწორი იყო ნ. ადონცი, რომ “ლაზიკეში” ფაზისის მიტროპოლიტის საეპისკოპოსოები – როდოპოლისისა, საისინისა, პეტრასი და ზიგანასი მდებარეობდნენ მთიანეთში, ცნობილ ქალაქ ზიგანას რეგიონში. ამ ქვეყანას ერქვა კიდეც იმჟამად ეკლესიურად ლაზიკა. ხოლო მას შემდეგ, რაც იუსტინიანემ რიზეს ჩრდილოეთით ვიდრე ჭოროხამდე ტერიტორიები მიუერთა თავის იმპერიას – ამ ახალ მიწებსაც “ლაზიკის” სახელი მიეკუთვნა (ეს მიტაცება მიწისა სპარსეთმა თავის წინააღმდეგ მიმართულ საქმედ მიიჩნია, რადგანაც იბერიის პოლიტიკური მემკვიდრეობა დასაკუთრებული ჰქონდა. იბერიის საზღვარი კი ბიზანტიასთან, როგორც აღინიშნა, ხუფათთან (ხოფთან) გადიოდა. მისი გადალახვა სპარსეთის საწინააღმდეგო ქმედება იყო. არაბებისაგან გათავისუფლების შემდეგ, ვრცელი მიწა-წყალი ტრაპეზუნტიდან ვანის ტბამდე, ეკლესიური თვალსაზრისით “ლაზიკად” იწოდა, რადგანაც მისი ძირითადი ნაწილი გახდა ე.წ.”ძველი ლაზიკა”-ტრაპეზუნტის მთიანეთი. როგორც აღინიშნა, შემდგომში მიტროპოლიტი “ტრაპეზუნტისა ლაზიკაში” თავისი კათედრებით ამ ვრცელ ტერიტორიაზე იყო განფენილი (ტრაპეზუნტიდან თითქმის ვანის ტბამდე). მაშასადამე, ეკლესიური თვალსაზრისით, კონსტანტინოპოლი ლაზიკას უწოდებდა ვრცელ ტერიტორიას ჭოროხის შესართავიდან ტრაპეზუნტამდე და ტრაპეზუნტიდან ვანის ტბამდე. ამ ერთგვარი რკალის შიგნით მოქცეული იყო საქართველოს საპატრიარქოს საეპისკოპოსოები. მაშასადამე, აღნიშნულ ტერიტორიაზე, ჭოროხის შესართავიდან ტრაპეზუნტამდე და ტრაპეზუნტიდან ვანის ტბამდე, ხორციელდებოდა ორი მართლმადიდებლური იურისდიქცია – კონსტანტინოპოლისა და მცხეთისა, ანტიოქიასაც, როგორც მიიჩნევა, აქ რამდენიმე ეკლესია ეკუთვნოდა.

“დიდი ლაზია”

ბიზანტიის რღვევის შედეგად შექმნილი ტრაპეზუნტის იმპერია დაყოფილი იყო ადმინისტრაციულ ერთეულებად. ს.კარპოვის თანახმად ტრაპეზუნტის იმპერია წარმოადგენდა ასე ვთქვათ “გენეტიკურ” მემკვიდრეს ძველი იმპერიის ადმინისტრაციულ ერთეულ “ქალდიის თემისა”, ეს ახალი სახელმწიფო მას თითქოსდა ჩაენაცვლა.

დასავლეთიდან აღმოსავლეთის მიმართულებით ტრაპეზუნტის იმპერია შემდეგ ადმინისტრაციულ ერთეულებად იყო დაყოფილი -”ფილაბონიტი (მდ. ხარტიშდერე), ტრიკომია, ტრაპეზუნდი, მაჩკა, პალეომაჩკა, გემერა, სირმენა, რიზე, ხოლო სამხრეთიდან ამ იმპერიას იცავდა გამაგრებული რაიონი, რომელსაც ეწოდებოდა “დიდი ლაზიის”თემი/ფემა/” (ს.კარპოვი, ტრაპეზუნტის იმპერიის ისტორია, 2007, გვ. 159 რუს. ენაზე).

ს.კარპოვის აზრით ტრაპეზუნტის სამხრეთით მდებარე მთიან რაიონს, რომელშიც შედიოდა ზიგანაც, ეწოდა “დიდი ლაზია”, იმის გამო, რომ ეს იყო ამ ქვეყნის ძველი სახელი (იქვე, გვ. 160).

“დიდი ლაზია” (ერთ-ერთი ადმინისტრაციული ერთეული ტრაპეზუნტის იმპერიისა) გამოირჩეოდა კარგი მებრძოლი ჯარით. ხვარაზმის შაჰთან ქართველთა ომისას ეს ჯარი საქართველოს მხარეს იდგა (იქვე, გვ.364).

მაშასადამე სახელი “დიდი ლაზია” – ძველი სახელწოდებაა ტრაპეზუნტის სამხრეთით მდებარე მთიანი რეგიონისა და ბოლომდე შეინარჩუნა ეს სახელი. თავდაპირველად ეს სახელი გამოჩნდა ეკლესიურად, რადგანაც აქ იყვნენ განლაგებული ლაზი ეპისკოპოსების კათედრები-ზიგანა, როდოპოლისი, საისინი და პეტრა. არაბთა შემდეგ და განსაკუთრებით ტრაპეზუნტის იმპერიის არსებობისას სახელი ლაზია ოფიციალურ სახელად იქცა (“დიდი ლაზია”). ოსმალთა ეპოქაში ეს სახელი უფრო განივრცო ლაზისტანის ფორმით.

აფხაზეთის საკათალიკოსოს შექმნის გამოცანა

საზოგადოდ მიიჩნევა, რომ აფხაზეთის საკათალიკოსოს გააჩნდა დიდი საეკლესიო წარსული – მოციქულებიდან ვიდრე IV საუკუნის ბიჭვინთელ ეპისკოპოსამდე, რომელიც თითქოსდა მონაწილეობდა I მსაოფლიო კრებაში.

მაგრამ, როგორც აღმოჩნდა ცნობილი პიტია ანუ პიტიუსი, პიტიუნტი, რომლის ეპისკოპოსი მონაწილეობდა მსოფლიო კრებაში მდებარეობდა არა აფხაზეთში, არამედ ქართველთა ძველ სამშობლოში ტრაპეზუნტის რეგიონში, სადაც IV ს-მდეც მდებარეობდა ქალაქი პიტია (იგივე პიტიუნტი), აქვე იმავე ოლქში და არა აფხაზეთში მდებარეობდა ცნობილი ციხე-სიმაგრე სებასტოპოლისი, რომელსაც იუსტინიანე ახსენებს თავის ნოველებში.

თუ ეს ასეა, მაშინ აფხაზეთის საკათალიკოსოს წარმოშობა არ უკავშირდება ბერძნულ საპატრიარქოებს. პირიქით, აფხაზეთის საკათალიკოსოს იმთავითვე ქართულენოვნება, საკათალიკოსოს მრევლის ქართული თვითშემეცნება, მღვდელ-მთავართა ქართულ-პატრიოტული სულისკვეთება, ის წვლილი, რომელიც აფხაზეთის საკათალიკოსოს მოღვაწე მამებმა შეიტანეს ქართული საეკლესიო კულტურის ჩამოყალიბება – გავრცელების საქმეში (მათგან ერთ-ერთი სამაგალითოა იოანე მინჩხი), ანდა ის წვლილი, რომელიც აფხაზეთის მღვდელმთავრებს შეჰქონდა ქართული სახელმწიფოებრიობის განმტკიცების საქმეში (მაგალითად ჭყონდიდელებს), გვაფიქრებინებს, რომ აფხაზეთის საეკლესიო წარსული მცხეთასთან (ანუ ერთიან ქართულ ეკლესიასთან) იყო დაკავშირებული IV საუკუნიდანვე, VIII საუკუნიდან კი მისი თავისთავადობა პოლიტიკური გარემოს ცვლილების ანარეკლი უნდა იყოს.

ქართული წყაროების თანახმად ქრისტიანობის სახელმწიფო სარწმუნოებად აღიარებისას (მეფე მირიანის დროს) ქართლის სამეფოს საზღვარი დასავლეთ საქართველოში გადიოდა მდინარე ეგრისწყალზე, შემდეგ ვახტანგ გორგასლის დროს ეს საზღვარი უფრო ჩრდილოეთით მდ. კლისურაზე გავიდა. ამ ცნობის მიხედვით, დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობამ (აღნიშნულ საზღვრამდე) მირიანის დროს მიიღო ქრისტეს ნათელი.

რუის-ურბნისის კრების ძეგლისწერა დაბეჯითებით მიუთითებს ამის შესახებ – “წმიდა ნინომ ნათელი სცა ყოველთა ქართველთა”.

აღსანიშნავია, რომ გელასი კესარიელიც მიუთითებს, რომ წმიდა ნინომ გააქრისტიანა “იბერები და ლაზები”. საკვლევია, მისი აღნიშნული “ლაზები” დასავლეთ საქართველოში თუ ტრაპეზუნტის რეგიონში ცხოვრობდნენ, მაგრამ მაინც ეს ცნობა საინტერესოა იმით, რომ მისი აზრით წმიდა ნინოს მოღვაწეობის არეალი არ შემოიფარგლებოდა მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოს მხარეებით და ის პონტოს ზღვისპირეთის მოსახლეობასაც ნათლავდა. ვახტანგ გორგასლის დროს ქართლისა და მისი ეკლესიის გავლენა კიდევ უფრო განმტკიცდა დასავლეთ საქართველოში. ვითარება შეიცვალა VI საუკუნეში – ბიზანტიამ და სპარსეთმა ერთმანეთს შორის გაინაწილეს ყოფილი ქართლის სამეფოს მიწები. დასავლეთ საქართველოზე მათი დავა თითქმის საუკუნე გაგრძელდა. დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობა სასტიკად ისჯებოდა ბიზანტიელთა მიერ სპარსული ორიენტაციისათვის (ალბათ ასევე იყო სპარსელთა მხრივაც). პროკოფი კესარიელისა და სხვა წყაროთა ცნობებით დასავლეთ საქართველოში ტარდებოდა უსასტიკესი სამხედრო ექსპედიციები. ბიზანტიელი ჯარისკაცები ხოცავდნენ და სპობდნენ მთელ ტომებს, არ ინდობდნენ ქალებსა და ბავშვებსაც. ამ დროს როგორც ჩანს, მოხდა მოსახლეობის გარკვეული გადაადგილება, წანაცვლება სამხრეთიდან ჩრდილოეთისაკენ. სავარაუდოა, რომ რიონის ბარის მოსახლეობამ გარკვეულწილად წაინაცვლა აფხაზეთისაკენ, კერძოდ ბიჭვინთის რეგიონისკენ. ეს ნაწაცვლება სავარაუდოდ უფრო VII საუკუნეში უნდა მომხდარიყო. შეიძლება ამას ჰერაკლე კეისრის ლაშქრობებმაც შეუწყო ხელი.

მ. ქურდიანის კვლევით აბაზგების თვითსახელწოდება უკავშირდება აბაშას. აბაშ-გი = აბას-გი იგივე აბასხი = აბაზხი (იგივე, რაც აბაშკი). ჩემი კვლევით, ფუძე “ბაშ” აღნიშნავს ვაკე, გაშლილ ადგილს, ასეთია რიონის ხეობა აბაშა-გაშლილი ტერიტორია სამტრედიიდან ქუთაისამდე. ამ ვაკე ადგილას მაცხოვრებელი ქართველების სახელი უნდა ყოფილიყო აბაშხი (აბაზგი), აბაზხი (ალბათ აქედან აბხაზი).

აბაზგთა ქართულენოვანი ტომი, ჩანს VII საუკუნეში გადასახლდა ალანებისაგან გათავისუფლებულ აფხაზეთში. საფიქრებელია, რომ მომთაბარე ალანები, რომელთაც მხარს ბიზანტია უჭერდა, VIII საუკუნისათვის უკვე განდევნილნი იყვნენ შემდეგდროინდელი აფხაზეთიდან ხაზარების მიერ. ცხადია, ეს ალანი მეომრები ბიზანტიელებთან ერთად იყვნენ დამპყრობელთა ზედა ფენა, ქვედა ფენა კი ადგილობრივი (ქართულენოვანი) მოსახლეობა იყო.

ქვეყნის გათავისუფლების შემდეგ გაძლიერდა აფხაზთა ქართული ტომი აფხაზეთში, მათ ადვილად შეძლეს გავლენის გარვცელება დასავლეთ საქართველოში, სადაც ცხადია მათი თანამეტომე ქართველობა ცხოვრობდა და გააგრძელეს ქართულ ეკლესიასთან IV საუკუნიდანვე არსებული იერარქიული ურთიერთობა, ამასთანავე VIII ს-დან დაარსეს ქართულენოვანი სახელმწიფო, რადგანაც მათი დედა ენა იყო ქართული ენა უკვე VIII საუკუნიდანვე ადვილად მოიპოვეს ჰეგემონობა ქართულ სამყაროში. შესაძლოა ეს აბაზგები რიონის ხეობაში ფაზისის (არაქსის) ხეობიდან, ბასიანიდან ჩასახლდნენ. ბასიანელები კი ტომობრივად მესხები იყვნენ. ძველი აფხაზების მესხობა პავლე ინგოროყვამ დამაჯერებლად გამოიკვლია.

ბიჭვინთა აფხაზეთის საეკლესიო ცენტრი უნდა გამხდარიყო მეათე საუკუნის შემდეგ, ამ დროისათვის გაქრისტიანდნენ ალანები. წინა საუკუნეებში ალანთა მომთაბარე ერთ-ერთი ტომი ბიზანტიელთა ხელშეწყობით გაბატონებული იყო ქართულ ტერიტორიაზე კლისურიდან მდ.ყუბანამდე. VIII საუკუნეში აქედან ისინი ხაზარებმა გააძევეს და ქართველები (აფხაზები) აქ კვლავ იქცნენ ჰეგემონებად, მაგრამ X საუკუნისათვის ხაზართა დასუსტებამ და ალანთა გაქრისტიანებამ იმედი ჩაუსახა ბიზანტიას, ეკლესიურად მაინც დაბრუნებულიყო აფხაზეთში და იქ განელაგებინა ალანთა საეპისკოპოსო კათედრები.

კონსტანტინოპოლის პატრიარქი თავის წერილებში ევედრებოდა აფხაზთა მეფეებს ყურადღება მიექციათ ალანთა ეპისკოპოსებისათვის. აფხაზთა მეფეებმა კი ე.წ “აფხაზეთის ალანიაში”, იქ სადაც ჩანს იგეგმებოდა ალანთა საეპისკოპოსო კათედრის დაფუძნება, დაარსეს ქართული ეკლესიის ერთერთი უდიდესი ცენტრი – ბიჭვინთის საკათალიკოსო კათედრა და ასევე რამდენიმე ქართული საეპისკოპოსო კათედრა დასავლეთ საქართველოში.

“არიან-ქართლი” – ლაზიკის სამიტროპოლიტოს ისტორიული საფუძველი

(ვახუშტის მიხედვით ისტორიული კლარჯეთი იგივე ლაზიკაა)

“ხოლო ბაიბურდსა და ფორჩხას სამხრით, ჭანეთის მთას იქით, არს ჭანეთი, და აწ უწოდებენ ლაზსავე – გონიოდან ტრაპიზონის სამზღვრამდე” (ქ.ც., IV, 68). ზოგიერთი წყაროს მინიშნება იძლევა საფუძველს ვიფიქროთ, რომ რეგიონში რომელიც შემდგომ ლაზიკის ეპარქიის ერთმა ნაწილმა მოიცვა, მდებარეობდა არიან-ქართლი.

ქრისტეშობამდე III საუკუნეში, ალექსანდრე მაკედონელის ეპოქაში, “მოქცევაი ქართლისაის” ცნობით არიან-ქართლის მეფის ძე აზონი თავის თანმხლებ დიდებულებთან და ერთან ერთად გადავიდა უფრო ჩრდილოეთით, და იქ ახალი სამეფო ჩამოაყალიბა. ამ წყაროს ცნობით არსებობდა ორი ქართლი. ერთი იყო მცხეთის ქართლი – თავისი საზღვრებითა და დინასტიით, მეორე კი არიან-ქართლი – აზონის მამის სამეფო. ორივე ეს სახელმწიფო – ქართულენოვანი მოსახლეობით ყოფილა დასახლებული, ამის შესახებ წერს არსენ ბერი – “ჩვენ შვილნი ვართ მათ არიან-ქართლით გამოსულთანი და ენაი მათი ვუწყით” (არსენ ბერი, წმიდა ნინოს ცხოვრება).

ვახუშტის ცნობით, სამცხე-საათაბაგო განიყოფებოდა სამ ნაწილად, მათ შორის ორი იყო ქართლოს-ფარნავაზის წილი ქვეყნები (ე.ი. მცხეთის გამგებლობაში შედიოდა), ხოლო მესამე კი, კლარჯეთი, არ იყო ქართლოს-ფარნავაზის წილი, არამედ იყო აზონის მამული ქვეყანა (ანუ არიან-ქართლში შედიოდა).

კლარჯეთი “აზონის წილი ქვეყანა” იყო, მაშასადამე “არიან-ქართლის” სამეფოს ნაწილი, შესაბამისად მისი მოსახლეობა ეთნიკურად იყო “არიან-ქართველნი”.

ვახუშტი, როგორც ითქვა, წერს სამცხე-საათაბაგოს შესახებ – “ხოლო გამეფდა რა ფარნაოზ და დაიპყრა ყოველი საქართველო, ამან ფარნაოზ დასხნა ერისთავნი თვისნი: ერთი ოძრახოსს (და მისცა წილი ოძრახოსი), მეორე წუნას (და მისცა წილი ჯავახოსი), მესამე კლარჯეთს (და მისცა სრულიად რომელი თვით დაიპყრა)” (ქ.ც. IV, 1973, გვ. 691).

მაშასადამე კლარჯეთი არ იყო მცხეთის სამამასახლისოს ანუ ქართლოსის სამემკვიდრეო მამული,არამედ იყო აზონის მამისეული ქვეყანა და მას ფარნავაზი აზონის დამარცხების შემდეგ დაეუფლა. ამის შესახებ წერს კიდეც ვახუშტი ქვემოთ.

აზონის მამულ ქვეყანას “არიან-ქართლი” ერქვა ქრისტეშობამდე IV-III სს-ში, ის შემდგომ ძვ.წ. II ს-ში არმენიამ დაიპყრო, სტრაბონის სიტყვით იბერიას არმენიამ წაართვა ვრცელი ქვეყნები – გოგარენი, პარადრეს კალთები და ხორძენე. კლარჯეთი, აზონის მამული ქვეყანა, ქრისტეშობამდე რომელიმე ამ ნაწილში მდებარეობდა.

პ. ინგოროყვას სიტყვით, საქართველოს ძლიერი მეფეები არ ურიგდებოდნენ ამ დანაკარგს, ერთი ასეთი ყოფილა ფარნავაზის შემდგომ ვახტანგ გორგასალი, რომელმაც იბერიის ამ ყოფილ არეებში ილაშქრა და მისი ნაწილი დაუბრუნა დედა სამშობლოს.

ქართლოსის ძეებს მამის მემკვიდრეობიდან მიეცათ ქვეყნები – “ოძრახოს მისცა ტაშისკარს ზეითი და მტკვრის დასავლეთი, ვიდრე ზღვამდე საზღვრამდე ქართლოსისა, რომელ არიან აწ სამცხე გურია, ლიგანი, შავშათი, არტანუჯი, ფანასკერტი, ოლთისი და ტაო” (ქ.ც. IV, გვ. 657). ჯავახოსს მიეცა – ჯავახეთი, არტანი, ერუშეთი, კოლა და მტკვრის აღმოსავლეთი (იქვე, გვ. 657).

როგორც ითქვა ფარნავაზმა ჯავახოსის წილ და ოძრახოსის წილ ქვეყნებში თავისი ერისთავები დასვა. ეს ქვეყნები, როგორც ითქვა – მცხეთის ისტორიული სამამასახლისო ტერიტორია იყო. “ხოლო კლარჯეთი არა არს წილი ამათი, არამედ ფარნაოზ დაიპყრა შემდგომად აზონის სიკვდილისა და არს საზღვარი ამისი – აღმოსავლით მთა, რომელი განვლის კლარჯეთს და ტაოს შუა ზღვამდე, მთა იგი, რომელს სდის მდინარენი და ერთვის ჭოროხს, დასავლით მთა აზრუმ-ბასიანს შორის განვლილი ზღვამდე, ჩრდილოთ შავი ზღვა და არიან ამათ შინა თორთომი, ხახული, ისპირი, ფორჩხა, ბაიბურდი და ჭანეთი. და ესრეთ განიყო სახლი ზემო ქართლისა სამად… ხოლო სიგრძე ქვეყანისა ამის არს ქართლის საზღვრიდან ქართლის ყელამდე და ბაიბურდისა და ჭანეთის საზღვრამდე და განი დევაბოინის და ირიჯლუს და ყალნუს მთებიდან ღადოასა და გურიის მთამდე და ზღვამდე და მზღვრის ქვეყანასა ამას აღმოსავლით საზღვარი ქართლისა, რომელიც აღვწერეთ და მთა ყარსისა, არტან-კოლასა და ყარსს შორისი” (ქ.ც. IV. გვ. 659).

ე.ი. არიან-ქართლის ყოფილი ნაწილი-კლარჯეთი მოიცავდა – თორთომს, ხახულს, ისპირს, ფორჩხას, ბაიბურდსა და ჭანეთს, ანუ შეიძლება ითქვას რომ ვახუშტის კლარჯეთი იგივეა, რაც სომხური გეოგრაფიის ლაზივი, ლაზიკა.

პროკოფი კესარიელის მიერ აღწერილი კლდოვან-ხრიოკი ლაზიკა ემსგავსება ვახუშტის მიერ აღწერილ კლარჯეთს – “უცნობელ არს, რით ეწოდა სახელი ესე, გარნა საგონებელ არს – ღულარჭნილთა და კლდოვან ღრატო-ღრიღოვანებისა მიერ და მაღალთა მთათა, რამეთუ მთა-ბარი ახლორებს” (ქ. ც. IV, გვ. 657).

პროკოფი თავისი ლაზიკის აღწერის დროს არსად არ ახსენებს უკიდეგანო დაჭაობებულ ბარს, როგორიც არის და იყო დასავლეთი საქართველო, მით უფრო ჰოლოცენის ეპოქაში, არამედ ის ლაზიკას აღწერს ვითარცა მაღალი მთებისა და კლდეების ქვეყანას, ისევე, როგორც კლარჯეთს აღწერს ვახუშტი – დაღვარჭნილი კლდეები, ღრატო-დაღრანტული ადგილები, მაღალი მთები, ალაგ-ალაგ კი ბარი, მთების სიახლოვეს “ნახევარჟამისა სავალთა არს თოვლი და ბართა ნარინჯი, თურინჯი, ზეთისხილი და ყოველნი ნაყოფნი” (იქვე, გვ. 657), მსგავსად ნაყოფიერი მოხირისისა.

აქედან ჩანს, რომ ვახუშტი “ზემო ქართლში” შემავალ ქვეყნებად მიიჩნევს – ჭანეთს, ისპირს, თორთუმს, ბაიბურდს, ფორჩხას, ასევე კოლას, არტაანს, ერუშეთს, ჯავახეთს, მტკვრის აღმოსავლეთს და ამასთანავე ტაოს, ოლთისს, არტანუჯს, შავშეთს, ლიგანს, სამცხესა და გურიას.

ვფიქრობ საინტერესოა, რომ ჭანეთი – ქართლის ერთ-ერთ ქვეყნად პროვინციად მოიაზრებოდა.

მნიშვნელოვანი ფაქტია და უნდა აღინიშნოს, რომ ვახუშტის ამ ძველი წყაროს თანახმად კლარჯეთი ეწოდებოდა არა იმ ქვეყანას, რომელსაც ამჟამად, ტრადიციულად ვუწოდებთ “კლარჯეთს” არამედ გაცილებით ვრცელს “იმიერ ტაო, ბაიბურდ-ისპირ-ჭანეთის” ჩათვლით.

ჩვენ, როგორც წესი, კლარჯეთს ვუწოდებთ ლიგან-არტანუჯის მხარეს, მაგრამ ეს მხარე ვახუშტის ძველი წყაროს ცნობით შედიოდა არა კლარჯეთში, არამედ ოძრახოსის ნაწილში, ამავე ნაწილში შედიოდა არტანუჯი, ოლთისი და ამიერ ტაო. მაშასადამე, ყურადღების მისაქცევია რომ ამიერ ტაო – ოძრახოსის წილს ეკუთვნოდა, ხოლო კლარჯეთს, როგორც აღინიშნა ეკუთვნოდა ტერიტორია ჭანეთიდან ვიდრე თორთომის ჩათვლით, ანუ კლარჯეთში შედიოდა იმიერ ტაოს დიდი ნაწილი, ისპირი ანუ სპერი, ბაიბურდი და ჭანეთი ფორხამდე, ანუ, ის მიწა-წყალი, რომელიც როგორც ითქვა, ბერძენთა და სომეხთა მიერ ლაზიკად იყო წოდებული.

მაშასადამე, ვახუშტის ძველი წყაროს ცნობით კლარჯეთი იყო “ზემო ქართლის” უკიდურესი სამხრეთი ნაწილი, ანუ, კიდევ ერთხელ რომ ვთქვათ, იმიერ ტაო, ბაიბურდი, სპერი და ჭანეთი, ესაა X საუკუნეში არსებული “ქართველთა საკურაპალატოს” ერთი ნაწილი. აღსანიშნავია, რომ X საუკუნეში როცა ტაოს მეფემ დავით კურაპალატმა “ზემო ქართლს” შეუმატა ვრცელი მიწები – “ზემონი ქვეყანანი” ვიდრე თითქმის ვანის ტბამდე, “ქართველთა სამეფო” სწორედ ამ, აღნიშნულ მიწა-წყალს ერქვა, ხოლო ჩრდილოეთით მდებარე სამეფოებს ერქვათ “აფხაზეთი”, “კახეთი”, “ტაშირ-ძორაგერტი” და სხვა, ამ ბოლო ჩამონათვალთა შორის “ქართველთა” სამეფო არცერთს არ ერქვა. “ქართველთა” სამეფო ერქვა მხოლოდ უკიდურეს სამხრეთის ქვეყნებს, რომელნიც, როგორც აღინიშნა აზონის მამულ ანუ “არიან-ქართლის”, და შესაბამისად, “არიან-ქართველთა” ქვეყნად მიიჩნეოდა. აქედანაა, როგორც ჩანს, სახელი “ქართველთა საკურაპალატო” და “ქართველთა სამეფო”, რაც ჩანს ასახავს “არიან-ქართველთა” ქვეყნის ძველ სახელს.

საქართველოს მიწა-წყალზე არაბთა ეპოქაში “შიდა ქართლი” არ იყო სახელმწიფოებრივი ერთეული, როგორც ითქვა აფხაზთა და კახთა სამეფოები ერთმანეთში ინაწილებდნენ შიდა ქართლს, ხოლო ქვემო ქართლს თბილისის საამირო და ტაშირ-ძორაკერტის სამეფოები ინაწილებდნენ. სახელი “ქართველთა”, “ქართველთა სამეფოსა” და “ქართველთა საკურაპალატოს” სახით ტაო-კლარჯეთში იყო დაცული და ჩანს ასახავდა არიან-ქართლის ანუ არიან-ქართველთა სახელმწიფოს ძველ მემკვიდრეობას.

როგორც ითქვა ვახუშტისეული კლარჯეთის ანუ აზონის მამისეული ქვეყნის (ე.ი. არიან-ქართლის) ნაწილად მიიჩნეოდა ჭანეთი ფორჩხას (ბორჩხას) ჩათვლით (ბორჩხა – ჭოროხის შესართავთან მდებარე დაბაა), იქვე იწყებოდა ისტორიული ეგრის ქვეყანა, რომელსაც ვახუშტი ხშირად ახსენებს. ანუ კლარჯეთ-ზემო ქართლში შედიოდა ჭანეთი ეგრითურთ.

ჭანეთი და ეგრი იხსენება VII საუკუნის სომხურ გეოგრაფიაში, რომლის მიხედვით ეგრი იყო ტრაპეზუნტის მიმდებარე ქვეყანა რომელიც მოიცავდა მანრალიას, ქალდია, ჭანივსა და ეგრივს.

მარდალიას დასავლეთით მდებარეობდა პროვინცია მანრალია, რომლის ადგილი ნ. ადონცს განსაზღვრული აქვს – მანრალია არზრუმის სამხრეთ დასავლეთით კარაგიოლის ქედის დასავლეთით, ხორძენა-ბაზანს ჩრდილოეთით მდებარეობდა.

მაშასადამე ისტორიული ეგრი გადაჭიმული იყო არზრუმის სამხრეთი მხარეებიდან ვიდრე ტრაპეზუნტამდე (ჭანივი) და ბორჩხა-ჭოროხის შესართავამდე (ეგრივი), მისი ორი ნაწილი ჭანეთი და ეგრი – კლარჯეთში (ზემო ქართლში) აქვს მოხსენიებული ვახუშტის. უნდა ვიფიქროთ, რომ არიან-ქართლში შედიოდა ეგრისის არა მხოლოდ ეს ორი ნაწილი (ჭანეთი და ეგრი) არამედ მანრალიაც, ანუ არიან-ქართლი მთელ სამხრეთის ეგრისს მოიცავდა, ამის შესახებ უნდა მიუთითებდეს ფარნავაზისა და ვახტანგ გორგასლის ლაშქრობები ამ მხარეებში.

სამხრეთის იბერია და სამხრეთის ლაზიკა

იბერიის თემში არაქს-ევფრატის სათავეების აუზის გარდა შედიოდა იმიერ ტაო, ჩრდილო ბასიანი, ოლთისი, შავშეთი, თორთომი, კოლა, არტაანი. შემდეგ იბერიის თემს კონსტანტინე X მონომაქოსის დროს (1042-55) შეემატა – შირაქის სამეფო, თავისი მთავარი ქალაქით ანისით. ქ. ანისი იბერიის თემის დედაქალაქად იქცა. აღნიშნულიდან გამომდინარე, იბერიის თემის და ლაზიკის ეპარქიის ტერიტორიები თითქმის ემთხვეოდა ერთმანეთს, ჭოროხისა და ევფრატის სათავეების მომცველი ქვეყნები, ვიდრე ვანის ტბამდე, თითქმის ერთსა და იმავე დროს ეკლესიურად შედიოდა ლაზიკის ეპარქიაში, ხოლო სახელწიფო-ადმინისტრაციულად იბერიის თემში.

რატომ უწოდეს მას ლაზიკა და იბერია ერთდროულად? როგორც ვთქვით, ეს გამოწვევული უნდა ყოფილიყო ქართველთა ეთნიკური თვითშემეცნების გამოცოცხლებით ანისიდან და ვალაშკერტიდან ვიდრე კარინამდე (არზრუმამდე), ჭოროხისა და ევფრატის სათავეებამდე.

მკვიდრი მოსახლეობის ეროვნულ-ქართული გამოცოცხლების შედეგი იყო, როგორც ითქვა, მცხეთის საპატრიარქოს ქართული საეპისკოპოსოების არსებობა ანისსა და კარში (ყარსში), ვალაშკერტსა და ბაიბერდში (პაიპერტში). იქამდე ყოფილ პერსარმენიასა და რომაულ არმენიაში საუკუნეთა მანძილზე დევნილი ქართული ენა არაბთა ბატონობის მიწურულს უკვე აღარ იდევნებოდა საყოფაცხოვრებო დონეზე, ანუ ქართულენოვან გლეხებსა და აზნაურებს მეზობლები ვეღარ უკრძალავდნენ მშობლიური ენის მოხმარებას, როგორც ეს იყო უფრო ადრე – “არმენიად” სახელწოდებულ მათ ქვეყანაში, უფრო მეტიც, გათავისუფლებულ მიწა-წყალზე, განსაკუთრებით ტაოში, მკვიდრმა მოსახლეობამ მოიშორა სომხური საეკლესიო უღელი, გამოვიდა მისი დაქვემდებარებიდან და ქართული ენა გადაიქცა ამ საეპისკოპოსოსების მრევლის საეკლესიო ენად, კონსტანტინოპოლისადმი დაქვემდებარებული კათედრები კი ბერძნულენოვანნი იყვნენ.

აკად. გრ. გიორგაძე მიუთითებს ქართველური ტომების უძველესი კერების არსებობის შესახებ მდ. ჭოროხისა და ზემო ევფრატის სათავეებში ჯერ კიდევ ქრისტეშობამდე XII საუკუნეში, რადგანაც მისი აზრით, ასურული წყაროების მუშქაიას და დაიაენის (დიაოხის) ქვეყნები იქ – ევფრატ-ჭოროხის სათავეებთან არსებობდნენ. იქ მცხოვრებთ ბერძნები “მოსხოის” სახელით იცნობდნენ (ვ. გოილაძე, ასურელ მამათა სამშობლო და საქართველო, 2002, გვ. 20)

ვ. გიოლაძე წერს – ძვ. წ. XII ს-ში მუშქების პოლიტიკური გავლენა ევფრატის ზემო დინების აღმოსავლეთით (თანამედროვე მდ. მურად სუს სამხრეთით) გავრცელდა. 50 წლით ადრე მათ იქ ალზისა და ფურულუმზის ქვეყნები დაუპყრიათ. როგორც ი. დიაკონოვი წერს, ესენი იყვნენ “აღმოსავლეთის მუშქები”. მათი განსახლების ძირითადი ცენტრი ზემო ევფრატთან მდ. არაცანის (მურად სუ) შესართავთან მდებარე ალზის სამეფო იყო. ასურული წყაროები, დასძენს დიაკონოვი – ალზის უწოდებდნენ აგრეთვე “მუშქთა ქვეყანას”. ი. დიაკონოვის თანახმად, ძვ.წ. X-IX საუკუნეებში აღმოსავლეთის მუშქები უფრო ვრცელ ტერიტორიაზე, მდ. ტიგროსის ჩრდილოეთ შენაკადების სათავეში მდებარე მთებიდან ზემო ევფრატის ველის დასავლეთით მდებარე ტავრის მთებამდე უნდა ყოფილიყვნენ განსახლებულნი. გრ. გიორგაძის თანახმად, “მუშქთა ძირითადი ტერიტორია ისტორიული სამხრეთ საქართველო იყო” (ვ. გოილაძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 21).

მაშასადამე, ლაზიკის ეპარქია მოიცავდა ისტორიული ალზის მიწებს, ხოლო თვით ამ ეპარქიის არსებობის ეპოქაში იქ არსებობდა “ალზნიკის”, იგივე არზანენას ოლქი, რომელიც კორდუენას (კორჩაიკის) ოლქს ესაზღვრებოდა. შეუძლებელია ეტიმოლოგიურად ერთმანეთთან არ დავაკავშიროთ “ალზ” და “ლაზ”. ასევე “კორდუ” და “ქართუ”. ნ. ადონცის მოსაზრებით, არმენიელების მოსვლამდე აღნიშნული მიწა-წყალი, კორდუენადან ვიდრე კავკასიის მთებამდე, ქართველებით იყო დასახლებული, შემდეგ მოსულ არმენიელებს ეს ქართული მოსახლეობა ორ ნაწილად გაუყვიათ – სამხრეთისა და ჩრდილოეთის ქართველებად, ხოლო მათ შუა თვით არმენიელები დასახლებულან. მართლაც, “კორდუენა” ანუ “კორდუს ქვეყანა” – მიგვანიშნებს ივ. ჯავახიშვილის თავდაპირველ “ქართუ” “კარდუ” ქვეყანას, საიდანაც გამოსულან ყველა ქართული ტომები, მათ შორის მეგრულ-ჭანურიც.

ნ. ადონცი დაბეჯითებით, რამდენჯერმე აღნიშნავს თავის ნაშრომში “არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში”, რომ სომეხი ხალხის ჩამოყალიბების საქმეში ქართველებს მიუღიათ მონაწილეობა იმით, რომ მომხდარა ქართული ტომების ტრანსფორმირება არმენიელებად. თუ ეტიმოლოგიურად “ლაზიკა” “ლაზი” დაკავშირებულია ალზთან, უნდა ვიფიქროთ, რომ გასაგები ხდება, თუ რატომ ეწოდა “ალზის ქვეყნის” მომცველ ეპარქიას “ლაზიკისა”.

ნ. ადონცი კორდუენას ქვეყანას აკავშირებდა ქართველებთან და აკრიტიკებდა ერთ-ერთი მეცნიერის შეხედულებას, რომელიც კორდუენას ქურთებთან აკავშირებდა.

ლაზიკის სამიტროპოლიტოს მიწა-წყალი სომხური გეოგრაფიის მიხედვით

ქართველი ისტორიკოსები ფიქრობენ, რომ ლაზია, ლაზიკა თავდაპირველად ერქვა დასავლეთ საქართველოს, ხოლო შემდგომ, კერძოდ კი VIII ს-დან ეწოდა ტრაპეზუნტსა და მის საეკლესიო ოლქს (იხ. პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე გვ. 209). რიზეს ლაზიკის სახელი მიუღია VII ს-ში (იქვე, გვ. 208).

რატომ უნდა წოდებოდა დასავლეთ საქართველოს თავდაპირველად ლაზიკა, ისტორიკოსთა მიერ ახსნილი არ არის, რადგანაც ქართულ წყაროებში მსგავსი მითითება არ გვხვდება, ჩვენი მოსაზრებით ლაზების სახელი ქრისტეშობამდელ პერიოდს უნდა დაუკავშირდეს, ამის გამოთქმის უფლებას გვაძლევს სტრაბონის ცნობა, რომ ხალიბების ანუ ქალდების სახელი იყო ასევე ალიზონები და ალაზონები (აქედან ამაზონები, ამ საკითხს ქვემოთ ვეხებით). სახელ ალაზონებიდან უნდა ქარმოშობილიყო სახელი ლაზი, ქვეყნის სახელი ლაზონია, ლაზონი, ლაზიკა (ა-ლაზ-ონი===ლაზონი===ლაზი). ხალიბები, რომელთაც ასევე ალაზონები ერქვათ, დიდი, მრავალრიცხოვანი ხალხი იყო, ვრცელ ტერიტორიაზე მცხოვრები. შესაძლოა მათ ეთნიკურე კავშირი ჰქონდათ მათი განსახლების რეგიონში მცხოვრებ “ალზის” ხალხთან.

საფიქრებელია ისიც, რომ ლაზები თავიდან ერქვათ ბასიანთან ახლოს მდებარე ისტორიული ალზის სამეფოს ქართული წარმოშობის ხალხს (ალზ-ლაზ). შესაძლოა, მოსახლეობის უმნიშვნელო მიგრაციამ ალზის სამეფოდან იქვე მდებარე კარინ-თეოდოსიოპოლისაკენ და შემდეგ ტრაპეზუნტისაკენ, ხელი შეუწყო ლაზიკად ცნობილი ქვეყნის სახელის გავრცელებასაც აღნიშნულ რეგიონში ანუ ხალიბია-ქალდეაში. საფიქრებელია რომ, სახელი “ლაზიკა” განივრცო არა დასავლეთ საქართველოდან ტრაპეზუნტისაკენ, არამედ ალზის სამეფოდან – კარინ-ტრაპეზუნტისაკენ. ამ სახელის მიგრაციას ალზიდან კარინისაკენ მიუთითებს სხვა მაგალითიც – ალზის სამეფოს ქვეყანას შემდგომ ეწოდა ალზანენე ანუ არზანენე, იგივე სახელი, კერძოდ კი არზენა (იგივე ალზენა), ერქვა კონსტანტინე პორფიროგენეტის ცნობით არტანუჯის ქვეყანასაც.

არზენა იგივე ალზენაა, ალზენა და ლაზიკა (ლაზ-ენა) სინონიმურ დატვირთვას იღებდა, რადგანაც არზენა, ანუ არტანუჯის მხარე (იგივე კლარჯეთი) – ლაზიკის ერთ-ერთ ქვეყნად ითვლებოდა. იგივე სახელი ეწოდებოდა კარინ-თეოდოსიოპოლსაც, კერძოდ, არზ-არ-რუმ (არზრუმი), რუმის (რომის, ბიზანტიის) არზი, საერთოდ, არზრუმელებს ლაზები ერქვათ თვით XVIII ს-შიც კი (ერთ-ერთი ცნობით, რომელიც ზემოთაა მოხსენიებული).

საერთოდ, ლაზ, ლაზიკა, ლაზისტანი – ბოლომდე ერქვა ამ მხარეებს, არზრუმიდან ვიდრე ზღვისპირეთამდე მოსახლეობას ყველას ზოგადი სახელი “ლაზი” მიესადაგებოდა, თუმცა კონკრეტულად იმ ეპოქაში ამ სახელის მატარებელი ტომი განსაზღვრული არ იყო (სამსონელები ტაპეზუნტელებს უწოდებდნენ ლაზებს, ტრაპეზუნტელები სამსუნელებსა და არზრუმელებს და ა.შ.), მაგრამ “ლაზ” სახელი არ ერქვა დასავლეთ საქართველოს არც ერთ ტომს. მხოლოდ XIX ს-ის ბოლოსა და უფრო მეტად XX ს-ში, ისტორიკოსებმა წიგნიერი გავლენით უწოდეს დასავლეთ საქართველოს ლაზეთი და მის ერთ-ერთ ტომს – ლაზები. ასე რომ, ამ კუთხისათვის “ლაზის” წოდება ხელოვნურად მოხდა, მაშინ, როცა ტრაპეზუნტის ოლქის ხალხს ეს სახელი ნამდვილად ერქვა. პ. ინგოროყვა ეთანხმება აზრს, რომ ტრაპიზონის ოლქს ლაზიკა დაერქვა VIII ს-დან, მას შემდეგ, რაც თითქოსდა VIII ს-ში ტრაპიზონი შეუერთდა დასავლეთ საქართველოს. სინამდვილეში VIII ს-ში აფხაზთა სამეფოს საზღვარი მხოლოდ ჭოროხამდე აღწევდა, ხოლო ტრაპიზონი შედიოდა ბიზანტიის იმპერიის “არმენიაკონის თემში”. არმენიაკონის თემი VIII ს-ში რიზემდე აღწევდა. მოიცავდა I და II კაპადოკიას და ასევე III არმენიას (ხალდიის თემი, რომელიც შემდგომ შეიქმნა, იგივე ლაზიკაა). ზოგიერთი წყაროს მიხედვით არმენიაკონის თემი VII-VIII სს-ში (ხოლო შემდეგ ხალდიის თემი) აღწევდა მდ. ფასისამდე (“ფასისი”, როგორც ცნობილია, ერქვა მდ. არაქსს (კონსტანტინე პორფიროგენეტის ცნობით) და ასევე მდ. ჭოროხს (ბერძნული წყაროებით) და არა რიონს). თ. უსპენსკის ცნობით, კომნენოსთა სამეფოს, “ტრაპეზუნტის იმპერიის საზღვარი აღწევდა მდ. ფასისამდე ანუ ჭოროხამდე და არა რიონამდე (Т. Успенский, Очерки Трапезунтской империи, ც. 32). ტრაპეზუნტის იმპერატორებსაც ზოგჯერ უწოდებდნენ “ლაზთა მთავრებს” (პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, გვ. 268).

საერთოდ, როგორც მრავალჯერ აღნიშნულია, ქართულ წყაროებში სიტყვა “ლაზიკა” არ იხმარებოდა. ის მიიჩნეოდა ბერძნულ ფორმად და ქართულად ამ სიტყვას თარგმნიდნენ ასე – სოფელი მეგრელთა და მის ქვეშ, როგორც წესი, ტრაპეზუნტის ოლქი მოიაზრებოდა. მაგალითად, ეპიფანე კონსტანტინეპოლელის (VIII ს.) “ლაზიკის ქალაქი ტრაპეზუნტი” – ქართული წყაროსათვის “მეგრელთა სოფლის” ანუ მეგრელთა ქვეყნის ქალაქია. თეოფანე აღმსარებელი (IX ს) ტრაპიზონის მხარეს ლაზიკას უწოდებს (იქვე, გვ. 214). ასევე სხვა ავტორები.

სომხურ წყაროებში ტრაპეზუნტის მხარეებს ლაზივი და ეგერი ეწოდება, ასე უწოდებს მას სომხური გეოგრაფია. მასში ნათქვამია – “კოლხეთი, ე.ი. ეგრი არის ქვეყანა პონტოს ზღვიდან სარმატიამდე, და მდინარე დრაკონიდან კავკასიის მთამდე და მის შტოებამდე, რომელიც მას ჰყოფს ივერიიდან და იგი განიყოფა ოთხ მცირე ქვეყნად: მანველი (მანრალი), ეგრევიკი, რომელიც არის საკუთრივ ეგრი (ფასისის მდინარის მოსაზღვრედ ამავე სახელწოდების ქალაქითურთ), ლაზივი (იგულისხმება რიზე-ტრაპეზუნტის მხარე) და ჭანივი, რომელიც არის ქალდეა. აქვს ხუთი ქალაქი, იანი, კოტა როდოპოლისი ათინა, რიზონი, სხვა ნავსადგურები, ტრაპეზუნტი”.

სომხური წყარო, აქ სარმატიას უწოდებს, მდ. ჭოროხის აქეთ მდებარე დასავლეთ საქართველოს, ხოლო კავკასიის მთას უწოდებს კარჩხალის ქედსა და მის განშტოებებს (მდინარე ჭოროხის შესართავთან), რომელიც ეგრს ჰყოფდა ივერიიდან. ეგრი ანუ ერგე-ჭოროხის პირა ქვეყანას ერქვა, შესართავთან, ხოლო საფიქრებელია ისიც, რომ სომხური გეოგრაფიის “ეგრი” შესაძლოა აღწევდა იმავე რეგიონში მდებარე მდ. არაქსის სათავეებამდე არზრუმთან, რადგანაც ნ. ადონცის სიტყვით, მდ. არაქსს და მის შენაკადს ასევე ეგრი ერქვა. ასევე ამ მდინარეს ერქვა “არაზი” (ალაზი), რომელიც შეიძლება იყოს ის ფუძე, საიდანაც ქვეყნის სახელი “ლაზიკა”, “ლაზივი” იქნა მიღებული. ეს სახელი, როგორც აღინიშნა, იმითაა მნიშვნელოვანი, რომ ამავე რეგიონში მდებარეობდნენ პროვინციები “მანრალია” და “მარდალია”. კერძოდ, მანრალიას თემი ებჯინებოდა ხალხალის ქედს, ხორძიანას მეზობლად (ადონცი, არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში, გვ. 20).

VII ს-ში მიწა-წყალი ჭოროხამდე (ანუ ეგერი) არმენიაკონის თემში შეიყვანა ბიზანტიამ, თუმცა მალევე ბიზანტიამ არმენიაკონის თემს თავისი ნამდვილი სახელი “ქალდეას თემი” უწოდა.

ქართული საბჭოთა ისტორიოგრაფიის ტრაგედიად უნდა მივიჩნიოთ, რომ მან არასწორად განსაზღვრა მანრალის, ასევე, ფასისის, როდოპოლისის, სკანდას თუ სარაპანას მდებარეობა. შესაბამისად, ლაზიკა უწოდა დასავლეთ საქართველოს.

როგორც ითქვა, ნ. ადონცის გამოწვლილვითი განმარტებით, მანრალია მდებარეობდა არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ თეოდოსიოპოლისთან (არზრუმდან) ახლოს ხალხალის მთასთან, მარდალიის გვერდით (ნ. ადონცი, გვ. 20).

დ. მუსხელიშვილის, ისევე, როგორც სხვა ქართველი მეცნიერების აზრით კი, მანრილი, ანუ მანრალია თითქოსდა ერქვა არგვეთს. ეგრევიკი, ანუ ეგრი კი თანამედროვე სამეგრელოს.

ესაა, შეუსაბამო მოსაზრება. მანრილი იყო არა იმერეთი, არამედ მხარე ჭანეთთან, არზრუმთან.

ქართული და სომხური წყაროებიდან ჩანს, რომ არსებობდა ორი ეგრისი, ჩრდილოეთ ეგრისი და სამხრეთ ეგრისი (ტერიტორია ჭოროხიდან ტრაპეზუნტამდე). თვითონ ჭოროხის პირა ერგე და გურია – ეგრისის ნაწილები იყვნენ. სომხურ გეოგრაფიაში ლაზივი ერქვა – რიზე-ტრაპეზუნტის მიმდებარე ქვეყანას.

ლაზი ეპისკოპოსები

პროკოფი კესარიელის ცნობით, რიზესა და აფსაროსის შორის მცხოვრებთ “ლაზთა ეპისკოპოსები” უწესებდნენ მღვდელმსახურებს – ასე განმარტავს მ. ბერძნიშვილი პროკოფის ცნობილ ფრაზას – “ლაზთა ეპისკოპოსები უწესებენ მათ მღვდელმსახურებს” (მ. ბერძენიშვილი, ქ. ფაზისის ისტორიისთვის, გვ. 54).

ბიზანტიის იმპერიის საზღვარი აღწევდა რიზემდე და შემდეგ გადმოიწია ხუფათამდე. პროკოფის ცნობითაც პეტრას ციხის სამხრეთით ერთი დღის გზაზე იწყებოდა პონტოს ხალხის საცხოვრისი ანუ ბიზანტიური ერთ-ერთი პროვინციის მოსახლეობისა. მათ პროკოფი სხვა ადგილას “ერთ ხალხს” უწოდებს. ჩანს ისინი რიზეს რეგიონში ცხოვრობდნენ აფსაროსამდე. მათთვის უახლოესი ლაზთა საეპისკოპოსოები ტრაპეზუნტის რეგიონში მდებარეობდნენ. ამ რეგიონში დააწესა კონსტანტინოპოლმა ე.წ. “ეპარქია ლაზიკაში” – როდოპოლისის, ზიგანას, საისინისა და პეტრას კათედრები.

როდოპოლისის კათედრა რიზესთან ახლოს მდებარეობდა – არაბთა შემდგომ ეპოქაში ზიგანა როდოპოლისის ადგილას აღმოცენდა სუმელას ცნობილი სამონასტრო ცენტრი.

როდოპოლისის ეპარქია რიზეს რეგიონის მთიანეთამდე აღწევდა (იწყებოდა ზიგანას უღელტეხილთან.

უნდა შევნიშნოთ, რომ პეტრას კათედრა ნ.ადონცის კვლევით, მდებარეობდა “სადღაც პაიპერტთან” და არა გონიო-ხუფათთან. ის ასევე შეიძლება ვეძიოთ ქ.ტრიპოლისთთან, ტრაპეზუნტის ქვემოთ, იქ სადაც პეტრუმის (ბედრუმის) ცნობილი ციხეა.

საისინის კათედრას ადონცი ათავსებდა არდასასთან ახლოს, ზიგანას უღელტეხილის სიახლოვეს.

აღსანიშნავია, რომ მთელ ამ რეგიონში საკმაოდაა გავრცელებული სიტყვა “ფაზარი” ამჟამადაც კი. ეს სიტყვა ეტიმოლოგიურად მოგვაგონებს სიტყვა ფაზისს – უძველეს “ლაზიკის ეპარქიას” ასევე ფაზისისა ერქვა.

ამ რეგიონში მდებარეობდა “ძველი ქალაქი აფსარუ”. II საუკუნეში, არიანეს დროს, აქაური გარნიზონი შედგებოდა 5 კოჰორტისაგან, ე.ი. ნახევარლეგიონისაგან, კოჰორტაში 500 კაცი ირიცხებოდა. პროკოფი კესარიელის დროს ეს ბრწყინვალე ქალაქი თითქმის დანგრეული იყო. მ. ბერძნიშვილის აზრით, ეს ქალაქი კოლხეთში შედიოდა, რადგანაც არიანეს დროსვე კოლხების მიწა-წყლის საზღვარი იყო მდ. ოფისი ეს უნდა იყოს მდ. ოფი (ხუფათი-ხოფა), ის კი ამ მდინარის აღმოსავლეთით მდებარეობდა. პროკოფის დროს ეს ქალაქი გათავისუფლებულა რომაელთაგან, კერძოდ კი, მას შემდეგ, რაც მოსპობილა ამ ქალაქის გარნიზონი. “აფსარიელებიც დამოუკიდებელნი გამხდარან, როგორც რომაელებისაგან, ისე ლაზებისაგან, მაგრამ საეკლესიო სფეროში, ისინი, როგორც ქრისტიანები, ლაზეთის ეპისკოპოსთა იურისდიქციას ემორჩილებოდნენ. პროკოფი პირდაპირ წერს: “ლაზთა ეპისკოპოსები უწესებენ მათ მღვდელმსახურებსო” (მ. ბერძნიშვილი, დასახ. ნაშრ. გვ. 54). ლაზეთი, ჩემი აზრით, ერქვა სწორედ იმ კოლხეთს, რომელიც ტრაპეზუნტის მთიანეთიდან აფსაროსამდე ოფ, ხოფამდე ვრცელდებოდა და მას მოიცავდა ლაზთა ეპისკოპოსების სამწყსო.

სტრაბონის ცნობით, “მოსხიკეს მთები კოლხეთის თავზე მიიმართებიან” (სტრაბონი, XII, 2,18). ამ ცნობას მნიშვნელობა აქვს კოლხეთის ადგილმდებარეობის განსაზღვრისათვის. ჩვენი მეცნიერების დიდი ნაწილი ფიქრობს, რომ ეს “მოსხიკეს მთები” სურამის ქედია დასავლეთ საქართველოში და ამიტომ ფიქრობენ, რომ მის დასავლეთით მდებარეობდა კოლხეთი.

ვახუშტი ძალზე გარკვევით წერს, და თანაც რამდენიმეჯერ, რომ ძველი გეოგრაფების მიერ ნახსენები “მოსხის” მთები წარმოადგენდნენ მთათა სისტემებს ჭოროხის სათავედან ბასიანის ჩათვლით, მასში შედიოდა დევაბოინის, ირიჯლუს, ყალნუსა და თორთომის ქედები (ქ.ც. IV, 1973, გვ. 658 (სქოლიო)). მოსხიკეს, ანუ მოსხის მთათაგან ერთ-ერთიდან, კერძოდ, ირიჯლუდან იღებს სათავეს მდ. ჭოროხი. ვახუშტი წერს – “მდინარე ჭოროხი გამოდის ირიჯლუს მთასა” (იქვე, გვ. 675). ვახუშტის ცნობით, მოსხიკეს ქედი – ტრაპეზუნტის კოლხეთის თავზე იყო არა დასავლეთ საქართველოში, ერთის მხრივ ის იყო ქედი, რომელიც ზემოდან დაჰყურებდა ხოფა-რიზეს ქვეყანას, ზღვისპირა ქვეყანას, ისტორიულ ლაზეთს, მეორე მხრივ კი ზღვის დონიდან თითქმის 2000 მეტრ სიმაღლეზე მდებარე კოლა-არტაანს (იბერიას). ამიტომაც ეს ქედი, ანუ ჭოროხის სათავე ერთდროულად იბერიის მაღლაც იყო და კოლხეთსაც ზემოდან დაჰყურებდა, ანუ კოლხეთის თავზე მიიმართებოდა. მაშასადამე, კოლხეთი ამ მთის დაბლა ზღვისპირა ქვეყანას ერქვა, ანუ ტრაპიზონ-რიზე-ხოფა-აფსაროსის რეგიონს, ანუ ეს იყო სწორედ ლაზეთის ქვეყანა თავისი ზიგანას საეპისკოპოსოთი, რომელზე გავლითაც ტრაპეზუნტის კოლხეთი უკავშირდებოდა ამ მთათა სისტემით შექმნილ უზარმაზარ პლატოს.

სტრაბონს აკრიტიკებს მ. ბერძნიშვილი “რომ ის იძლევა ერთი მეორის საწინააღმდეგო ცნობებს” (მ. ბერძნიშვილი, გვ. 102), რადგანაც მიიჩნევს, რომ მოსხიკეს მთები ზესტაფონთან მდებარეობდა და ამიტომ სტრაბონის ცნობები მისთვის ერთმანეთს ეწინააღმდეგებოდა.

ტრაპეზუნტიდან ზიგანა-რიზემდე მოქმედ ეპისკოპოსებს დაერქვათ შემდგომ ლაზთა ეპისკოპოსები, ტრაპეზუნტის რეგიონის საეპისკოპოსოთა ლაზი ეპისკოპოსები ემსახურებოდნენ მრევლს აფსაროსამდე. აღსანიშნავია რომ თითქმის ათასი წლის შემდეგაც კი ტრაპეზუნტის იმპერიის მმართველებს “ლაზთა მეფეებს” უწოდებდნენ. ლაზიკა-ტრაპეზუნტის რეგიონს ერქვა,მის მთიანეთს. “ბიზანტიის ოფიციალური ისტორიკოსები” ნიკიტა ხონიატისი, გიორგი აკროპოლიტისი, პახიმეროსი, ნიკიფორე გრიგორასი და სხვანი ტრაპიზონის მეფეებს კოლხა ან ლაზთა მთავრებს უწოდებდნენ” (თ. ქართველიშვილი, კულტურის ისტორიის საკითხები XIX., 2004, გვ.20).