შესავალი
XX ს-ის ოფიციალური ისტორიოგრაფიის თვალსაზრისით ქართული ეკლესია იყო “პროზელიტური ეკლესია”, რომელმაც თითქოსდა IX-X სს-ში დასავლეთ საქართველოდან გააძევა ძველთაგანვე კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში მყოფი ბერძნული საეპისკოპოსოები და გააუქმა ფასისის (ფოთის) სამიტროპოლიტოში შემავალი როდოპოლისის (ვარციხის), ზიგანას (“ზიგინევი – გუდაყვას”), საისინის (ცაიშის), პეტრას (ციხისძირის) ბერძნული კათედრები. ასევე, თითქოსდა შეცვალა იქამდე დასავლეთ საქართველოში დამკვიდრებული ბერძნულენოვანი წირვა-ლოცვა ქართულით. მათი თვალსაზრისით, მეცნიერულად დადგენილ ფაქტად მიიჩნევა, რომ ბერძნული წყაროებით ლაზიკა არის დასავლეთ საქართველო.
ამ გაბატონებულ თვალსაზრისს ჩვენც ვიზიარებდით, მაგრამ იმის გამო, რომ ძველი ქართველი მემატიანეებისათვის სრულიად უცნობია ბერ¬ძნული საეპისკოპოსოების არსებობა დასავლეთ საქართველოში, გადავწყვიტეთ გამოგვეკვლია სინამდვილეში სად მდებარეობდა ლაზიკა. საჭირო იყო გარკვევა იმისა ეთანადება თუ არა პროკოფი კესარიელისეული გეო-გრაფიული აღწერილობა ლაზიკისა თანამედროვე დასავლეთ საქართველოს. ასევე საჭიროა კვლევა იმისა, პროკოფი კესარიელის მიერ აღწერილი მდ. ფაზისი არის თუ არა მდ. რიონი.
პროკოფის ცნობით ლაზიკის უმთავრესი მდინარეა ფაზისი, ლაზიკა მის სანაპიროებზეა განფენილი. ფაზისი იმდენად ჩქარა შეედინება ზღვაში, რომ კარგა ხანს ზღვას არ ერევა და დამოუკიდებელი ჩქარი ნაკადის სახით ზღვის ზედაპირზე მიედინება. ზღვაში მცურავ ნავებს ამ ნაკადის გადაცურვა უჭირთ. აქედან ჩანს, რომ ფაზისი მთის მდინარეა, მაგრამ რიონი ხომ, დაბლობის, ბარის მდინარეა ზღვის შესართავთან. რიონის ბუნება მთლიანად განსხვავდება ამ აღწერისაგან.
რიონის შესართავთან ფოთი-სამტრედიის ძალზე ვრცელი ვაკე თითქმის ზღვის ნულოვან დონეზე მდებარეობს, უფრო მეტი, ზოგიერთი ნაკვეთები ზღვის დონეზე დაბლაცაა განლაგებული, ამიტომაც მდ. რიონი არა მხოლოდ ქმნიდა უზარმაზარ ჭაობებს ამ ვრცელ ვაკეზე, არამედ იკარგებოდა კიდეც ამ ჭაობებში. მისი დელტა განფენილი იყო ჭაობებში და ის ძნელად უერთდებოდა ზღვას, ამიტომაც საბჭოთა იმპერიის დიდი სამეცნიერო ძალები შეეჭიდა სამუშაოს, რათა შეექმნათ კალაპოტი მდ. რიონისათვის. მართლაც ეს თითქმის საუკუნოვანი შრომის შემდეგ გახდა შესაძლებელი
მიუხედავად ასეთი უზარმაზარი სამუშაოებისა, მდ. რიონის სიჩქარე, მართალია ოდნავ გაიზარდა, მაგრამ ამჟამადაც, თვითმხილველ დამკვირ¬ვებელთა თქმით, რიონი ძნელად უერთდება ზღვას: კერძოდ ხან რიონი შედის ზღვაში დიდი გაჭირვებით, რადგანაც ზღვის დონეზეა მისი დელტა, ხან კი პირიქით, ზღვა შედის რიონის კალაპოტში, ანუ შედინების ამ ადგილას არის ზღვისა და მდ. რიონის მიქცევა-მოქცევა. საფიქრებელია, რომ ასევე იყო პროკოფი კესარიელის დროსაც. რიონი ზღვის შერთვის ადგილას არის ჭაობის მდინარე და ის არ შეიძლება იყოს ფაზისის ის უგემრიელესი სასმელი წყალი, რომელსაც, პროკოფის თქმით, მეზღვაურები იღებდნენ და ინახავდნენ, რადგანაც არ უგემურდებოდა და არ ფუჭდებოდა. რიონის წყალი იმთავითვე სასმელად უვარგისი უნდა ყოფილიყო, რადგანაც ყოველ¬თვის იყო ჭაობის მდინარის წყალი. მაგრამ სულ სხვაა ჭოროხი – ესაა ნამდვილად ზღვაში შემდინარე მთის წყალუხვი მდინარე.
შუა საუკუნეებში საეჭვოა მდ. რიონი ყოფილიყო დიდი სავაჭრო და სააღებმიცემო არტერია უფრო მეტად იმის გამო, რომ მისი დაბლობის უზარმაზარი ჭაობები იყო მალარიის კერა. ძველად გავრცელებული ციებ-ცხელება აავადებდა ადამიანებს, მალარია არ აძლევდა ადამიანებს საშუალებას ეცხოვრათ და ეღვაწათ მდ. რიონის ქვეყანაში ანუ ზღვიდან თანამედროვე სამტრედიამდე და თითქმის ქუთაისამდე. მალარიას ყველა ერიდებოდა.
ეს ციებ-ცხელება აიძულებდა ადამიანებს მიეტოვებინათ რიონისპირა დაბლობის (ანუ თანამედროვე რიონის ვაკის) ტერიტორია და მთისწინეთისა და მთა-გორაკებისათვის შეეფარებინათ თავი. გარდა ამისა, აღნიშული დაჭაობების გამო რიონისპირა ვაკე ფოთიდან სამტრედიამდე დაფარული იყო ჭაობის ტყეებით, ბუჩქნარებითა და ეკალბარდებით. მიწა კი წყლით იყო გაჯერებული, აქ ადამიანებს არ ეცხოვრებოდათ. შესაბამისად არც ეკონომიკა და აღებ-მიცემობა იყო განვითარებული, არ იყო გზები და შესაბამისად, არც რიონზე იქნებოდა გადებული 120 ხიდი (ამ საკითხზე ქვემოთ შევჩერდებით).
მეორე მხრივ, ფოთიდან თითქმის ქუთაისამდე ტექნოლოგიურად შეუძლებელია რიონზე 120 ხიდის გადება. ამჟამადაც, XXI ს-ში, თანამედროვე ტექნოლოგიების პირობებში მდ. რიონზე სულ რამდენიმე ხიდია გადებული (იგულისხმება ქ. ქუთაისიდან ფოთამდე). საქმე ისაა, რომ მდ. რიონის კალაპოტი ძალზე განიერია, დატოტვილია, მას არასდროს ჰქონდა ერთი კალაპოტი, ამასთანავე ხშირად იცვლიდა თავის კალაპოტს, მისი სანაპიროები ხიდის ბურჯებისათვის არ შეიცავსYმყარ გრუნტს, ამიტომაც საჭიროა ხიდის ბურჯების ასაგებად მნიშვნელოვანი საინჟინრო სამუშაოების ჩატარება. ძველ დროს ხიდის ბურჯებს აყრდნობდნენ კლდოვან ქანებს ანდა მყარ გრუნტს, რომელსაც გარკვეულწილად აძლიერებდნენ, ამიტომაც ხიდების აგებისათვის შესაბამისი გრუნტის სანაპიროს მოძებნა იყო საჭირო.
რიონის ვაკე-დაბლობის ჭაობები, განსაკუთრებით კი სანაპიროები, არც ახლა და მითუმეტეს 2000-1500 წლის წინ ამის საშუალებას არ იძლეოდა. ჭაობის ლია (“პალია”) ანუ წყლით გაჯერებული მიწა – განიერ მდინარისათვის საჭირო გრძელი ხიდის მძიმე ბურჯებს ვერ დაიჭერდა. ამისათვის ძველ დროს, როგორც ითქვა, კლდოვან სანაპიროებს იყენებდნენ – კლდეებზე ძველი ტექნოლოგიების შესაბამისად იდგმებოდა ხიდის ბურჯები. მდ. რიონის დაბლობზე კი კლდეები არ არის.
იყო თუ არა მდ. ფასისზე ასი ან მეტი ხიდი? უნდა ვიგულისხმოთ, რომ იყო, მაგრამ არა მდ. რიონზე, არამედ მდ. ჭოროხსა და მის შენაკადებზე. პროკოფი ხშირად წერს – “მდ. ფაზისის ორივე სანაპირო არის კლდოვანი, აქ არის ვიწრო კლდოვანი გასასვლელები” ე.წ. კლისურები, სწორედ ამ მდინარისპირა კლდეებზე ანუ ხევის სანაპიროებზე იდგმებოდა ხიდის ბურჯები, რომელზეც ძველი ტექნოლოგიების შესაბამისად დგამდნენ თაღოვან ხიდებს. მართლაც მდ. ჭოროხის ხეობაში, მდინარის შენაკადებზე, დღემდეა მოღწეული ათეულობით უძველესი თაღოვანი ხიდი, გადებული ღრმა მდინარეებზე, მაგრამ რიონის ბარში ქუთაისიდან ფოთამდე არც ერთი ასეთი ძველი თაღოვანი ხიდი არც რიონზე და არც მის შენაკადებზე არაა და ეს ბუნებრივიცაა, ასეთი ხიდების გადება რიონის ბარში შეუძლებელია, ჭოროხის ხეობაში ეს შესაძლებელია და აგებდნენ კიდეც. აი, აქ ე.ი. მდ. ჭოროხსა და მის შენაკადებზე, ამ არეალში უნდა ყოფილიყო სტრაბონის მიერ აღწერილი 120 ხიდი გადებული.
მდ. რიონის ერთი სანაპიროდან მეორეზე გადადიოდნენ არა ხიდებით, არამედ ბორნებით – გაჭიმული იყო ბაგირები, რომელზეც ტივები ან ნავები იყო გამობმული, რომლებიც ერთ სანაპიროს აერთებდნენ მეორესთან – ეს იყო ბუნებრივი წესი გეოგრაფიული გარემოდან გამომდინარე. ერთი სიტყვით, ქუთაისიდან ფოთამდე რიონი არის ზღვის დონეზე მდებარე უვრცელეს ვაკეზე (ე.წ. რიონის დაბლობზე) გამდინარე ბარის წყალი, ხოლო ფაზისი მთის მდინარეა.
წმ. ექვთიმე მთაწმიდელი და ზოგადად ქართული საეკლესიო ისტორიოგრაფია მდ. ფაზისად მიიჩნევდა ჭოროხს და არა რიონს. ბერძენ-რომაელი ავტორების ცნობებით ზღვასთან შერთვის სიახლოვეს ძალზე სწრაფი ფაზისი მიედინებოდა კლდეთა შორის, ამიტომ მისი კალაპოტი უცვლელი იყო. მას სათავე არმენიაში ან ჭანეთში ჰქონდა, მიემართებოდა სამხრე-თიდან ჩრდილოეთისაკენ. აქ ერთ ადგილას წინ ხვდებოდა კავკასიის დიდი მთა, რის გამოც მკვეთრად იცვლიდა მიმართულებას და უხვევდა დასავლეთისაკენ. ამ ადგილების ახლოს ფასისის მარჯვნივ იყო იბერია და მის მაღალ მთებზე მესხები ცხოვრობდნენ.
.ასეთივეა ჭოროხი, ის მიედინება ჩრდილოეთისაკენ, სადაც ართვინთან ხვდება კარჩხალის დიდი მთა, რის გამოც იცვლის მიმართულებას და მკვეთრად უხვევს დასავლეთისაკენ, ამით ემსგავსება ფაზისის აღწერას, კარჩხალის მთათა სისტემას, ჩანს “კავკასიის დიდ მთას” უწოდებდნენ ძველი ავტორები, აღსანიშნავია, რომ აქვე იყო ძველი საერისთავო საკავკასიძეო, (ამჟამადაც არის ადგილი “კავკასორი”), იქვე იყო არტაანის ოლქი, შემავალი იბერიაში ანუ იქვე “იყო იბერია”, სადაც მესხები ცხოვრობდნენ, ასე, რომ ფაზისის აღწერა იდენტურად ემთხვევა ჭოროხისას.
ჩვენში ამჟამად მიიჩნევენ ,რომ ფაზისი რაჭაში ფასის მთიდან გამომავალი რიონია. ამავე დროს მიიჩნევა, რომ ფაზისის ზემო დინება ძირულაა ყვირილასთან ერთად. თუ, ვთქვათ, ფასისის სათავე ჭანეთი ან არმენიაა, და ფასისი რიონია, მაშინ რაჭა ან ლიხის ქედი არმენია-ჭანეთში ყოფილა, რაც ასე არაა. ამ და სხვა მრავალი ნიშნით ფაზისი ჭოროხია.
მდ. ფასისი არიანეს მიხედვით
“ჩემთვის ცნობილ მდინარეებს შორის ფასისის წყალი უმსუბუქესია და ფერიც მეტად განსხვავებული. მის სიმსუბუქეს შეიტყობს კაცი წონის გასინჯვით და კიდევ იმით, რომ როდესაც ზღვას ერთვის, ზღვის წყალს ზედ მოექცევა, არ შეერევა, როგორც ჰომეროსი ამბობს… ზემოთ მიმდინარეობს როგორც ზეთი. და როდესაც ზღვაში ზემოდან ამოხაპავენ წყალს, ის მტკნარია, ხოლო თუ ვინმე სიღრმეში ჩაუშვებს ჭურჭელს – მარილიანი … ფასისის წყალს ტყვიის თუ კალის ფერი გადაკრავს, მაგრამ, რომ გააჩერებ ძალიან წმინდა ხდება, ამიტომ ჩვეულებაა ასეთი, რომ ფაზისში შემსვლელებმა არ უნდა შეიტანონ იქ სხვა წყალი, და შევლენ თუ არა მის კალაპოტში, ბრძანება იცემა, რომ ხომალდზე არსებული ძველი წყალი სულ გადაიღვაროს. ამბობენ, ვინც ამას არ შეასრულებს, ბედნიერი მგზავრობა არ ექნება. ფაზისის წყალი არ შმორდება და ათ წელზე მეტ ხანს გაუფუჭებელი რჩება, უფრო მეტადაც ტკბება” (ფლავიუს არიანე, მოგზაურობა შავი ზღვის გარშემო, 1961, გვ. 38).
ფასისის წყლისაგან კარდინალურად განსხვავებულია მდ. რიონის წყალი. ცნობილ მდინარეთა შორის რიონის წყალი ერთ-ერთი ყველაზე მძიმეა, რადგანაც “რიონი მსოფლიოში გამოირჩევა, როგორც ნაშალი მასალის (სილა, შლამის და სხვა) დიდი რაოდენობის მატარებელი და ზღვაში შემტანი მდინარე. მეცნიერების მიერ არაერთგზის დადგენილია, რომ ყოველწლიურად მდინარე რიონს ზღვაში შეაქვს 8-12 მილიონი ტონა ნაშალი მასალა, რისი დიდი ნაწილი ზღვის სანაპიროს შორიახლო ილექება და იწვევს ხმელეთის მატებას ზღვის ხარჯზე” (ს. ზაქარაია, ლიტერატურული წყაროების მიმოხილვა… კრებული “ცოტნეიდელი” II, 2008, გვ. 70).
იმავეს წერს მეორე მეცნიერი ს. გვასალია – “სპეციალისტთა აზრით რიონში 3-ჯერ მეტი ლამია, ვიდრე ნილოსში. რიონს ზღვაში ყოველწლიურად, საშუალოდ, 10-12 მილიონი ტონა სილა შეაქვს, ზოგჯერ მეტი, ნაკლები კი იშვიათად” (ს. გვასალია, ანტიკური ხანის კოლხეთი, კრებული “ცოტნეიდელი” II, 2008, გვ. 57).
თვალხილული ფაქტია, რომ რიონი ზღვის შესართავთან წყალტალახის მოძრავი მასაა, ლამიან-შლამიანი, შავ-ყავისფერი ჭუჭყიანი წყალი.
მაშასადამე, ჩვენ გვაქვს მდ. ფასისისა და მდ. რიონის შესახებ განსხვავებული ცნობები: ფასისი მსუბუქია, რადგანაც სილა-შლამის ნაკლებმატარებელია, მაშინ, როცა რიონი მძიმეა, სილა-შლამის ძალზე დიდი ოდენობის მქონე, თანაც ეს განსხვავება აღმწერთა ცნობით უკიდურესია, მაგალითად არიანეს მიხედვით მისთვის ცნობილ მდინარეთა შორის ფასისის წყალი ყველაზე მსუბუქი იყო, არიანე კი იმჟამინდელი მსოფლიოს მრა¬ვალ მდინარეს იცნობდა, რადგანაც ის, ვითარცა მაღალი რანგის სახელმწიფო მოხელე რომის პროვინციათა საქმეებს ადგილებზე წარმართავდა, იმპერატორ ადრიანეს საგანგებო რესკრიპტით ევალებოდა “მშვიდობის დაცვა პროვინციებში” – ბოსფორიდან რომამდე – II საუკუნეში (ფლავიუს არიანე, მოგზაურობა შავი ზღვის გარშემო, 1961, გვ. 3).
მაშასადამე მისთვის მრავალი მდინარე იყო ცნობილი. ის ზოგჯერ ფეხითაც კი დადიოდა ზღვათა სანაპიროებზე და ზომავდა მანძილებს მდინარეთა შორის. მისი აღწერით, როგორც ითქვა იმჟამინდელი კულტურული მსოფლიოს მდინარეთა შორის ფაზისის წყალი ყველაზე მსუბუქი იყო, მაშინ როცა ჩვენი თანამედროვე მეცნიერები სტატისტიკური მონაცემების ურთიერთშეჯერებით გვამცნობენ, რომ მდინარე რიონის წყალი – “მსოფლიოში გამოირჩევა, როგორც ნაშალი მასალის (სილა, შლამის) დიდი რაოდენობის მატარებელი” (ს. ზაქარაია).
აქედან ჩანს, რომ ფაზისი და რიონი სხვადასხვა მდინარეები იყო, ერთი სასმელად ვარგისია და არა მარტო ვარგისია, არამედ საუკეთესოა, ხოლო რიონის წყლის დალევას ვერავინ გაბედავს მის შესართავთან, რადგანაც სიმღვრივის გამო ის სასმელად ყოვლად უვარგისია. მათი ამ თვისებებიდან აისახება კიდეც ზღვასთან შერევის სურათი, კერძოდ ფასისი ზღვას არ ერევა, რადგანაც ზღვის წყლის კუთრი წონა უფრო მეტია მისი მარილიანობის გამო, მსუბუქი ფაზისის წყალი ზემოდან მოექცევა და დიდ მანძილზე ცალკე მიედინება ზღვაში, როგორც პროკოფი აღწერდა კიდეც არიანეს შემდეგ. რიონის წყალი კი პირიქით, დიდი სილიან-შლამოვნობის გამო ის ნაპირზევე ილექება. ამ პროცესს “სანაპიროს მოსილვას” უწოდებენ. სანაპირო რიონის შესართავთან განსაკუთრებით ლამიანია – “წვრილი სილითა და ლამით შემდგარი მოსილვის საშუალო მოცულობა 20 მილიონ კუბურ მეტრს აღწევს”: ამის გამო რიონის შესართავთან ზღვის სანაპირო ხმელე¬თად იქცევა და მისი ფართობი ყოველწლიურად იზრდება – “სტატისტიკა რიონის შესართავთან ხმელეთის მატებისა ასეთია 1804, 1892 წლებში ხმე¬ლე¬თმა საშუალოდ 9 მეტრი მოიმატა. 1870 წლიდან 1936 წლამდე ხმელეთმა 190 მეტრი მოიმატა ე.ი. ნამეტი წელიწადში დაახლოებით 3 მეტრს უდრის. მაგალითად ფოთის ციხე რომელიც ოსმალთა სულთანმა ააგო 1578 წელს ზედ ზღვის სანაპიროზე, 1858 წლისათვის დაშორებული იყო ზღვის ნაპირს 1,8 კმ-ით, ამ შემთხვევაში ხმელეთის მატებამ საშუალოდ 6,5 მეტრი შეადგინა წელიწადში… XIX ს-ის 60-იან წლებში ზედ ზღვის პირზე აგებული შუქურა XX ს. დასაწყისში ნაპირს 2 ვერსზე იყო დაშორებული” (ს. გვასალია, კრებული “ცოტნეიდელი” II, 2008, გვ. 57).
მაშასადამე მდინარე რიონის წყალი თავისი სიმძიმის გამო არა თუ ზღვას ზედ მოექცევა და მასზე გაედინება, არამედ, პირიქით, ზღვის სანაპიროზევე ტოვებს თავის მძიმე სილა-შლამს, ანუ ზღვის წყალს ქვეშ მოექცევა. ამ მხრივ ფაზისი არ შეიძლება იყოს რიონი. მათი წყლები სხვადასხვა კუთრი წონისაა. ერთი მსუბუქია და მეორე მძიმე.
აქედან გამომდინარე, ერთი სასმელად ვარგისია, მეორე როგორც ითქვა უვარგისია. რიონის წყალს, ამის გამო, არავინ ინახავს სასმელად, და თუ მას რაიმე ჭურჭელში შევაგროვებთ არა თუ 10 წლის შემდეგ, 15-20 წუთის შემდეგ ჭურჭლის მესამედი სილა-შლამი იქნება. ფაზისის წყალი კი 10 წლის შემდეგაც კიდევ უფრო უკეთეს-უკეთესი ხდებოდა სასმელად და ის ტკბებოდა კიდეც. კოლოსალური განსხვავებაა, იმდენად, საკვირველია კიდეც როგორ შეიძლება ამ თვისებათა გამო რიონისა და ფაზისის გაიგივება.
ბერძნები სახელ “ფასისს” უწოდებდნენ არა ყველა მდინარეს, არამედ მხოლოდ მას, რომელიც იყო სასმელად საუკეთესო. მსუბუქი იმდენად, რომ როგორც ზეთი ზემოდან მოექცეოდა ზღვას, რადგანაც ნ. ფოფხაძის კვლევით “ფასისი ჯერ კიდევ II ათასწლეულის ტექსტებში ეწოდებოდა წმიდა ზეთს, რომელიც იხმარებოდა მეფის ან სასულიერო პირის მიერ სხვა პი-როვნების ზეთისცხების სახელმწიფოებრივი ღონისძიების დროს (იხ. სიტყვა “ფასისი” გ. ფრიდრიხის ხეთურ-გერმანულ ლექსიკონში), ამიტომ ფასისია ის სუფთა მდინარე რომელიც წმიდა ზეთის მსგავსად შეერთების შემდეგ ზღვის წყალს არ შეერევა, მის თავზე მოექცევა ხოლმე (ნ. ფოფხაძე, კოლხეთის წარსულის ორიოდ საკითხი, კრებული, “ცოტნეიდელი”, II, 2008, გვ. 120). ჩანს, ამის გამო ბერძნებმა “ფასისი” უწოდეს მრავალ ანკარა, სუფთა მდინარეს, მათ შორის ევფრატს სათავეში და ყუბანსაც კი. ფასისი – იყო “ღმერთი” ოკეანესა და თეტისის შვილი ჰესიოდეს გენეალოგიის თანახმად, ამიტომაც იყო მდინარე ღვთაება. ბერძნული მითოლოგიით ფაზისი – “ღმერთია”, კონკრეტულად არის “მდინარე-ღვთაება”. ჩვენ სა¬ეჭვოდ მიგვაჩნია, რომ ბერძნებს სახელი “ფაზისი” ეწოდებინათ ამღვრე¬ულ, სილა-ლამიან, სასმელად უვარგისი წყლისათვის, ფასისი – წმინდა, საამო გარემოში გამდინარე (და არა ჭაობებში) ნიავ-ქარიან (და არა მალარიით განთქმულ) არე-მარეს წყალია. ასეთი გარემო აქვს მთელ სიგრძეზე ჭოროხს – მთის საამო მდინარეა, რიონი კი ჭაობებში ჩაკარგული, ციებ-ცხელებით განთქმულ ვაკეზე მიედინებოდა შლამითა და სილით იყო გაჯერებული. I საუკუნის მწერალ პლუტარქეს გენეალოგიით ფასისი იყო ჰელიოსისა და ოკეანის ასულის ოკორეს ძე, ერთი სიტყვით ფასისი ბერძნული სამყაროს, ბერძნული აზროვნებისა და მითოლოგიის შთაგონების წყაროა, ისაა წმიდა მდინარე, სასმელად საუკეთესო, ასეთი კი არაა მდინარე რიონი. “ფ-ს” ფუძე პ. ინგოროყვამ ქართულ სამყაროს დაუკავშირა, რაც შეიძლება მართალიც იყოს, აღსანიშნავია, რომ ქართული სამყაროს მდინარეები იყვნენ ევფრატი ზემოწელში, ჭოროხი, რიონი და ალბათ ყუბანისწყალიც. ასე, რომ ყველა მათგანს შეიძლებოდა ფასისი წოდებოდა, მაგრამ ჩვენი აზრით, ბერძნები ასეთ სახელს არ უწოდებდნენ ანუ “ღვთაება-მდინარედ” არ მიიჩნევდნენ სილიან-შლამიან სასმელად უვარგის ჭაობის წყალს, არამედ სუფთას, წმინდას, კეთილ გარემოში მიმდინარეს – ასეთი კი მთის ანკარა მდინარეები იყო.
არიანე წერს: “ფასისის წყალი მსუბუქია, ზღვას ზედ ექცევა – ზეთივით”, მისი სათავე არმენიაშია
უფრო სრულად მოვიყვანოთ არიანეს ცნობა ფაზისის შესახებ – “მდინარეების წყლებს შორის ფაზისის წყალი უმსუბუქესია და ფერიც მეტად განსხვავებული. მის სიმსუბუქეს შეიტყობს კაცი წონის გასინჯვით ან კიდევ იმით, რომ როდესაც იგი ზღვას ერთვის ზღვის წყალს ზედ მოექცევა, არ შეერევა, როგორც ჰომეროსი ამბობს, რომ “ტიტარესი პენეოსის წყლის ზემოთ მიმდინარეობს, როგორც ზეთი” და როდესაც ზღვის ზემოდან ამოხაპავენ წყალს, მტკნარია ის, თუ ვინმე სიღრმეში ჩაუშვებს ჭურჭელს – მარილიანი… ფასისის წყალს ტყვიის თუ კალის ფერი გადაჰკრავს, მაგრამ რომ გააჩერებ, ძალიან წმინდა ხდება. ამიტომ ჩვეულებაა ასეთი, რომ ფაზისში შემსვლელებმა არ უნდა შეიტანონ იქ სხვა წყალი და შევლენ თუ არა მის კალაპოტში, ბრძანება იცემა, რომ ხომალდზე არსებული ძველი წყალი სულ გადაიღვაროს… ფასისის წყალი არ შმორდება, ათ წელზე მეტ ხანს გაუფუჭებელი რჩება, უფრო მეტადაც ტკბება” (ფლავიუს არიანე, მოგზაურობა შავი ზღვის გარშემო, 1961, გვ. 38).
“მდ. ფასისი არმენიიდან მომდინარეობს. მის ახლოს ცხოვრობენ იბერიიდან არმენიაში გადასახლებული იბერიელები. მდინარის შესავლელთან, ფასისის მარცხენა ნაპირზე მოთავსებულია მილეტელთა მიერ დაარსებული ელინური ქალაქი ე.წ. ფაზისი, რომლშიც როგორც ამბობენ თავს იყრის 60 სხვადასხვა ერი”… (ანონიმი, იქვე, გვ. 86).
არიანე წერს – “ფასისის ახლოს ცხოვრობენ იბერიიდან არმენიაში გადასახლებული იბერიელები”, თუკი ფაზისი რიონია, მაშინ არიანეს შესაბამისად გამოდის, რომ “რიონის მახლობლად ცხოვრობენ იბერიიდან არმენიაში გადასახლებული იბერიელები”. რიონთან რა უნდა არმენიას? მაგრამ ჭოროხი გადმოედინებოდა ქვეყნიდან, რომელიც რომაელებმა მცირე არმენიის სახელმწიფოებრივ ერთეულს მიაკუთვნეს. ამ ქვეყნის ეთნიკას ეხება არიანე.
სტრაბონი მდინარე ფასისის შესახებ
გამოკვლევის XIV თავში, რომელიც “არმენიას” ეძღვნება, სტრაბონი წერს – ამ “ქვეყანაში ბევრი მდინარეა, განსაკუთრებით ცნობილია ფაზისი და ლიკოსი, რომლებიც პონტოს ზღვას ერთვიან (ერატოსთენე ლიკოსის მაგივრად ასახელებს თერმოდონტს, რაც არაა სწორი”) (სტრაბონი, XIV, 7) (თ. ყაუხჩიშვილი, სტრაბონის გეოგრაფია, 1957, გვ. 190).
თუ რატომ ათავსებს მდინარე ფასისს (ანუ ჭოროხს) სტრაბონი არმენიაში იქვე თვითვე განმარტავს: “მოგვითხრობენ არმენიაზე, რომ პირველად ის პატარა ყოფილა… იმით გაზარდეს, რომ მეზობელ ხალხებს ჩამოაჭრეს ნაწილები… იბერებს (ჩამოაჭრეს) პარიადრეს კალთები, ხორზენე და გოგარენე, რომელიც მტკვრის გადაღმა არის” (სტრაბონი, XIV, 5).
კლარჯეთი – ისტორიული ხორზენეს ერთ ნაწილად მიიჩნევა. მაშასადამე, ის ისტორიული იბერია იყო, რომელიც სტრაბონის ეპოქაში სომხეთში მოექცა, ამიტომაც შესაბამისად ცხადია, კლარჯეთის მდინარე ჭოროხი (ფაზისი) სტრაბონისათვის არმენიის ქვეყანაშია მოქცეული. ს. ჯანაშიას აზრით ხორძენე მოიცავდა გუმუშხანეს თემის აღმოსავლეთ ნაწილს (ს. ჯანაშია, შრომები, II, გვ. 93) – ეს კი ისტორიული კლარჯეთის რეგიონია. ყოველ შემთხვევაში საქართველოს ისტორიული ატლასის მიხედვით ხორძენე – კლარჯეთია. “საქართველოს სსრ ატლასი” (1964), გვ. 245. რუკაზე “ხორძენა” მოთავსებულია არტანუჯის რეგიონში და იქვე მიწერილია, რომ ესაა “კლარჯეთი”.
სხვაგან სტრაბონი წერს – “ხოლო დანარჩენი კოლხიდა მეტწილად ზღვასთან მდებარეობს: მომდინარეობს მასზე ფაზისი დიდი მდინარე, რომელსაც სათავე არმენიიდან აქვს, რომელიც ღებულობს გლავკოსსა და ჰიპოსს, მახლობელი მთებიდან გამომდინარეთ. აღმა ცურვა შეიძლება შორაპანამდე, სიმაგრეს შეუძლია დაიტიოს მთელი ქალაქის მოსახლეობა. ფეხით, საურმე გზით 4 დღეში მიისვლება მტკვრამდე. ფაზისზე მდებარეობს მისი მოსახელე ქალაქი, კოლხთა სავაჭრო ადგილი, გარშემორტყმული მდინარით, ტბითა და ზღვით” (სტრაბონი, XI, II, 17. თ. ყაუხჩიშვილი, სტრაბონის გეოგრაფია, 1957, გვ. 123). აქაც, ფასისი არმენიიდან მომდინარებს.
სტრაბონის სარაპანას მდებარეობა განსხვავდება პროკოფის სარაპანასაგან. სტრაბონის სარაპანა – მდ. ფასისზეა, ხოლო პროკოფისა – მაღალმთიანეთში. სტრაბონის სარაპანა უნდა იყოს ართვინი. ქალაქი ფაზისი კი უნდა იყოს თანამედროვე გონიო ან მისი მახლობელი პუნქტი. ცნობილი შლიმანი აქ აპირებდა არქეოლოგიური გათხრების დაწყებას ნებართვის შემთხვევაში. აღსანიშნავია, რომ ჭოროხის ზღვასთან შერთვის ადგილას, მარცხენა სანაპიროზე ახლაცაა ტბები და ასევე (ერთი დიდი და რამდენიმე მცირე) ყოფილა ვეიდენბაუმის აღწერითაც. ამ ნიშნით (მარცხენა სანაპიროზე ტბა და ქალაქი) ჭოროხი მიემსგავსება ფაზისს. კავკასიის მთას უწოდებენ სპერ-არსიანის მთიანეთს, რომლის ერთ-ერთი უდიდესი მწვერვალია კარჩხალი, აქ იყო ჭოროხის აუზის ვრცელი ქართული ოლქი – ისტორიული “საკავკასიძეო”.
აგათიას მიხედვით მდ. ფასისი მდ. ჭოროხია
მთისა და ბარის მდინარეებს ერთმანეთისაგან მკვეთრად განასხვავებენ, მთის მდინარეების სიჩქარე დიდია, გემრიელია და სუფთაა და აქვს შესაბამისი მახასიათებლები, ხოლო ბარის, მით უმეტეს, ჭაობის მდინარეები (ასეთია, მაგალითად, მდ. რიონი ქვემოწელში და ასევე ზღვის შესართავთან) არის მდორე, წყალი აქვს უგემური, ორგანოლეპტიკურად უვარგისი, წყლის სიჩქარე მცირეა, მას ზოგჯერ ფაქტიურად არ შეუძლია თავისი დინებით დაძრას ადგილიდან დიდი ნავი. როგორი მდინარეა ძველი ბერძენი ავტორების აღწერით მდ. ფასისი? ის მთის მდინარეა თუ ბარის (ჭაობის)? ძველი ბერძენი ავტორების აღწერით, მდ. ფასისი არის მთის მდინარე, მაგალითად ის ისე ჩქარი დინებით შედის ზღვაში, რომ მას დიდხანს არ ერევა, მისი წყალი ძალზე გემრიელია და იმდენად სუფთა, რომ ჭურჭელში შენახვის შემდეგაც დიდხანს არ ფუჭდება. იგივეს წერს აგათია სქოლასტიკოსი. მაგალითად, ის წერს, რომ ჭანების ტომი ცხოვრობს “ქალაქ ტრაპიზონის ქვემოთ, ევქსინის პონტოს სამხრეთით” (გეორგიკა, III, გვ. 181), ეს ტომი თავს ესხმოდა მეზობელ მხარეებს და მათ შორის არმენიასაც, ამიტომ მათ წინააღმდეგ საომრად გაგზავნეს მათი თვისტომი თეოდორე – სამხედრო მეთაური თავისი ჯარით. “მეფემ მას დაავალა ეს საქმე. ის დაიძრა კოლხიდიდან დიდძალი ჯარით, ფასისს გადაღმა მოუარა დასავლეთით ჭანების საზღვრებს და უცბად შევიდა მტრის მაშინდელი მიწაწყლის შუაგულში. მან დაიბანაკა ქალაქ თეოდორიადისა და ეგრეთწოდებულ რიზეს გარშემო” (გეორგიკა, III, გვ. 82).
აქედან ჩანს შემდეგი – ჭანების დამსჯელი სამხედრო რაზმი გამოვიდა კოლხეთიდან, მოუარა დასავლეთის მხრიდან ჭანეთის საზღვრებს და ეს დასავლეთის მხარე იყო ფასისის გადაღმა, ანუ ფაზისი იქვეა, რიზესთან ახლოს – მთებს იქით, იქიდან შემოუარა ჭანეთის საზღვრებს თეოდორემ. რიზესთან ახლოს კი ერთ მხარეს ზღვაა და მოპირდაპირე მხარეს მდ. ჭოროხი გაედინება – ესაა აგათია სქოლასტიკოსის ფაზისი.
დავუშვათ, ფასისი არის მდ. რიონი, ჭანეთის ადგილმდებარეობა კი ცნობილია – ტრაპიზონ-რიზესაკენ. დასავლეთ საქართველოდან რიზე-ტრაპიზონისაკენ მიმავალი ჯარი მდ. რიონს შემოუვლიდა ირგვლივ და ისე მივიდოდა ჭანეთში? ასეთი გზა იქნებოდა აბსურდული, ფასისი – რიზეს პირისპირაა, მთებში მას შემოუარა თეოდორემ და მივიდა რიზესთან, მაშასადამე ფაზისი – ჭოროხია და არა რიონი.
საერთოდ კი, ტრაპიზონისკენ მიდიოდა საცხენოსნო გზა, ხოლო ტრაპეზუნტიდან კონსტანტინოპოლამდე “სახელმწიფო ცხენებით” მგზავრობდნენ მოხელეები. მენანდრე პროტიქტორი წერს: სტრატეგოსი ზემარქე ალანიიდან, დარინის გზით მივიდა აფსილიაში (ისე, რომ მისიმიელთა ქვეყანა მარცხნივ დარჩა), მივიდა როგატორიონში და შემდეგ ევქსინოს პონტომდე და მერე ნავებით მდ. ფასისამდე, შემდეგ ტრაპეზუნტში. აქედან სახელმწიფო ცხენებით ბიზანტიონში მივიდა მეფესთან (გეორგიკა, III, გვ. 237).
ალანიად აქ იგულისხმება შემდეგდროინდელი აფხაზეთი, რომელიც ე.წ. დარინის გზით უერთდებოდა აფსილიას ანუ სუფსის ხეობას (რიონის მარცხენა სანაპიროს ვაკეს). აქ ყოფილა პუნქტი როგატორიონი, საიდანაც გასულა ზღვის სანაპიროზე და იქედან ზღვით, ნავებით მიუცურავს ჭოროხამდე ანუ ფაზისამდე.
ფასისი მთის სწრაფი მდინარე რომაა და სწრაფი სიჩქარის მქონე, ამის შესახებ ვიტყობთ აგათია სქოლასტიკოსის ნაშრომიდან:
სპარსელი სარდალი მალულად მიიწევს ქ. ფაზისისკენ, მიადგება მდი¬ნარეს. ქ. ფასისთან ახლოს მდინარეს გადახერგავს ნავებითა და შეშებით (ე.ი. მდინარე არც იმდენად განიერია) ისე, რომ ბერძნების ოცდაათნიჩბიანი რამდენიმე ნავი და ტრიერები დარჩა მდინარის აღნიშნული ხერგილის ზემოთ. ეს რომ დაინახა მენავეების უფროსმა, “მაშინვე მოაბრუნა საჭე, რაც ძალა და ღონე ჰქონდა, მოუსვა ნიჩბებს და გაბრუნდა უკან, თუმცა ძალიან გაუძნელდა ფაზისზე უკან გაცურვა და პირისპირ შებრძოლება მაგარ ტალღებთან, სპარსელებმა მაინც ორი ნავი ჩაიგდეს ხელში, მაგრამ უმეზღვაურებოდ. მეზღვაურებმა რომ დაინახეს მტერს ჩავუვარდებით ხელშიო, გაბედულად გადაეშვნენ ტალღებში… გადასჭრეს მდინარე ირიბად და ხმელეთით გასწიეს მეორე გზით, რათა მტერს არ შეჩეხებოდნენ და ჩავიდნენ იმ ქალაქში, ფაზისის სახელს რომ ატარებს” (გეორგიკა, III, გვ. 100).
აქედან ჩანს, რომ ზღვის სანაპიროსთან ახლოს ქ. ფასისთან მდ. ფასისი არის იმდენად ჩქარი მთის მდინარე, რომ მის ტალღებთან ბრძოლა უჭირს 30-ნიჩბიანი ნავის 15 მეზღვაურს. “მაგარი ტალღების” გამო ისინი მაინც ქვემოთ მიცურავდნენ. დიდი მცდელობის მიუხედავად, ამ უძლურობის გამო, მიატოვეს ნავი და წყალში გადახტნენ. ეს 30-ნიჩბიანი ცარიელი ნავი სპარსელებს ჩაუვარდათ ხელში, სპარსელებმა შიგ ჩასხეს თავიანთი მებრძოლები და რადგანაც დაღამდა კიდეც, მდინარეში ღუზა ჩაუშვეს და ნავებშივე დაიძინეს. აგათიას შემდეგი თხრობიდან ჩანს, რომ მდ. ფასისი ნამდვილად ჩქარი მთის მდინარე იყო ზღვის შესართავთანაც კი: “როგორც ზემოთ ვთქვი, რომაელთა ორი 30-ნიჩბიანი ნავი, ცარიელი სპარსელებმა იგდეს ხელთ. ეს 30-ნიჩბიანი ნავები მიდიელი ჰოპლიტებით იყო სავსე და მდინარეში იდგა ღუზაჩაშვებული და წვრილი თოკებით ნაპირას მიბმული. რომ დაღამდა, მეომრებმა ნავებში დაიძინეს, მაგრამ ძლიერი ტალღები წამოსულა და თოკები დაუჭიმია ტვირთის სიმძიმის გამო, ერთ ნავთაგანს მოულოდნელად თოკი გასწყვეტია, მოწყვეტილი და გათავისუფლებული ნავი ტალღას მოუტაცია და რადგან ტალღას ნიჩბებით არ უწევდნენ წინა¬აღმდეგობას, ნავი სწრაფად გაექანა წინ და ხელში ჩაუვარდა რომაელებს” (იქვე, გვ. 103). ე.ი. ფასისი სწრაფია. ასეთი კი ჭოროხია, ხოლო რიონი გაცილებით მდორეა. აქაც ფასისი – ჭოროხია.
თუ ფასისი ჭოროხია, მის სანაპიროებზე (მის ხეობაში) უნდა იყოს ყველა ის ცნობილი ქალაქი (ფასისი, როდოპოლისი, არქეოპოლისი), რომლებზეც ხშირად წერენ (მათ შორის მუხირისიც და კოტაისის ციხეც).
ჩვენ რომ ვეთანხმებოდეთ ს. ყაუხჩიშვილსა და საერთოდ, XX ს-ის II ნახევარის ქართული ოფიციალური ისტორიოგრაფიის თვალსაზრისს კოლხეთ-ლაზიკის მდებარეობის შესახებ, ცხადია, საკმაოდ რთულ შრომასაც არ გავწევდით და ამ საქმეს ხელახლა არ გამოვიკვლევდით, ამიტომაც, ჩვენ ს. ყაუხჩიშვილისაგან განსხვავებით, ვფიქრობთ, რომ კოლხეთ-ლაზიკა მდებარეობდა ჭოროხის ხეობაში, კერძოდ, მოიცავდა ჭოროხის ზღვისპირა შესართავ მხარეს (თანამედროვე სარფი-გონიო-ბათუმი და ა.შ.), ე.წ. ისტორიულ “ბოლო კლარჯეთისას” ანუ ჭოროხის ზღვისპირა მხარეს მდ. აჭარისწყლის შესართავის ზემოთაც და აგრეთვე ჭოროხის ხეობას ართვინისკენ, აგრეთვე ისტორიულ კლარჯეთს – არტანუჯისწყლის ხეობას ვიდრე არსიანის ქედამდე. აქ ქ. არტანუჯზე X საუკუნემდეც და შემდგომაც, პორფიროგენეტის სიტყვითაც, გადიოდა საერთაშორისო სავაჭრო გზა, რომელიც არტანუჯს აკავშირებდა იბერიასთან, არმენიასთან და სირიასთან, ხოლო, თავის მხრივ, არტანუჯი აღნიშნული ჭოროხისპირა გზით (და თვით ჭოროხით) უერთდებოდა შავიზღვისპირა სავაჭრო პორტებს. აი, ამ საერთაშორისო სავაჭრო გზაზე მდებარეობდა ლაზიკა, ანუ ისტორიული ერგე, ლიგან, კლარჯეთი. როგორც ვთქვით, ლაზიკა 553 წლისთვის ორად იყო გაყოფილი. ფრონტის ხაზი სპარსეთ-ბიზანტიას შორის გადიოდა დაახლოებით იქ, სადაც მდ. აჭარისწყალი უერთდება მდ. ჭოროხს, ზღვის ზემოთ 20-30 კმ-ის მანძილზე (ეს ზომები, რომელთაც ქვემოთ განვიხილავთ, გადმოცემული აქვს აგათია სქოლასტიკოსს).
ფრონტის ხაზი, ეტყობა, გადიოდა შავი ზღვის სანაპიროს პარალელურად. როგორც აგათიას მონათხრობიდან ჩანს, მერმეროემ სპარსელთა ჯარით ორჯერ შეუტია არქეოპოლისს და უკუქცეულ იქნა მუხირისსა და კოტაისის ციხეში. მაშასადამე, არქეოპოლისი ბერძნებისაა, მუხირისი და კოტაისის ციხე – სპარსელების, ეს პუნქტები ერთმანეთთან ახლოა, შემდეგ მერმეროემ გადაწყვიტა ბერძნების ხელში მყოფი სოფ. ტელეფისის ციხის ძნელსავალი ადგილების გავლით მიეღწია მდ. ფასისამდე. ტელეფისის ერთ მხარეს მიუდგომელი ციცაბოა, მეორე მხარეს კი ჭაობებია. მერმეროე მოულოდნელად მიადგა ტელეფისს, რომელიც ბერძნებმა მიატოვეს. ტელეფისიდან ზღვის მიმართულებით 7 სტადიონის მანძილზე იყო სოფელი ოლლარია, ბერძნულად “ქიტროპოლია” (ქოთნების სავაჭრო), იმავე გზაზე მდებარეობს პუნქტი “ნესოსი” (ნესოსი სულ 5 ფარსანგით არის დაშორებული ტელეფისს. იბერების და ლაზების ფარსანგი უდრიდა 21 სტადიონს) (გეორგიკა, III, 1936, გვ. 37).
“ნესოსი 150 სტადიონითაა დაშორებული ტელეფისს. ნესოსი გარ¬შემორტყმულია მდინარეთა მორევებით. ფასისი და დოკონოსი ცალ-ცალკე ჩამომდინარეობენ კავკასიის მთებიდან. აქ კი უახლოვდებიან ერთმანეთს” (გეორგიკა, III, გვ. 38).
თუ 1 სტადიონს დაახლოებით 178 მეტრად ჩავთვლით, სოფელი ნესოსი ტელეფისიდან დაშორებული ყოფილა 150X178 დაახლოებით 26,7 კმ-ით. ამდენითვეა დაშორებული ქ. ფასისიდანაც, ე.ი. ეს ქალაქები ერთმანეთთან ახლოს იყო. სოფ. ნესოსთან ეს ორი მდინარე ბერძნებს ერთმანეთისთვის შეუერთებიათ არხით. იქვე, მახლობლად, უერთდებოდა კიდეც ერთმანეთს ბუნებრივად ეს ორი ნაკადი – ჩემი აზრით, აჭარისწყალი (დოკონისი) და ჭოროხი (ფასისი). წერს კიდეც აგათია, “თავისთავად ერთვიან და ბოლოს ერთმანეთს შეერევიან” (იქვე, გვ. 38). მერმეროემ მდ. ფასისზე თავისუფლად გადაიყვანა თავისი ჯარი (ე.ი. მდინარე ვიწროა, არაა ისე განიერი აქ, ზღვიდან დაახლოებით 27 კმ-ის დაშორებით, ხოლო რიონი ზღვიდან 27 კმ დაშორებით ძალზე განიერია). მან ხიდი გადო – ფიცრებით და ტივებით (გვ. 39).
საზოგადოდ ჯარის, და განსაკუთრებით კი დიდი ჯარის ხიდზე გადასვლა, სახიფათო იყო, სწორედ ამ დროს ესხმოდა მას მოწინააღმდეგე. მით უმეტეს, რომ ხიდი სახელდახელო იყო – ტივებით და ფიცრებით გადებული, ამიტომაც მერმეროეს საგანგებოდ დაუცავს თავისი ჯარი, როგორც ჩანს, იქვე მდგომი ციხის – ონოგურისის მეციხოვნეთა მეშვეობით. აგათია წერს: “თავისუფლად გადაიყვანა მთელი ჯარი, რომ არავის აღმოუჩენია დაბრკოლება” (გეორგიკა, III, გვ. 40). და იქვე განაგრძობს თხრობას ონოგურისის ციხის შესახებ. ონოგურისი ყოფილა თითქმის ერთი ნაწილი არქეოპოლისის გარეუბნისა, ასე რომ, არქეოპოლისი ბერძნების ხელში მყოფი და ონოგურისი სპარსელებისა, ახლო იყვნენ აღნიშნულ სახელდახელო ხიდთან. 554 წელს ბიზანტიელებმა შეუტიეს ონოგურისს (გეორგიკა, III, გვ. 52).
მალე ბერძნებმა შეიტყვეს, რომ იბერიიდან მოდიოდა მერმეროეს შემცვლელი სპარსელი სარდალი ნახორაგანი. ჩანს, ისინი ფასისის ანუ ჭო¬როხის ხეობაში შევიდნენ არტაანიდან (ე.ი. იბერიიდან) ართვინის გავლით. ონოგურისის ციხესთან ბერძნები დამარცხდნენ, უკუიქცნენ და ბევრი დაიღუპა მდ. კათარისწყლის ხიდის გადალახვისას. აგათია წერს – “ორმოცდაათი ათასი კარგი მებრძოლი გაექცა სამი ათას სპარსელს” (გვ. 62), მიაჩნია, რომ ეს იყო ღვთის რისხვა ლაზთა მეფის მოკვლის გამო.
ნახორაგანმა წაიყვანა 60.000 სპარსი ჯარისკაცი ბიზანტიელების მიერ დაკავებული ნესოსის ასაღებად (ჭოროხ-აჭარისწყლის შესართავთან). აქ იდგნენ ბერძენთა სარდლები დაქირავებული ჰუნი საბირების ტომის მეომრებით. იქვე ახლოს არქეოპოლისის დაბლობების მახლობლად იყო მათი ძირითადი ბანაკები – ასე ჩანს აგათიას მონათხრობიდან (გეორგიკა, III, გვ. 91). აქ აპირებდნენ გავლას სპარსელები. მალე ერთმანეთს პირისპირ შეხვდნენ სპარსელი და რომაელი სპასალარები – არა ომის ველზე, არამედ თავდაპირველად მოსალაპარაკებლად. ნახორაგანმა მარტინეს შესთავაზა – “დატოვე ეს ადგილები და გადადი შენი ჯარითურთ ტრაპეზუნტში, პონტოს ქალაქში” (იქვე, გვ. 96). აქედან ჩანს, რომ ამ ადგილების ახლო პონტოს პროვინციაა. ეს ნიშნავს, რომ ომი იყო პონტოს მეზობლად ერგე-ლიგანში, კლარჯეთის ბოლოს და არა რიონის პირას.
მოლაპარაკებების ჩაშლის შემდეგ ნახორაგანმა ჯარი წაიყვანა ქ. ფასისიკენ – ნესოსიდან 26-27 კმ. მანძილზე.
აგათიას სიტყვით, მდ. ფასისი ძალზე ახლოს ჩამოუდის ქალაქს და ქალაქთან ერთვის ზღვას. “ნესოსს სულ დიდი ექვსი ფარსანგით არის დაშორებული” (გეორგიკა, III, გვ. 97). “მდინარე ჩრდილოეთის მხრიდან ჩამოუდის ქალაქს” (გვ. 98). მტერი მას სამხრეთიდან უნდა მიდგომოდა, რის¬თვისაც მდინარე გადაკვეთეს. ქ. ფასისთან ახლოს სამხრეთით იყო “ქრისტიანთა შორის განთქმული ტაძარი” (გეორგიკა, III, გვ. 113). აქ ილოცა ბერძენთა ჯარის მეთაურმა და მტერი საოცრად დაამარცხა. სპარსელები უკან მუხირისში დაბრუნდნენ. ბიზანტიელებმა სპარსელთა ხელში მყოფი ქ. როდოპოლისი აიღეს. კოტაისი სპარსელებს დარჩათ. ამით ამთავრებს აგათია თავის თხრობას, რომლიდანაც ჩანს, რომ აღნიშნული ქალაქები ახლოს იყვნენ ერთმანეთთან და ერთიან ურბანისტულ სივრცეს ქმნიდნენ. 562 წელს დაიდო ე.წ. ორმოცდაათწლიანი ზავი, რომელზეც სადავო იყო სვანეთის საკითხი.
საერთოდ, სვანეთი, ბერძენი ავტორების ცნობებით, იყო მნიშვნელოვანი ქვეყანა, რომლისთვისაც ორი იმპერია ერთმანეთს საუკუნის მანძილზე ედავებოდა. თანამედროვე ისტორიკოსთა შრომებში სვანეთის ქვეყანა თითქმის არ ჩანს, მაშინ, როცა მას უნდა სჭეროდა საქართველოს ტერიტორიის მნიშვნელოვანი ნაწილი. სად იყო სვანეთი? ცხადია, თანამედროვე ორი მთიანი რაიონი კი არ იყო ის, არამედ დასავლეთ საქართველოს ძალზე დიდი და მნიშვნელოვანი ნაწილი VI საუკუნისთვის.
სხვადასხვა ავტორთა ცნობები ფასისის სათავის შესახებ “მდინარე ფასისის სათავე არმენიაში”
სტრაბონის ცნობით მას შემდეგ, რაც არმენიამ იბერებისაგან მიიტაცა პარიადრეს კალთები, ხორძენა და გოგარენა მდ. ჭოროხის სათავეც კი სტრაბონისავე ეპოქაში არმენიაში აღმოჩნდა.
მაქსიმე ბერძნიშვილმა გამოიკვლია, რომ ძველ ავტორთა უმრავლესობა მდ. ფასისის სათავეს არმენიაში ათავსებს.
ის წერს – “შევჩერდეთ იმ მწერლებზე, ვინც ფასისის სათავედ არმენიის მთებს თვლიდა. ამათში უწინარესად უნდა დავასახელოთ ერატოსთენე (III-II სს. ძვ. წ. მწერალი)… თვითონ სტრაბონი, რომელიც სამ ადგილას მაინც ლაპარაკობს ფასისის სათავეზე, ორჯერ იგი გარკვევით ასახელებს არმენიას (წიგნი XI, I, 17 და XI, XIV, 7). მესამეჯერ კი ამ საგანზე ამბობს იბერიაში კოლხეთიდან გადასავალ გზასთან დაკავშირებით (XI, III, 4)… აქ სტრაბონი აგვიწერს სარაპანის აღმოსავლეთით მდებარე და იბერიისაკენ მიმავალ გზას, რომელიც, მისი სიტყვით, მიიმართება სარაპანის მეზობელი ხეობით. ამ ხეობაზეო, – განაგრძობს იგი, – გზა გასავალია, ვინაიდან ფასისზე 120 ხიდია გაკეთებულიო და სწორედ აქ დასძენს, რომ იგი (ე.ი. ფასისი) სათავეს იღებს ზემდებარე მთებშიო. რადგან ავტორს ლაპარაკი აქვს იბერიაზე, ამიტომაც კონტექსტით აშკარად ჩანს, რომ აქ იგი გულისხმობს იბერიას და მის თავზე მდებარე მთებს” (მ. ბერძნიშვილი, ქ. ფასისის ისტორიისთვის, 1969, გვ. 95) – “სტრაბონის ცნობას ფასისის არმენიიდან მომდინარეობის შესახებ იმეორებს სტრაბონისეული ქრესტომათიის ავტორიც, აგრეთვე დიონისე (II ს.), არისციანე (V-VI სს), სტეფანე ბიზანტიელი (VI ს.), ესტატე თესალონიკელი (XII ს.)” (იქვე, გვ. 95).
ამარანტოს მთები – “არიან ანტიკურ მწერლებში ისეთნიც, რომელთაც მდ. ფასისის სათავედ მიაჩნიათ ამარანტოს მთები. პირველი, ვინც ამარანტოს მთებს უკავშირებდა ფასისის სათავეს, იყო აპოლონიოს როდოსელი. ის თავის “არგონავტიკაში” ორჯერ ასახელებს ფასისის ამ მთებიდან მომდინარეობას (II, 399; III, 1220)… მისი სქოლასტი გადმოგვცემს, რომ ახალი წელთაღრიცხვის II საუკუნის გრამატიკოსის ჰეროდიანეს სიტყვით, ამარანტო ქალაქია პონტოში. მეორე ადგილას კი წერს – “ამარანტოი – ეს ბარბაროსული ტომია კოლხებს ზემოთ, ხმელეთზე. აქედან გამომდინარეობენ ფასისის წყაროები – ან ეს მთაა კოლხეთში, ამარანტიონად წოდებული, საიდანაც ჩამოდის ფასისი” (იქვე, გვ. 96). ამარანტო მიაჩნია ფასისის სათავედ ასევე ძვ.წ,. V-IV საუკუნეების ავტორს კტეზია კნიდოსელს (იქვე, გვ. 95). ამარტანოს მთები იგივე მოსხის ანუ მესხეთის მთებია – სპერში.
მესხეთის მთები – “პლინიუსი (გარდ. ახ.წ. 79 წელს) და იული სოლონი (ახ.წ. III ს.) მდ. ფაზისის სათავედ მიიჩნევენ მოსხების, ანუ მესხების (მესხეთის) მთებს. პირველი ამათგანი აღნიშნავს, რომ “ფაზისი სათავეს იღებს მოსხების სამფლობელოებში”, ხოლო მეორე წერს სურათოვნად “მოსხიის მთები გადმოანთხევენ ფაზისს” (იქვე, გვ. 96). ვახუშტის კვლევით “მოსხის” (მესხეთის) მთები სპერ-არზრუმის რაიონშია.
კავკასიის მთები – არისტოტელე (382-322) წერს – “კავკასიიდან სხვა მრავალ (რაოდენობით და სიდიდით) განთქმულ მდინარეებს გარდა, მოდის ფაზისი” (იქვე, გვ. 97). წმიდა ბასილი დიდი (IV.) აღნიშნავს – “ფაზისი გამომდინარე კავკასიონის მთებიდან”. წმ. ამბროსი მედიოლანუმელი ამბობს – “ფაზისი გამოედინება ჩრდილოეთის მხრით კავკასიის მთებიდან და სხვებთან ერთად ერთვის ევქსინის ზღვას”. ამავე აზრს იმეორებს იულიუს ჰონორი (V ს.) – “ფაზისი სათავეს იღებს ველში, კავკასიის მთის ძირში, უერთდება პონტოს ზღვას, მომდინარეობს 805 მილი” (იქვე, გვ. 97).. პროკოფი კესარიელი წერს – “ფაზისი მდინარეა, კავკასიის მთებიდან ჩამოედინება” (იქვე, გვ. 89).
წმ. ამბროსი მედიოლანუმელი გასაგებად წერს, რომ “ფაზისი გამოედინება ჩრდილოეთის მხრით კავკასიის მთებიდან”, მაშასადამე ჯერ კავკასიის მთებია და მისგან გამომდინარე ფაზისი ჩრდილოეთით მიემართება – “გამოედინება ჩრთილოეთის მხრით”. ე.ი. ფაზისი სამხრეთიდან ჩრდილოეთით მიედინება. რომელი მდინარე მიემართება კავკასიაში ასე-სამხრეთიდან ჩრდილოეთით? ასეთია მხოლოდ ჭოროხი, ის გამოედინება მცირე კავკასიის ჩრდილო ფერდებიდან და მიემართება ჩრდილოეთით, ასე დის რამენიმე ასეული კილომეტრი და მხოლოდ შემდეგ უხვევს დასავლეთისაკენ. რიონი კი გამოედინება დიდი კავკასიონის სამხრეთ ფერდიდან და დის არა ჩრდილოეთის მიმართულებით, არამედ დასავლეთითა და სამხრეთით. მაშასადამე ცნობილი ავტორები “კავკასიის მთებს” უწოდებენ მცირე კავკასიის მთიანეთს-სპერ-ჭანეთის მხარეს, რომელიც ყოველ¬თვის ქართული ტომებით იყო დასახლებული.
პროკოფი კესარიელი ფასისის შესახებ
ჭოროხი კავკასორთან (პროკოფის კავკასია, საკავკასიძეო, კავკასორი)
პროკოფი კესარიელი მდ. ფაზისთან დაკავშირებით ახსენებს სიტყვა კავკასიას. ის წერს, რომ არმენიის მთებიდან გამომავალი ფაზისი კავკასიის მთასთან მკვეთრად უხვევს მარცხნივ. ჩვენი კვლევით “კავკასიის მთის” ქვეშ პროკოფი გულისხმობს კარჩხალის მთას, რომელიც აიძულებს მდი¬ნარე ჭოროხს მკვეთრად მოუხვიოს მარცხნივ.
დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოში ჩვენ არ გვხვდება ტოპონიმი “კავკასია”. ეს სახელი საერთოდ უცხოდ აღიქმება იქაურ მცხოვრებთათვის, მაგრამ განსხვავებული ვითარებაა მესხეთ-ლიგანში – ჭოროხის აუზის მხარეებში, აქ ისტორიულად არსებობდა ვრცელი ოლქი “საკავკასიძეო”, რომელიც მნიშვნელოვანი რეგიონი იყო საქართველოსათვის.
აღმოჩნდა სწორედ კარჩხლის მთის რაიონში, ე.ი. ლიგანის (ლივანის) ხეობაში ტოპონიმი “კავკასორი” ამჟამად ცოცხალია და ხალხურ მეტყვე¬ლებაშია ასახული.
“კავკასორი” არის ადგილის სახელი ართვინიდან რვა კილომეტრის დაშორებით (რ. მალაყმაძე, ლიგანის ხეობა, 2008, გვ. 139) – კარჩხალის მთაზე.
კარჩხალის მთა ახლოა ლიგანთან, სადაც, როგორც ითქვა, ერთ-ერთი ადგილის სახელია “კავკასორი”. უნდა ვიფიქროთ, რომ პროკოფის დროს კავკასიის მთის სახელის მქონე მასივი, რომელიც აიძულებდა ფასისს მარ¬ცხნივ გაეხვია, არის კარჩხალის მთა ჭოროხის ხეობაში. სწორედ მისი მწვერვალის სახელია –კავკასორი. ინტერნეტში დადებულია ამ მწვერვალ “კავკასორის” მრავალი ხედი, აქ ხალხი იკრიბება სადღესასწაულოდ და ცნობილი ადგილია, აქ იმართება ე.წ. “კავკასორის ფესტივალი”. ეს მთა იმითაა აღსანიშნავი, რომ მის ფერდთან სამხრეთიდან მომდინარე ჭოროხი მკვეთრად უხვევს დასავლეთისაკენ, ისე, როგორც წერს ფასისის შესახებ პროკოფი.
აქვე შეიძლება აღინიშნოს, რომ ჭოროხის ხეობაში დღესაც ზოგიერთი ტოპონიმი ემსგავსება პროკოფის მიერ მოხმობილ სახელებს, მაგალითად, მისი “ქუთათისი” შესაძლოა არეკლილი იყოს თანამედროვე უბნის სახელში “ქუთურეთი”, რომელიც მარადიდთან მდებარეობს. არც თუ მოშორებით სოფელ შოუბანთან ახლოს ჩაედინება მდინარე “კატაფხიას წყალი” (ჭოროხის მარჯვენა შენაკადი). ამ სიტყვაშიც გვაქვს ძირი “კატ”, რაც მსგავსია “ქუთ” “კუტ” ძირისა, რომელსაც პროკოფი ხმარობს. აქვე, მის მეზობლადაა “კლასკურის წყალი”, შეუძლებელია მისი სახელი არ მივამსგავსოთ პროკოფის მიერ ნახსენებ “კლისურას”.
ფასისი
ჭოროხს სათავეში ერქვა “აკამფსისი”, შუა წელს ბოასი ვიდრე იმერხევის შესართავამდე, მდ. იმერხევიდან ჭოროხს ერქვა “ფასისი”, ანუ ერთ მდინარეს სხვადასხვა მონაკვეთებში ერქვა სხვადასხვა სახელი (აკამფსისი, ბოასი და ფასისი). ამიტომ პროკოფი როცა წერს – ხოსრომ გადალახა ბოასი და მოექცა ფასისის მარცხნივ შეიძლება ნიშნავდეს იმას, რომ ხოსრომ გადალახა ჭოროხი, შემდეგ გააგრძელა გზა პეტრასაკენ ჭოროხის მარცხენა სანაპიროთი, მაგრამ ამ მონაკვეთზე ჭოროხს უკვე ერქვა – ფასისი, ე.ი. ფასისი მის მარჯვნივ მოექცა.
მდ. ფასისი – სწრაფია
“ამ მდინარეს სიღრმე აქვს სხვებზე არა ნაკლები, სიგანით დიდ მანძილზეა გადაჭიმული. სისწრაფეც მას ისეთი აქვს, რომ ზღვაში ჩასული ის კარგა მანძილზე ცალკე მიმდინარეობს ისე, რომ მას არ უერთდება, ამიტომ იქ მენაოსნეთათვის მოსახერხებელია შუა ზღვაში მიიღონ სასმელი წყალი” – წერს პროკოფი კესარიელი (გეორგიკა, II, გვ. 113). მდ. ფასისის სიჩქარისა და სისწრაფის შესახებ იგივეს წერს არიანეც, ის ასევე აღწერს შავ ზღვაში შერთული ფასისის წყლის ცალკე მდინარებას (ფლ. არიანე, მოგზაურობა შავი ზღვის გარშემო, გვ. 37-38).
პროკოფი სხვაგანაც წერს, რომ ფასისი, სათავეში ბოასად, ხოლო ადგილობრივი მკვიდრების მიერ აკამფსისად წოდებული, ზღვას უერთდება ძალზე დიდი სიჩქარით: “მისი დამორჩილება ზღვასთან შეერთების ადგილას შეუძლებელი ხდება, ვინაიდან ისეთი სისწრაფითა და სიმწვავით უერთდება და ისეთი დიდი ხმაურობით მიიწევს წინ, რომ ზღვის კარგა მოშორებით მომდინარეც შეუძლებელს ქმნის ზღვაში შეცურვას. ასე რომ, პონტოს ამ ადგილას მცურავნი ვერც შიგ ლაზიკეში ახერხებენ შენავებას (ნავით შეცურვას) და ვერც იქიდან გამოსვლას და ვერც ახლოს გაცურვას, ვინაიდან არსად არ შეუძლიათ დაიმორჩილონ წყლის მდინარება, არამედ შორს უნდა გავიდნენ ზღვაში, სადმე შუა პონტოში მივიდნენ და ისე აიცდინონ მდინარის შესართავი. აი, რაც მინდოდა მეთქვა ბოასის შესახებ” (გეორგიკა, II, გვ. 123).
აქ უნდა შევნიშნოთ, რომ შესართავთან რიონი არა თუ სწრაფი, არამედ ძალზე მდორე მდინარეა. ამ ნიშნით – შესართავთან სისწრაფით – ჭოროხი უფრო მიაგავს ფასისს.
ფასისი და ბოასი
პროკოფი კესარიელის სიტყვით, მდინარე ფასისი გამოედინება ჭანეთის ქვეყნიდან. ის წერს: “არმენიის მოსაზღვრედ ცხოვრობენ ჭანები, მთაგორიან ქვეყანაში, საიდანაც გამოედინება ფასისი” (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 53).
სათავეში მდ. ფასისს ბოასსაც უწოდებდნენ, პროკოფი მის შესახებ წერს, რომ მდ. ბოასი ჭანებისა და პერსარმენელების მეზობლად გამოედინება (იქვე, გვ. 60). ეს მდინარე (ბოასი) ჭანეთის მთებიდან გამოსვლის შემდეგ წყალმცირეა, მის მარჯვნივ იბერიაა, პირისპირ კი კავკასიის მთა.
“კავკასიას” უცხოელები ქართულ ქვეყანა “საკავკასიძეოს”, ანუ მცირე კავკასიას უწოდებდნენ. კერძოდ ბერძნები თავიანთი მოგზაურობის დროს ჯერ სამხრეთ კავკასიის მთიანეთს ხვდებოდნენ. ბოასი თუ ჭოროხია, მის მარჯვნივ ნამდვილად იყო მესხეთის ქვეყანა, კერძოდ კი არტაანი (ეს იყო იბერია), ხოლო მის წინ აღმართული იყო კარჩხლის ქედი (ეს იყო ბერძნებისთვის კავკასია), სადაც ბოასი უკვე წყალუხვი ხდებოდა და სახელიც ეცვლებოდა – მას უკვე ფასისად მოიხსენიებდნენ. პროკოფი წერს – “ის იზრდება ძალიან და ნაცვლად ბოასისა, ამიერიდან ფასისად წოდებული განაგრძობს მდინარებას” (იქვე, გვ. 100).