De Bello Gothico(BG)
პროკოფი კესარიელი თავის სხვა წიგნში – De Bello Gothico-შიც ეხება ლაზიკას.
წიგნში – “სპარსელებთან ომი”, პროკოფი უფრო გამოწვლილვით და დამაჯერებლობით აღწერს ლაზიკას, ვიდრე სხვა წიგნებში, “გოთებთან ომში” ცნობები ლაზეთის ქალაქების ადგილმდებარეობის შესახებ უფრო ნაკლები ინფორმაციის მქონეა. მიზეზი ამის ის უნდა ყოფილიყო, რომ წიგნი “სპარსელებთან ომი” ბიზანტია-რომის ომის უშუალო მიზეზს – ლაზიკას აღწერს. სხვა წიგნებში ლაზიკა უკვე მეორეხარისხოვანია და ალბათ ამიტომაც ლაზეთის შესახებ თავის ცნობებს პროკოფი ვეღარ აქცევს ისეთ ყურადღებას, როგორც “სპარსელებთან ომში” (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 118), თუმცა ამ წიგნშიც ის კვლავ ეხება ლაზიკის იმ ტომებს, პუნქტებსა თუ მდინარეებს, რომელნიც აღწერა “სპარ-სელებთან ომში”, ამიტომაც ჩვენ კვლავ, კიდევ ერთხელ, ვუბრუნდებით მას.
ჭეშმარიტების კვლევისათვის საჭიროა ახალი აზრი
პროკოფი, როგორც აღინიშნა, წერს – “ყველა ადამიანს მეტწილად სჩვევია, რომ, თუ კი მათ ერთხელ შეითვისეს რაიმე აზრი, ისინი აღარ ცდილობენ ჭეშმარიტება გამოიკვლიონ, არც რაიმე ახალ აზრს იღებენ, არამედ მათ ძველი აზრი მიაჩნიათ საღად და პატივსაცემად, ხოლო თანამედროვე აზრს სათაკილოდ და სასაცილოდაც კი თვლიან” (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 139).
პროკოფის სიტყვებიდან გამომდინარე, ალბათ, ჩვენი ახალი აზრი, რომ ლაზიკა ერქვა არა რიონის ხეობას, არამედ ჭოროხისას, ნაკლებ პატივსაცემად გამოჩნდება, რადგანაც ამჟამად ყველა დარწმუნებულია, რომ ლაზიკა – დასავლეთ საქართველოა.
ლაზიკა კლდოვანი ქვეყანაა, სადაც ზღვისპირა მაღალი კლდეებია და არა დაბლობი – წერს პროკოფი (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 142).
ლაზთა ეპისკოპოსები
პროკოფი კესარიელი წერს – ტრაპეზუნტელებსა და ლაზებს შორის ცხოვრობს ერთი ტომი, ის არც რომაელებს და არც ლაზთა მეფეს ექვემდებარება, მაგრამ “ისინი ქრისტიანები არიან, ლაზთა ეპისკოპოსები უწე¬სებენ მათ მღვდელმსახურებს” (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 125). მათი ქვეყნის “მარჯვნით აღმართულია მეტად ციცაბო მთები… ამის გადაღმა ცხოვრობენ ე.წ. პერსარმენიელები და არმენიელები”. ისინი ლაზიკის ომებამდე კათალიკოსს ექვემდებარებოდნენ, შემდეგ კი “ლაზთა ეპისკოპოსებს”.
ლაზთა ეპისკოპოსების ქვეშ იგულისხმება ნოტიცებში მოხსენიებული პეტრას, ზიგანას, საისინის, ფასისისა და როდოპოლისის ეპისკოპოსები.
საეჭვოა, რომ პროკოფი კესარიელის დროს, ან მანამდე, ჭოროხის სიმაგრე პეტრაში ეპისკოპოსი მჯდარიყო, რადგანაც პეტრა იყო მეცი¬ხოვნეთა (ხან სპარსელთა, ხან კი რომაელთა) ციხე-სიმაგრე, რომელიც VI ს-ში თვით რომაელებმა დაანგრიეს და აღარც აღდგენილა, რადგანაც სტრა¬ტეგიული ფუნქცია დაკარგა, ხოლო, როგორც წესი, ბიზანტიაში საე¬პისკოპოსო კათედრებს დიდ ქალაქებსა და ეკონომიკურ (ხალხმრავალ) ცენ¬ტრებში აარსებდნენ.
ვფიქრობთ, პეტრას კათედრა სხვაგან, ისტორიული ლაზიკის სხვა პუნქტშია საძებნი. ნ. ადონცს პეტრას კათედრა პაიპერტთან (ბაიბურდთან) ეგულებოდა.
რაც შეეხება ზიგანას ეპისკოპოსს, ნ.ადონცის კვლევით, ის იჯდა პუნქტ ზიგანაში, ტრაპიზონის მხარეს, მდებარეობდა მნიშვნელოვან გზაჯვარედინზე. იქვე – ტრაპეზუნტის მხარესაა საძებნი სხვა კათედრებიც. ქ. ფასიდა ერქვა ასევე ისტორიული ლაზიკის ქალაქ პოლემონიონს. თავდაპირველად ის ყოფილა ლაზთა საეპისკოპოსოების საეპარქიო ცენტრი (VII საუკუნემდე), შემდგომში ცენტრად ტრაპეზუნტი იქცა.
ჩვენი დაკვირვებით, შეცდომაა, საისინის – ცაიშად, როდოპოლისის – ვარციხედ, ზიგანას – გუდაყვად (ზიგინევად), ფასისის – ფოთად მოხსენიება (იხ. ქართიზაციის თეორიის კრიტიკა და ასევე საპატრიარქოს რეალური ისტორიის დამდგენი მუდმივმოქმედი კომისიის დასკვნა ე.წ. “ქართიზაციის თეორიის” შესახებ).
პროკოფი ნათლად მიუთითებს თუ სად, რომელ ქვეყანაში ვრცელდებოდა აღნიშნულ “ლაზთა ეპისკოპოსების” გავლენა – ეს იყო ზიგანას მხარეს რეგიონში (ხუფათიდან ტრაპიზონისკენ) მცხოვრები ერთი ტომი, რომელიც პერსარმენიელებს ესაზღვრებოდა, მათი ქვეყნის “მარჯვნით აღმართულია მეტად ციცაბო მთები… ამის გადაღმა ცხოვრობენ ე.წ. პერსარმენიელები და არმენიელები”.
ესაა რიზე-ათინა-ხოფას რეგიონი, ძიდრიტების ტომის ძველი საცხოვრისთან, რომელიც I საუკუნისათვის იბერიის მეფე ფარსმანს ემორჩილებოდა, ახლა კი VI საუკუნისათვის ბიზანტიელთა ხელქვეშ იყო (ძიდრიტები ან ზიდრიტები, ძველი ქართული ტომი, მცხოვრები შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთ სანაპიროზე მდ. ჭოროხის შესარ¬თავთან ახ.წ. II ს-ში. ივანე ჯავახიშვილი, ენციკლოპედიური ლექსიკონი, თსუ, 2002, გვ. 734).
ლაზიკე კლდოვანი ქვეყანაა
“ლაზიკეში კი მიწა ყოველგნით ზღვიდანაა წარმოჩენილი და მის დენას აფერხებს, ქმნის ზღვის სასრულს, აქ შემოქმედს ზღვისთვის საზღვარი დაუდგენია, რადგან აქ ზღვა თავის ნაპირებს ეხეთქება, ის ვერც წინ მიიწევს და ვერც უფრო მაღლა აწევას ახერხებს, არამედ უკან იხევს და კვლავ თავის ადგილს უბრუნდება, იცავს მიჩენილ საზღვარს” (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 142).
ე.ი. ლაზიკის სანაპირო არის კლდოვანი, ეს კლდეები ზღვის დონეზე მაღლაა, ამიტომაც ვერ ახერხებს ზღვა “მაღლა აწევას”. თვალნათელია, რომ ეს არის ბათუმ-ტრაპიზონის სანაპირო და არა რიონისა დასავლეთ სა¬ქართველოში, სადაც რიონის ვაკე ზღვის დონეზეა, ზღვა მას წარსულში ტბორავდა და მუდმივ ჭაობს ქმნიდა, იქ არ იყო კლდოვანი ზღუდე ზღვისათვის. ეს ვაკე რიონის შესართავიდან თითქმის ქუთაისამდე ვრცელდება.
პროკოფის ამ აღწერიდან ჩანს, რომ მისი ლაზიკა იყო არა დასავლეთ საქართველო, არამედ ხუფათიდან ჭოროხამდე გადაშლილი ქართული მხარე, რომელსაც ზღვისაგან მაღალკლდოვანი სანაპირო მიჯნავდა.
ჭეშმარიტების გამოკვლევა ეხება არა რაიმე მოჩვენებითს, ან ბუნდოვან რასმეს, არამედ მდინარე ფაზისს, რომელსაც ჰქონდა კლდოვანი და უცვლელი კალაპოტი
პროკოფი წერს მდ. ფაზისის შესახებ: “სხვათა შორის საკითხი ეხება არა რაიმე მოჩვენებითს ან ბუნდოვან რასმეს, არამედ მდინარეს და ქვეყანას, რომლის შეცვლა და რამენაირად დაფარვა შეუძლებელია, მხედველობაც საკმაო საბუთად გამოდგება და არაფერი შეუშლის ხელს იმას, ვისაც ჭეშმარიტების გამოკვლევა აქვს განზრახული” (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 140). მდ. ფაზისი კლდოვანი სანაპიროს მქონე ლაზიკაში მიედინება: “აშკარად მისდევს ზღვისგან გამოჭრილ ხმელეთის ნაკვეთს”.
რიონი ზღვისაკენ მისდევს არა “ხმელეთის კლდოვან ნაკვეთს”, არამედ თითქმის ზღვის დონეზე მდებარე სწორი ზედაპირის მქონე ხმელეთს, ხოლო ჭოროხი “გამოჭრილ, გამოკვეთილ ხმელეთში” ანუ ღრმა ხეობაში მიედინება, ზათქით და გრუხუნით უერთდება ზღვას – ასეთივე იყო ფაზისი პროკოფის მრავალმხრივი აღწერით.
ახლაც კი XXI ს-ში თვალნათლივ ჩანს, რომ რიონი ბარის მდინარეა, ხოლო ჭოროხი კი – მთისა, ისეთივე ბუნებისა, როგორსაც აღწერდა ფაზისს ყველა ძველი ავტორი, ესაა არა მოჩვენებითი ანდა ბუნდოვანი რაიმე, არამედ ფაქტი რომლის შეცვლა და რამენაირად დაფარვა შეუძლებელია, მხედველობაც ამის საკმაო საბუთად გამოდგება და არაფერი შეუშლის ხელს იმას, ვისაც ჭეშმარიტების გამოკვლევა აქვს განზრახული.
წინაბრძოლობა
“ლაზებს უნდოდათ ეჩვენებინათ სპარსელებისათვის თავიანთი სივაჟკაცე… ძალიან უნდოდათ, რომ პირველნი სძგერებოდნენ მარტონი მტერს” (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 147).
მესხების ცნობილი წინამბრძოლობა – “მარტოდ პირველი შებრძოლება” – აღწერილი ქართულ წყაროთა მიერ, იდენტურია ლაზების ამავე იშვიათი ქართული თვისებისა, რომელიც დაფიქსირებულია პროკოფის მიერ. მემატიანეს ცნობით, ქართველთა ეს თვისება მონღოლებსაც კი აოცებდათ.
მსგავსი ტოპონიმები
საქართველოს კუთხეებსა და ლაზიკეში მრავალი ერთნაირი ტოპონიმი და ჰიდრონიმი იყო. მაგალითად, ეგრისწყალი აფხაზეთში (ბედიასთან) და “ეგრეს-სუ ანუ ეგრისწყალი ტრაპიზონის მხარეს” (ივ. ჯავახიშვილი, 1983, ტ. II, გვ. 123), კლისურა (ცხუმთან) და “კლასური” ტრაპიზონისაკენ (იქვე, გვ. 23). “პიტია” – “ტრაპიზონთან”, “პიტიუნტი” ცხუმთან, სებასტოპოლისი, ტრაპიზონის ოლქში და სებასტოპოლისი აბხაზეთში. “ზეგანა” (“ზეგანთა სოფელი”) XI ს-ში შიდა ქართლში (თ. ჟორდანია, ქრონიკები, II, გვ. 33) და “ზიგანა” ქალდიაში (ტრაპიზონის მხარეს), ასევე ზიგინევი (აფხაზეთში) და ზეგანი სოფ. კლდეეთთან, ზესტაფონში. ქ. ფაზარი (ძველი ათინა) ტრაპიზონთან (გეორგიკა II, 1965, გვ. 102) და ფაზისი. ფაზისი ერქვა ჭოროხსაც, არაქსაც, კელკიტს, რიონსა და ფიქრობენ ყუბანსაც.
ლაზიკას კლდოვანი სანაპირო აქვს და საერთოდ კლდოვანი ქვეყანაა
პროკოფი კესარიელი ლაზიკის კლდოვანობის შესახებ, როგორც ითქვა, წერს: “ლაზიკაში კი მიწა ყოველგნით ზღვიდანაა წარმოჩენილი და მის დენას აფერხებს. ამრიგად, ის ერთადერთია, რაც ზღვის საზღვარს ქმნის და ცხადად მოწმობს, რომ შემოქმედს აქ ზღვისთვის საზღვარი დაუდია, რადგან აქ ზღვა თავის ნაპირებს ეხეთქება. ის ვერც წინ მიიწევს და ვერც უფრო მაღლა აწევას ახერხებს, თუმცა კი აქ ერთვის ურიცხვი მდინარეების ნაკადები. ზღვა აქ უკან იხევს და კვლავ თავის ადგილს უბრუნდება. ის იცავს მიჩენილ საზღვარს” (პროკოფი კესარიელი, გეორგიკა, ტომი II, 1965, გვ. 142).
სხვა ადგილას მაგალითად, პროკოფი კესარიელი ლაზიკას ასე აღწერს – “ლაზიკე ყოველგან, მდინარე ფაზისის როგორც აქეთა, ისე იქეთა მხარეზე გაუვალია. ქვეყნის ორსავე მხარეს უზარმაზარი კლდეებია რომლებიც იქ ვიწრობებს ქმნიან, ასეთ გზებს რომაელები “კლისურებს” უწოდებენ” (გეორგიკა II, 1965, გვ 102).
მდ. რიონთან დასავლეთ საქართველოს ბარში კლდეები არსადაა, ის არის ჭოროხის სანაპიროებზე, ისტორიულ ლაზიკეში.
პროკოფის ამ ცნობიდან ჩანს, რომ ლაზიკაში არამარტო ზღვის სანაპირო იყო კლდოვანი, არამედ მდინარე ფაზისისაც.
დასავლეთ საქართველოში არც ზღვის სანაპიროა კლდოვანი და არც რიონისა ქუთაისიდან ფოთამდე. აქ არც კლდეებს ეხეთქება ზღვის ტალღები, როგორც აღწერს პროკოფი, და არც მდინარე მიედინება კლდეთა შორის.
პირიქით, რიონის შესართავთან სანაპირო, როგორც ვიცით, არის ზღვის დონეზე გადაშლილი ვრცელი ვაკე და კლდოვანი არ არის.
ეს რეალური ფაქტი ლაზიკის აღწერას არ ეთანადება.
მაშასადამე, პროკოფისთვის ლაზიკა არის ჭოროხის რეგიონი – აჭარა კლარჯეთთან ერთად, სადაც ნამდვილად არის მეტნაკლებად კლდეები ზღვის სანაპიროზე.
თანამედროვე ავტობანი მოითხოვს ფართო გზებს. ამის გამო ზღვის სანაპიროზე ხოფის მიმართულებით, საითაც გვეგულება ლაზიკის სანაპირო, კლდე-ქარაფები უახლესი ტექნიკით არის გაჭრილი, ასევე კლდოვანია ჭოროხის სანაპიროები.
ამიტომაც წერდა პროკოფი – “ლაზიკე ყოველგან, მდინარე ფაზისის როგორც აქეთა, ისე იქეთა მხარეზე გაუვალია. ქვეყნის ორსავე მხარეს უზარმაზარი კლდეებია რომლებიც იქ ვიწრობებს ქმნიან, ასეთ გზებს რომაელები “კლისურებს” უწოდებენ” (გეორგიკა II, 1965, გვ 102). რო¬გორც მრავალჯერ აღინიშნა, მდ. რიონთან დასავლეთ საქართველოს ბარში კლდეები არსადაა, ის არის ჭოროხის სანაპიროებზე, პროკოფის ლაზიკეში.
ლაზიკის კლდეებისა და ვიწრო გასასვლელების შესახებ პროკოფი კესარიელი სხვაგანაც ლაპარაკობს. მაგალითად, მერმეროეს სპარსული ჯარი რომაელთა პეტრას მცველ რაზმს ფაზისის კლდეთა “ვიწროებში” დახვდა.
პროკოფის მიერ მრავალჯერ გამეორებული ცნობა, რომ ლაზიკის მთელი ქვეყანა კლდოვანი იყო, გარდა მისი ერთი პროვინცია მოხირისისა, ჩემი აზრით, ნათლად გვიხსნის თუ რომელ ქვეყანას უწოდებდა ის “ლაზიკას” ანუ “კოლხიდას”.
ლაზიკა, ანუ ლაზიკე იყო კლდოვანი ქვეყანა.
მსგავს კლდოვან – “ღრანტეებიან” ქვეყად აღწერდნენ ქართული წყა¬როები “კლარჯეთს, ბოლო კლარჯეთისა ზღვისპირს”.
კლარჯეთი, აჭარის ერგე და მისი ზღვისპირი ოდესღაც ქმნიდა ერთ მთლიან რეგიონს, რომელსაც უცხოელები “ლაზიკას” უწოდებდნენ, რადგანაც მიიჩნევდნენ დიდი ისტორიული ლაზიკის ნაწილად, რომელიც სინოპიდან იწყებოდა.
პროკოფის ლაზიკის საზღვრები ჩრდილოეთით თითქმის აღწევდა სუ¬ფსამდე და რიონამდე, სამხრეთ-აღმოსავლეთით ლაზიკის ბუნებრივი საზ¬ღვარი იყო არსიანის უზარმაზარი, 3000 მეტრზე უფრო მაღალი მთაგრე¬ხილი, სამხრეთით კი მისი საზღვარი მდ. ჭოროხიდან ერთი დღის გზაზე იყო ანუ ხუფათამდე აღწევდა.
ამ ლაზიკის უმთავრესი მდინარე იყო ჭოროხი ანუ ფაზისი.
ყველაზე უმთავრესი, რაც ადასტურებს, რომ პროკოფის “ლაზიკა” ერგე-ლიგან-კლარჯეთ-ხუფათის რეგიონი იყო, ის არის, რომ პრო¬კოფის დაჟინებული მითითებით, ლაზიკაში არ მოდიოდა ღვინო, გარდა ერთი რეგიონისა – მოხირისისა. მართლაც, თუ კი “ლაზიკა” კლარჯეთია – კლარჯეთში ნამდვილად არ მოდის კარგი მოსავალი და მათ შორის ღვინო მაღალმთიანობის გამო, გარდა ლიგანის ზღვისპირისა, რომელიც ერგესთან ერთად ნაყოფიერი ადგილი იყო და ღვინოც მოდიოდა. ასე იყო წარსულშიც და ასეა ამჟამადაც. საერთოდ კლარჯეთი – დაბალმოსავლიანია გარდა ერგე-ლიგანისა. ეს უკანასკნელი კი უხვმოსავლიანი ქვეყანაა.
ასე, რომ პროკოფის აღწერა სამართლიანია და სამწუხაროა, რომ საბჭოთა პერიოდის ისტორიკოსები მის ცნობებს არასერიოზულად მიუდგნენ.
“ვიწროები ფაზისთან”
პროკოფი კესარიელის თქმით მდ. ფაზისის სანაპიროების გარ¬კვეულ მონაკვეთზე მდინარის როგორც მარჯვენა, ისე მარცხენა სანაპიროს ძალზე უახლოვდებოდა მთათა ქედები, რის გამოც მდინარის სანაპიროზე იქმნებოდა ბუნებრივი “ვიწროები”, რაც ძალზე მოსახერხებელი იყო სტრატეგიული თვალსაზრისით. თუ ამ “ვიწრობებს” დაიცავდა ჯარისკაცების თუნდ მცირერიცხოვანი ჯგუფი, მათ შეეძლოთ მტრის უფრო მეტი რაოდენობის შეჩერება.
ასეთი ბუნებრივი ანუ მთებისაგან (კლდეებისაგან) შექმნილი ვიწროები მდ. რიონის სანაპირო დაბლობში არ არის, მაგრამ მრავალი ასეთი “ვიწრობია” მდ. ჭროხის მთელ სიგრძეზე – ზღვის შესართავიდან ვიდრე ბორჩხამდე, ართვინამდე და კიდევ უფრო მაღლა.
მაგალითად, ასეთი “ვიწრობები”, რომელსაც კარჩხალისა და ორჯოხის ქედების გამონაზარდები ქმნიან თითქმის მდინარემდე ჩადიან.
ისინი არიან ართვინის მაღლა, ასევე ართვინსა და ჭოროხ-ბერთას შესართავს შორის (ართვინსა და შაგაირას შუა), აქვე, მარცხენა მხრიდან მდინარესთნ ახლოს ჩამოდის ორჯოხის ქედის ერთ-ერთი გამონაყოფი ქედი, ამ პატარა ქედის მწვერვალი 1984 მ. სიმაღლის მთაა. ამ ორ ქედს შუა მიემართება ჭოროხი. ესაა ბუნებრივი ვიწრობი. ამგვარი კი ჭოროხთან უამრავია.
სარაპანისი და სკანდა
პროკოფი, როგორც ითქვა, წერს: “იბერიის საზღვრებიდან რომ შედიხარ, იქვეა ლაზეთთან ორი სიმაგრე სარაპანისი და სკანდა, იქ არ მოდის არც ხორბალი, არც ღვინო და არც სხვა რამ სიკეთე, ხოლო სხვა ადგილებიდან რისიმე შემოზიდვა ვიწრობების გამო შეიძლება მხოლოდ ისე, თუ თვითონ კაცები მოიტანენ” (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 110).
პროკოფი სხვაგანაც წერდა, რომ მთაგორიანობის გამო ლაზიკაში არ მოდიოდა ხორბლეული, ღვინო და სხვა რამ სიკეთე (იქვე, გვ. 96).
იბერია – კოლხეთის გზა
სპარსთა ჯარმა გაიარა “იბერიიდან კოლხიდაში მიმავალი გზა”, (გე¬ორგიკა, II, 1965, გვ. 182).
როგორც ითქვა, აქ იგულისხმება დვინი-არტაან-არტანუჯ-ართვინ-ჭოროხის ხეობის დამაკავშირებელი გზა, რომელიც გადადის არსიანის მთის მაღალ უღელტეხილზე.
არტაანი – იბერიის ქვეყანა იყო, არტანუჯი იმჟამად ლაზიკის ნაწილი იყო.
იბერიიდან კოლხიდაში მიმავალი გზა, ყველგან დაქანებული ნაპრა¬ლებითა და ძნელსავალი ადგილებით დასერილი და დაფარული უღრანი ტყეებით, ისე გაასწორს რომ არა თუ მთელმა მათმა ცხენოსანმა ჯარმა გაიარა იქ დაუბრკოლებლად, არამედ სპილოებიც გაატარეს – წერს პროკოფი.
მაშასადამე, იბერიიდან კოლხიდაში მიმავალი გზა “გაასწორეს”.
აქედან ჩანს, რომ გზა იყო მოკლე და არა გრძელი.
თუ კი ლაზიკა იყო მთელი დასავლეთი საქართველო და იბერია კი აღმოსავლეთი, მათი შემაერთებელი გზის “გასწორება” ნამდვილად არ იქნებოდა ადვილი, რადგანაც ეს გზა გრძელია, ხოლო არტაანიდან კლარჯეთში ე.ი. იბერიიდან კოლხიდაში გამავალი გზა, მართალია ძალზე ძნელ, მაგრამ მხოლოდ ერთ უღელტეხილს გადადიოდა, რომლის გასწორებაც სიმოკლის გამო ალბათ შესაძლებელი იყო.
აქ უნდა ყოფილიყო (და არა ლიხის ქედზე) “ლაზებისა და იბერების საზღვრები” (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 185), აქვე, ახლომახლო უნდა ყოფილიყო სკანდისა და სარაპანისის ციხეები (ე.ი. არსიანის ქედზე და არა ლიხის მთაზე).
პროკოფის “აქეთა”
“ლაზთა სოფლები ხომ აქ ყველა მდებარეობს მდინარის აქეთა ნაპირას (მხარეს) და ქალაქებიც ძველთაგანვე აქ აუშენებიათ. მათ შორის არის არქეოპოლისი, ძალიან გამაგრებული, სევასტოპოლიც არის აქ და პიტიუნტის სიმაგრეც, ხოლო სკანდა და სარაპანა იბერიის საზღვრებისკენ. ყველაზე შესანიშნავი ქალაქები კი მაინც არის აქ როდოპოლისი და მოხირისი” (გეორგიკა, II, გვ. 101).
აღსანიშნავია, რომ ლიგანში ეთნიკური ლაზები ცხოვრობენ ჭო¬როხის მარცხენა სანაპიროზე, მესხები კი მარჯვენაზე.
თუ რა იგულისხმება “აქეთა მხარედ” და “იქითა მხარედ”, დავას იწვევს მეცნიერთა შორის, თუ თანამედროვე გაგებით მივუდგებით ამ გამონათქვამს, ნიშნავს, რომ მდინარის მარცხენა სანაპიროზე იყო ყველა დიდი ქალაქი, მაშინ, როცა რეალურად მარჯვენა სანაპირო არანაკლებ იყო დასახლებული, ამიტომ ს. ყაუხჩიშვილი ფიქრობდა, რომ “ის ადამიანი, რომლისგანაც პროკოფის აუღია აღნიშნული ცნობა, იდგა მდინარის ჩრდილო მხარეს, მდინარის ჩრდილოეთ მხარეს არის დაბანაკებული” (იქვე, გვ. 101. შენიშვნა 2). მაგრამ პიტიუნტის სიმაგრე და სევასტოპოლი, მართლაც, რიზესა და ხუფათს შუა იყვნენ განლაგებულნი. სკანდა და სარაპანა არტაანთან (იბერიასთან) ახლოს მდებარეობდა. პროკოფის ცნობაში, მხოლოდ არქეოპოლისის მდებარეობაა ბუნდოვანი, რადგანაც ის სხვა ცნობით ფაზისის მარჯვენა მხარეს მდებარეობდა. ამ შემთხვევაში “აქეთა”, ხომ არ ნიშნავს ზღვისპირას ახლოს მდებარე ქალაქებს, ხოლო “იქეთა” – კი ხმელეთის სიღრმეში მდებარეს?
ართვინი (ბორჩხა?) – როდოპოლისი
“დაბლობში ერთი ქალაქი იყო, სახელად როდოპოლისი, რომელიც ყველაზე უწინარეს ხვდებოდა გზაზე იბერიიდან კოლხიდაში შემოსულთ” (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 185).
თუ კი იბერიიდან ლაზიკაში შესასვლელი გზა არტაანსა და ართვინს აერთიანებდა, შესაძლოა სწორედ ამ უკანასკნელს (ართვინს) ერქვა – როდოპოლისი. პროკოფი კესარიელის თქმით, როდოპოლისი მდებარეობდა იბერია-ლაზიკის გზაზე, დაბლობში.
როდოპოლისი იყო ჭოროხზე (ფაზისზე) მდებარე ქალაქი, ზღვიდან დაშორებული დაახლოებით 50 კმ-ით. ასევეა ართვინი. 600 წლით ადრე, სტრაბონის დროს მას “სარაპანა” ერქვა.
ართვინი მდებარეობდა მეტად მნიშვნელოვანი გზების შესაყარზე, ერთმანეთთან აკავშირებდა ერთი მხრივ არზრუმს, არტაანს, არტანუჯსა და მეორე მხრივ პეტრას.
ის იყო კოლხეთის ბრინჯაოს მეტად მნიშვნელოვანი “კერა” (ქსე, II. გვ. 563) – იქ აღმოჩენილია ძვ.წ. XII-XI სს მიჯნაზე მნიშვნელოვანი განძი, კოლხური ცულები, თოხები, ზოდები, ასევე ისინი აღმოჩნდა მთელ ჭოროხის ხეობაში.
ართვინი VIII-IX სს-ში იყო “ქართველთა საკურაპალატოს” ქალაქი.
ეტიმოლოგიურად სახელი ართვინი სახელ “ვარდთან” უნდა იყოს დაკავშირებული, და აქედან უნდა იყოს მიღებული მისი ბერძნული შესატყვისი სახელი – “როდოპოლისი”.
ვ. კოტეტიშვილის ლექსიკონის თანახმად “არდ” იგივეა, რაც “ვარდი”.
“არდ” – ვარდკაჭკაჭა, ვარდი” (ვ. კოტეტიშვილი, “კარაბადინი”, 1936).
ართვინი – არდვინი – ვარდ-ვინი – ვარდოვანი ანუ როდოპოლისი.
იბერია-ლაზიკის გზაზე მდებარე ქალაქის “ართვინის” სახელი შეიძლება ბერძნის ყურს ჩასმენოდა როგორც “ვარდაანი” ანუ “ვარდიანი”, “ვარდების ქალაქი” ანუ “როდოპოლისი”. აღსანიშნავია, რომ არც თუ დაშორებით, მდ. კოლოპოტამისზე იყო სწორედ ამ სახელის მქონე ქალაქი – “ვარდა”, ვარდიანი, პონტოს რეგიონში, რიზესთან ახლოს.
განსაკუთრებულად უნდა აღინიშნოს,რომ სხვაგან მდებარეობდა როდოპოლისის საეპისკოპოსო კათედრა, ის იყო არა იმერეთის ვარციხე, არამედ ქალაქი თანამედროვე სუმელას მონასტრის სიახლოვეს, ზიგანა-გუმუშხანეს რეგიონში, ანდა შესაძლოა ის იყო იქვე მდებარე ქალაქი (პუნქტი) “ვარდა”, რომელიც ჩვენს რუკაზეა აღნიშნული.
არქეოპოლისი
სპარსთა სარდალმა მერმეროემ შეიტყო – “მოწინააღმდეგენი მდ. ფასისის შესართავთან დაბანაკებულანო, გაემართა მათ წინააღმდეგ. ის უმჯობესად თვლიდა ჯერ ისინი გაენადგურებინა და ისე შემოერტყა ალყა არქეოპოლისისათვის, რათა ისინი ზურგში არ მოქცეოდნენ” (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 187).
მართლაც, მერმეროე გაემართა ფასისის შესართავისკენ, გზად მან გაუარა არქეოპოლისს, მის ციხეს რომაელები იცავდნენ.
მერმეროე მათ დაემუქრა – ჯერ მდინარე ფასისთან დაბანაკებულ თქვენიანებს დავამარცხებ და “მალე მოგიბრუნდებით თქვენო” (გვ. 187).
აქედან ჩანს, რომ არქეოპოლისი ახლოს მდებარეობდა ფასისის შესართავთან (ესე იგი ჭოროხის მარჯვენა სანაპიროს მხარეს).
როცა მერმეროე მიუახლოვდა მდინარის მარჯვენა პირზე დაბანაკებულ რომაელებს, მათ მიატოვეს ბანაკი და ნავებით მდინარის მეორე ნაპირზე გადავიდნენ.
არქეოპოლისი “ქუშ სერზეა, ჩამოუდის მდინარე” – წერს პროკოფი.
მართალია ნოქალაქევის აღწერაც მსგავსია, მაგრამ მსგავსია ბათუმისა და ციხისძირ-ჩაქვის სანახებიც.
არქეოპოლისს ჰქონია ორმაგი კედელი.
მართალია მსგავსია ნოქალაქევის კედელი, მაგრამ ეს ქალაქი გამონაკლისი არ ყოფილა, იმდენად ხშირი ყოფილა ორკეცი (ერთმანეთის პარალელური ორი კედლის) აგება, რომ ქართულში მას სპეციალური ტერმინიც კი ჰქონია: ს. ს. ორბელიანის სიტყვით “ასეთ ორ კედელს სოხანო ერქვა “ორკეცი კედელი ზღუდესთან, რომელთა საშუალებით კაცმან გაიაროს ფოლორცის მსგავსად” (იქვე, გვ. 189).
სავარაუდოდ არქეოპოლისი მდებარეობდა ქობულეთ-ბათუმის რეგიონში, სადაც აღმოჩენილია მნიშვნელოვანი არქეოლოგიური ნაშთები.
სავარაუდოდ ტაბულა პევტინგერიანას რუკაზე აღნიშნული სავა¬ჭრო პუნქტი – “პორტუს ალტუს” (“ძველი ქალაქი” (ლათინურად) ს. ყაუხჩიშვილის სიტყვით ბერძნულად შესაძლოა არქეოპოლისად გამოითქმოდა (ბერძნულად “ძველი ქალაქი” არქეოპოლისი, გვ. 22).
არქეოპოლისი ნოქალაქევი რომ არ არის იქიდან ჩანს, რომ თურმე არქეოპოლისთან სპარსელებს ცხენის საკვების სიმცირის გამო ცხენები დაეხოცათ. აქ – “დაიღუპა სპარსელთა ცხენები არა ნაკლებ ოცი ათასისა… მათ შორი გზა გამოიარეს, რომლის განმავლობაშიც ძალიან დაიღალნენ, თანაც როდესაც ლაზიკეში იყვნენ, საკვები არც თუ ისე სამყოფად ჰქონდათ, და ამრიგად, შიმშილითა და დაავადებით შევიწროებულნი, მთლად დავარდნენ (გეორგიკა, II, 1965, გვ.194).
დასავლეთ საქართველოს ბარში, როგორც ცნობილია, ცხენის საკვები ბალახი მრავლადაა, რადგანაც წვიმიანი სუბტროპიკული ზონაა და ზოგადად ბალახი აქ ძალზე მრავლადაა და ასევეა ამ ზონაში მდებარე ნოქალაქევშიც, მაგრამ ნაკლებია კლარჯეთ-ჭოროხის ხეობაში, საიდანაც მივიდოდა დაღლილი და დამშეული ჯარი არქეო¬პო¬ლისთან. ამ საკითხს სხვაგანაც ვეხებით. არქეოპოლისი ქობულეთ-ბათუმის რეგიონშია საძებნი, ციხისძირთან ახლოს.
მოხირისი
სპარსელები დამარცხდნენ არქეოპოლისთან და დაიხიეს მოხირისისკენ.
“მოხირისი ერთი დღის სავალ გზაზეა არქეოპოლისიდან და შეიცავს მრავალ მჭიდროდ დასახლებულ სოფელს” (გეორგიკა 2, 1965, გვ. 194).
ერთი დღის გზა, დაახლოებით, 20-25 კმ-ია.
თუ არქეოპოლისი იყო ჩაქვ-ციხისძირთან, აქედან მოხირისამდე ყოფილა 20-25-მდე კმ. ანუ “ერთი დღის სავალი გზა”, რაც უდგება თვალსაზრისს, რომ მოხირისი ერგე-ხელვაჩაურ-ლიგანია. რადგანაც ჩაქვი-ციხისძირი მართლაც დაახლოებით “ერთი დღის სავალზეა” ერგე-ხელვაჩაურიდან ანუ, ჩვენი აზრით, მოხირისიდან.
ხოლო ციხე-გოჯიდან ქუთაისამდე – მეტი მანძილია, მის გავლას ერთი დღის გზა არ ეყოფოდა.
პროკოფის ცნობით, არქეოპოლისსა და მოხირისს შორისი შეიცავდა “მრავალ მჭიდროდ დასახლებულ სოფელს” ანუ ჩაქვ-ციხისძირსა და ლი¬განს შუა მრავალი კარგი სოფელი ყოფილა VI ს-ში.
ჩვენი ვარაუდით ეს ასეც უნდა ყოფილიყო, რადგანაც ტერიტორია ჩაქვსა და ლიგანს შორის უხვმოსავლიანია, სუბტროპიკული ზონაა, თავისი მთა-გორიანობის გამო დაცულია “მალარიისაგან” ანუ ციებ-ცხელე¬ბისაგან, რაც მომხიბვლელს ხდიდა მას დასასახლებლად.
ხოლო, XIX ს-შიც კი, რიონის ხეობა უვარგისად ითვლებოდა სამოსახლოდ. აქ იყო ჭაობები, რაც მოსახლეობას აფრთხობდა, თავისი ციებ-ცხელება-მალარიით მუსრს ავლებდა მათ დ. ბაქრაძის ცნობით.
ტერიტორია ციხისძირ-ჩაქვსა და ლიგანს შუა, ანუ არქეოპოლისსა და ლიგანს შორის “კოლხიდის მიწა-წყალზე საუკეთესო მხარეს წარმოადგენს, ღვინოც კარგი მოდის და სხვა ნაყოფნიც იქ კარგად ხარობენ, თუმცა ლაზიკის სხვა ადგილებზე არ შეიძლება იგივე ითქვას” (გეორგიკა 2, 1965, გვ. 194)
მოხირისი იყო ხელვაჩაურ-ერგე-ლიგანის ქვეყანა. “ლაზიკის სხვა ადგილები” კი – კლდიან-ხრიოკი ჭოროხის ხეობა და კლარჯეთია.
კოტაიონი – ქუთათისი, მერე – უქიმერიონი, ლაზების დიალექტი
(მოხირისს) “ამ მხარეს ჩამოუდის ერთი მდინარე სახელად რეონი. მის სანაპიროებთან ძველადვე კოლხებს აუგიათ ციხე, რომელიც შემდეგ ხანებში მათ მეტწილად მიწასთან გაუსწორებიათ, რადგან ის მეტად დაბალ ვაკეზე მდებარეობდა და მათი აზრით ადვილად მისასვლელი იყო, მაშინ ამ ციხეს კოტაიონს უწოდებდნენ ელინური ენით, ამჟამად კი მას ლაზები ქუთათისს ეძახიან” (გვ. 194).
შეიძლება პროკოფის მდინარე რეონი არის მარადიდთან ჩამავალი მდ. ღრემში-ღელე ანუ ღრემის (ღრეონის) წყალი, ან სხვა რომელიმე შენაკადი ჭოროხისა, და მარადიდთანვე, ჭოროხისპირზე უნდა ყოფილიყო ძველი “ქუთათისიც”, “მეტად დაბალ ვაკეზე”.
მართლაც, სოფელ მარადიდში (ჭოროხის პირას) ახლაცაა უბანი სახელწოდებით – “ქუთურეთი”.
ქუთათისის ახლოს ვაკეზე ყოფილა “უქიმერიონის მაგარი ციხე”.
უქიმერიონის ადგილსამყოფელი დღესაც სადავოა.
შეიძლება გვეფიქრა, რომ “უქი-მერი-ონი” სახელი დღეს ჟღერს ვითარცა “მერია”. ასეთი სახელის მქონე პუნქტები ნამდვილად არის ლიგანში და მის მახლობელ კუთხეებში. რადგანაც აჭარულ დიალექტში “მერე” ნიშნავს მდინარისპირა ვაკეს, ასეთსავე დაბალ ადგილას მდგარა უქიმერიონი.
რაც შეეხება სახელ ქუთათისს, “ქუთ” ფუძის მქონე სახელები მრავლად ყოფილა ჩვენშიც და სხვაგანაც.
ს.ყაუხჩიშვილი მრავალჯერ აღნიშნავს, რომ “კოტაის”, “ქოთაის” სახე¬ლის მქონე ქალაქები ყოფილა ფრიგიასა და ბერძნული სამყაროს სხვადა¬სხვა ქვეყანაში. ამჟამად შესაძლებელია ვივარაუდოთ, რომ ლიგანშიც იყო პუნქტი ასეთი სახელით, “ბერძნული ტრადიციისათვის საკმაოდ ცნობილი” (გეორგიკა, 2, გვ. 196).
ლაზებს სახელი “კოტაიონი” შემდგომში “ქუთათისად” უქცევიათ.
“ქუთათისი” ძველი ანუ სალიტერატურო ქართულის ენობრივი ნორმების მიხედვითაა ნაწარმოები, მაგრამ პროკოფის დაჟინებული მითითებით სიტყვა “ქუთათისი” ნაწარმოებია ლაზების ენობრივი ნორმების შესაბა¬მისად, მაშასდამე ლაზების ენა იყო ქართული, ამის მიზეზი შეიძლება ისიც ყოფილიყო, რომ პროკოფის ეპოქაში ქართულ-მეგრული ენობრივი დიფე-რენციაცია შედარებით ახალი დაწყებული იყო და ის, ჩანს, იმ, ანუ პრო¬კოფის დროისათვის არ იყო დასრულებული. ე.ი. VI საუკუნისათვის არ იყო დასრულებული. ენობრივი დიფერენციაციის შესახებ წყარო ან მინიშნება არ მოიპოვება და მის შესახებ მხოლოდ ანალიტიკური ვარაუდები გამოი¬თქვა XX ს-ში.
ჩვენი, ზემოთ აღნიშნული, ვარაუდი კი ეფუძნება მნიშვნელოვან წყაროს – პროკოფის ცნობას, სიტყვა “ქუთათისი” ლაზური ენობრივი ნორმების მიხედვით იყო ნაწარმოები, მაგრამ “ქუთათისი” ძველი ქართული ენის ნორმებითაა ნაწარმოები ისევე, როგორც “მოხირისი”, “მუხურისი”, რაც უნდა დაიშალოს ასე – “მუ-ხურ-ის”, მო-მუ წინსართი – გაწარმოებულია, ხოლო “ხურ” იგივეა რაც სახლი (სა-ხლ-ი), ხულა, ხუხულა, აქედან ხურო, ხუროთმოძღვარი, სა-ხურ-ავი, მ-სა-ხურ-ი, მო-სამსა-ხურ-ე. ქუთათისი და მოხირისი – ქართული ენობრივი ნორმებითაა ნაწაროები.
როცა უქიმერიონის ციხე სპარსელებს აუღიათ, ამით მათ გაუკონტროლებიათ “კოლხიდის საუკეთესო ნაწილი” (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 197).
კოლხიდის საუკეთესო ნაწილი იყო “მოხირისი”, ჩვენი აზრით, თანამედროვე აჭარა-ლიგანის მთისწინეთი, კოლხეთად კი, როგორც ითქვა, პროკოფი მიიჩნევდა არა თანამედროვე რიონის ვაკეს, არამედ ერგე-ლიგან-ჭოროხის ხეობას.
დაბალი ვაკის ციხე კოტაიონი
“რეონი” მოხირისის ქვეყანაში შეედინებოდა: “მის სანაპიროებთან კოლხებს აუგიათ ციხე, რომელიც შემდეგ ხანებში მათ მეტწილად მიწასთან გაუსწორებიათ, რადგან ის მეტად დაბალ ვაკეზე მდებარეობდა და მათი აზრით ადვილი მისასვლელი იყო, მაშინ ამ ციხეს კოტაიონს უწო¬დებდნენ ელინური ენით, ამჟამად კი მას ლაზები ქუთათისს ეძახიან, ბერძ¬ნული ენის უცოდინარობით მოსდით, რომ ამ სახელწოდების ნამდვილი სახე შერყვნეს. ასე აქვს ეს მოთხრობილი არიანეს” (გეორგიკა 2, 1965, გვ. 125).
ს. ყაუხჩიშვილის ცნობით “არიანეს ჩვენამდე მოღწეულ თხზულებებში ამის შესახებ არაფერი მოიპოვება” (იქვ. გვ. 125).
მაშასადამე, კოტაიონის ციხე მეტად დაბალ ვაკეზე იდგა.
“კოტ” ფუძით, როგორც გამოკვლეულია ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, მრავალი ქალაქი იწოდებოდა ბერძნულ სამყაროსა და მცირე აზიაში. ამიტომაც, შესაძლებელია, ამჟამინდელი ქუთაისის გარდა, ქუთათისი სხვა რომელიმე პუნქტსაც რქმეოდა.
ლიგან-ერგესა და აჭარისწყლის ხეობაში, რომელიც “დაბალი ვაკეა” (პროკოფის გამოთქმას თუ ვიხმართ), ამჟამადაცაა სოფელები და პუნქტები ამ ფუძით, მაგ.- “კვატია”, (იგივე “კოტ” ფუძის მატარებელი), “ქუთურეთი” – ტბეთის სულთა მატიანეში მოხსენიებული სოფელი, ამჟამად კი ქუთურეთი სოფელ მარადიდის უბანია. “ქიფაისი”, სოფელი ჭოროხის სათავეებთან, “კვაშტა”, სოფელი ერგე ლიგანთან და სხვები. ასევე, მაგ. “ქუთაჰია” ეწოდება ქალაქს თურქეთში, ოდესღაც ხალიბების საცხოვრისად მიჩნეულ მხარეში.
მერე – უქიმერიონი
“უქიმერიონი იყო ქუთათისის მახლობლად ერთი მეტად მაგარი ციხე” (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 196).
ს. ყაუხჩიშვილი არ ეთანხმება იმ აზრს, რომ “უქიმერიონი” ერქვა ქუთაისის ე.წ. “არქიელის გორას”, სადაც ციხე იყო აღმართული. მისი აზრიდან გამომდინარე მოხირისი მდებარეობდა მდ. რიონის მარცხენა მხარეს, სადაც არის სოფელი “დაბლაგომი”. (იქვე, გვ. 210). ჩვენი აზრით, სიტყვა უქიმერიონში გამოიყოფა ფუძის ნაწილი “მერი”. აჭარულ-შავშური დიალექტით, “მერე” ეწოდება მდინარისპირა მოვაკებულ ადგილს, ანუ გაშლილ ვაკეს. უქიმერიონი, მართლაც, “გაშლილ ვაკეზე მდებარეობდა” – პროკოფის ცნობით, ისევე როგორც, კოტაიონის ციხე იდგა “მეტად დაბალ ვაკეზე” – ასეთ ადგილს, აჭარულ დიალექტში, ამჟამადაც კი “მერე” ადგილი ჰქვია. უკი-მერი შესაძლოა აქედან იყოს წარმომდგარი. უქიმერიონი ერგე-მარადიდ-ბორჩხას რეგიონშია საძებნი.
მოხირისი, რეონი
მთელ ლაზიკეში, ერთადერთი მოხირისია მოსავლიანი რეგიონი, “ამ მხარეს ჩამოუდის ერთი მდინარე სახელად რეონი” (გეორგიკა 2, 1965, გვ. 194).
მოხირისად ჩვენ, როგორც აღინიშნა, ერგე-ლიგანის მაღალმოსავლიან, სუბტროპიკულ მხარეს მივიჩნევთ, ხოლო მდ. რეონი ჭოროხის ერთ-ერთი შენაკადი უნდა ყოფილიყო ერგე-ლიგანის რეგიონში.
რეონი არ იყო ფაზისი
პროკოფი წერს: – მერმეროემ “სადაც ფაზისის გადალახვა შეიძლება ფონში, გადალახა ეს მდინარე ფეხით, გადალახა აგრეთვე მეორე მდინა¬რეც, სახელად რეონი – არც ეს არის სანაოსნო და ფაზისის მარჯვენა მხარეს რომ აღმოჩნდა, წაიყვანა ჯარი ერთი ქალაქის – არქეოპოლისის წინააღმდეგ, რომელიც არის მთავარი და უდიდესი ქალაქი ლაზების ქვეყანაში” (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 182).
პროკოფი პირდაპირ მიუთითებს, რომ სხვაა მდინარე ფაზისი და სხვაა მდ. რეონი, რომ ისინი ორი სხვადასხვა მდინარეა (ს. ყაუხჩიშვილი მათ ერთ მდინარედ მიიჩნევს).
ამჟამად, საყოველთაო თვალსაზრისით მდ. რეონის ქვეშ მოიაზრება მდ. რიონი. ჩემი აზრით, ის უნდა იყოს ჭოროხის რომელიმე შენაკადი, სადაც გაიარა კლარჯეთიდან არქეოპოლისისაკენ (ბათუმ-ჩაქვ-ქობულეთის სანახებისკენ) მიმავალმა სპარსთა ჯარმა, რომელიც იქ ე.წ. “კლარჯეთის გზით” შევიდა.
ბოასი – აკამფსისი
ტრაპეზუნტის “მარჯვნივ აღმართულია ჭანეთის მთები, რომელთა გადაღმა რომაელთა ქვეშევრდომი არმენიელები ცხოვრობენ. ამ ჭანეთის ქვეყნიდან ჩამოდის მდინარე, სახელად ბოასი… ადგილობრივი მცხოვრებნი მას აკამფსისს უწოდებენ, იმის გამო – მისი დამორჩილება, ზღვასთან შეერთების ადგილას შეუძლებელი ხდება, ვინაიდან ისეთი სისწრაფით და სიმწვავით უერთდება და ისეთი დიდი ხმაურობით მიიწევს წინ” (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 123).
ერთი სიტყვით ბოას-აკამფსიის აღწერისას სიტყვა-სიტყვითაა განმეორებული პროკოფის მიერვე აღწერილი ფასისი, ესაა მდ. ჭოროხი და არაა რიონი, რადგანაც რიონი ზღვასთან შეერთების ადგილას არ ქმნის მსგავს სურათს და რიონი, არც “არმენიიდან” გამოედინება.
“მდინარე ბოასი გამოდის სადღაც ჭანეთის მახლობლად არმენიელთა ადგილებში, რომლებიც ფარანგიონის გარშემო ცხოვრობენ… მას შემდეგ, რაც ეს მდინარე მიაღწევს იმ ადგილს, სადაც კავკასიისა და იბერების საზღვრებია… ნაცვლად ბოასისა, ამიერიდან ფაზისად წოდებული, განა¬გრძობს მდინარებას ნაოსნობისთვის გამოსადეგი… ზღვამდე… მის ორივე მხრივ ლაზიკა არის… მარჯვნივ… იბერიის საზღვრამდე დასახლებულია ადგილობრივი მცხოვრებლებით. ლაზთა სოფლები მდებარეობს მდინარის აქეთა ნაპირას (გეორგიკა, II, გვ. 101).
“მაშინ რომაელებმა დაიჭირეს პერსარმენიელთა ქვეყანაში… ფარანგიონი, სადაც სპარსელები ოქროს თხრიან… დაიმორჩილეს ჭანების ტომი… თოვლით დაფარული მთები, საიდანაც გამოდის მდ. ფაზისი” (გეორგიკა, II, გვ. 52).
“ჭანების მთებიდან ჩამოდის მდინარე ბოასი” (გეორგიკა, II, გვ. 122).
მდინარე ფაზისის მარცხენა სანაპიროზე ლაზები ცხოვრობდნენ, მარჯვენაზე კი მესხები. მარჯვნივ… იბერიის საზღვრამდე დასახლებულია ადგილობრივი მცხოვრებლებით, ხოლო ლაზთა სოფლები მდებარეობს მდინარის აქეთა ნაპირას
აქედან გამომდინარე, თუ ფაზისი რიონია, მაშინ მის მარჯვენა სანაპიროზე მცხოვრები ეგრისელები ყოფილან მესხები, ხოლო მარცხენა სანაპიროზე მცხოვრები გურულები – ლაზები, რაც არასწორია, მაშასადამე რიონი ფაზისი არაა.
ბოასი ანუ ფაზისი გამოედინებოდა ჭანების ადგილებში, პერსარმენიაში, ფარანგიონის მახლობლად. ამის შესახებ სამჯერ წერს პროკოფი კესარიელი.
კიდევ ერთხელ უნდა ითქვას, რომ VI ს-ის დასაწყისში, სპარსეთმა შეარყია ქართლის სახელმწიფოებრიობა და თავისი ბატონობა გაავრცელა ტაოსა და მის მომიჯნავე მიწა-წყალზე. ამის წყალობით ტაო-ბასიანის მიმდგომი ქართული მხარეები მან ეკლესიურად დაუქვემდებარა იმჟამად პროსპარსული ორიენტაციის სომხურ ეკლესიას. ამის გამო აქ მცხოვრებ მოსახლეობას უცხოელებიც, ზოგჯერ, პერსარმენიელებად ან არმენიელებდ მოიხსენიებენ. ამ ქვეყნიდან გამოდიოდა მდ. ფასისი, სათავეში ბოასად, ქართველთა მიერ კი “აკამფსისად” წოდებული (ჭოროხი). “აკამფსისი” შეიძლება ეტიმოლოგიურად, ქართულ “ფსმა”-სთან – წყლის დენასთან იყოს დაკავშირებული, ამიტომ პროკოფის ეს ცნობა არ არის უგუ¬ლე¬ბელ¬საყოფი – როგორც ითქვა, პ. ინგოროყვა “ფს”-ს აკავშირებს წყალ¬თან.
ჰიპოსი
“ქალაქ მოხირისთან (ლაზიკაში) ჩამოდის მდ. ჰიპოსი, ე.ი. ცხენის¬წყალი” (იქვე, გვ. 119).
უნდა აღვნიშნოთ, რომ საქართველოში რამდენიმე მდინარე ატა¬რებს ამ სახელს – “ცხენისწყალი”, ერთია სამეგრელო-იმერეთში, მეორე კი აფხაზეთში. ასეთი სახელის მდინარე ყოფილა ერგე-ლიგანშიც.
მთის მწვერვალები ფაზისის პირზე
ფაზისისაკენ უკან დახეული ჯარი თავს შველოდა “იქაური მთების მწვერვალებზე გაქცევით”. (იქვე, გვ. 110).
პროკოფის ცნობებიდან ჩანს, რომ მდ. ფაზისის ახლოს ყოფილა მთები და კლდეები, რომელთა მწვერვალებზე გაქცევით თავს უშველა უკან დახეულმა ჯარმა.
თუ კი მდ. რიონი ძველად ფაზისად იწოდებოდა, ისმის ბუნებრივი კითხვა, სად არის რიონის დაბლობზე მთების მწვერვალები?
ამ დაბლობზე ასეთი მთები არ არსებობს.
აქედანაც ჩანს, რომ პროკოფი კესარიელი რიონს არ უწოდებდა ფაზისს, არამედ ის ფაზისად მიიჩნევდა ქალაქ პეტრასთან ახლოს გამავალ მდინარეს, რომლის ხეობაში მთების მწვერვალები იყო.
ასეთი ჭოროხია.
კავკასია
“მესხეთის მთები არც მწირია და არც ნაყოფიერებას მოკლებული, არამედ სავსეა ყოველგვარი სიკეთით, რადგან მესხებიც მარჯვე მიწის მუშები არიან და იქ ვენახებიც არის. ამ ქვეყანაში მთები მეტად მაღალია, უზარმაზარი და საშინლად მიუვალი. და ისინი გავრცელებულია ვიდრე კავკასიის მთებამდე. ამათ უკან აღმოსავლეთით არის იბერია, რომელიც პერსარმენიელებამდე აღწევს” (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 128).
“საკავკასიძეო” ძველქართულ საისტორიო გეოგრაფიაში ჭოროხის ხეობის ერთ ნაწილს ერქვა. ამჟამადაც “კავკასორი” ჭოროხთან ახლოს კარ¬ჩხა¬ლის ერთ მაღალ მთას ჰქვია. პროკოფის მიერ ნახსენები “კავკასიის მთები” კარჩხალის მაღალმთიანეთია, ხოლო “მესხეთის მთები” პრო¬კოფისთან, სპერისა და არსიანის მთებია, სადაც მესხები ყოველთვის ცხოვრობდნენ. არსიანის ეს მთიანეთი კარჩხალის უფრო მაღალ მთიანეთს უერთდება, რომელსაც პროკოფი “კავკასიას” უწოდებს. მესხების ეს საცხოვრისი (შავშეთ-არტანუჯ-არტაან-კოლა) იბერიის ნაწილი იყო და ის ტაოსთან პერსარმენიას ესაზღვრებოდა.
მერმეროე
ზოგჯერ პროკოფი კესარიელი მდ. ფაზისს უყურებს საკუთარი თხზულების პერსონაჟის თვალით. მაგალითად, ასეთია სპარსთა სარდალი მერმეროე.
როცა ის შეიტყობს რომ პეტრა რომაელებმა დაიკავეს, გადაწყვეტს ლაზიკის სხვა ქალაქებისა და სიმაგრეების დაჭერას.
პროკოფი წერს: “მან კარგად იცოდა, რომ მდინარე ფაზისის იქითა მხარეს ლაზებს, პეტრას გარდა, სხვა არც ერთი დასახლებული ადგილი არ მოეპოვებოდათ, ის გაბრუნდა და დაიჭირა იბერიიდან კოლხიდის ქვეყანაში გადასასვლელი ადგილები” (იქვე, გვ. 182).
აქ იგულისხმება, რომ ფაზისის, ანუ ჭოროხის მარცხენა (მერმეროესათვის “იქითა”) მხარეს ლაზებს პეტრას გარდა სხვა დასახლებები არ ჰქონდათ. რაც მართლაც ასე იყო, რადგანაც უფრო სამხრეთით მდებარე ოფ-რიზეს რეგიონი იმჟამად, უშუალოდ ბიზანტიელთა ხელში იყო და არა ლაზებისა.
მართლაც, ჭოროხის მარცხენა სანაპირო გონიოდან ქ. ხოფამდე მთა-კლდოვანია და საქალაქო ცხოვრებისათვის უვარგისია, მხოლოდ ჭოროხის მარჯვენა სანაპიროს ზღვისპირეთი (თანამედროვე ქობულეთ-ბათუმ-ერგე-ლიგანის ვაკე) იყო მიწათმოქმედებისა და ცხოვრებისათვის გამოსადეგი, სადაც მდებარეობდნენ კიდეც ქალაქები – არქეოპოლისი, როდოპოლისი, მოხირისი და სხვა.
ფაზისი – ნახევარმთვარა სანაპიროს შუაში
ფასისი “ერთვის ევქსინის პონტოს იქ, სადაც ეს უკანასკნელი თავდება” (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 128). “ნახევარმთვარა ნაპირის შუაში” და იქ, “სადაც ევქსინის პონტო თავდება, ქმნის ნახევარმთვარის მსგავს ნაპირს” (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 126).
“ნახევარმთვარას იმ ერთ დასაწყისში, რომელიც აზიისა არის მდებარეობს ქალაქი პეტრა, ხოლო მის პირისპირ მეორე ნაპირას, ევროპის ნაწილში – აფსილების ქვეყანაა. აფსილები ლაზების ქვეშევრდომნი არიან და ისინი ძველთაგანვე ქრისტიანები არიან” (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 128).
პეტრა მდებარეობდა მდ. ჭოროხის შავ ზღვასთან შესართავის ახლოს, რიონს კი დაშორებული იყო, ასევე მდ. ფასისიც პეტასთან ახლოს გაედინებოდა. აქედან გამომდინარე, ფასისი იყო მდ. ჭოროხი.
ევროპასა და აზიას ჰყოფს ფაზისი
“აზიასა და ევროპას კოლხეთის ფაზისი ჰყოფს” (იქვე, გვ. 140).
“მარცხნივ აზიაა, მარჯვნივ ევროპა” (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 127).
პროკოფის ცნობით მდ. ფასისი ორად ჰყოფდა ქვეყანას, მისი მარჯვენა სანაპიროდან იწყებოდა ევროპა ხოლო მარცხნივ აზია მდებარეობდა, მის მარჯვნივ, ანუ ევროპაში ცხოვრობენ აფსილები. აღსანიშნავია, რომ ამ ტომს არიანეც ამ მიდამოებში ახსენებს – ფაზისის მარჯვნივ.
აფსილები
ფასისის მარჯვენა სანაპიროს მხარე. “ევროპის ნაწილში – აფსილების ქვეყანაა. აფსილები ლაზების ქვეშევრდომნი არიან და ისინი ძველთაგანვე ქრისტიანები არიან”
აფსილებისაგან განსხვავებით აბაზგები წარმართები იყვნენ – “ეს ბარბაროსები ჩვენს დრომდისაც თაყვანს სცემდნენ ჭალებსა და ტყეებს, ხეები ბარბაროზს, რაღაც გულუბრყვილობის გამო ღმერთებად წარმოედგინა” (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 133). მიხეილ ქურდიანის კვლევით აფსილები, აბშილები მდ. აბაშის რეგიონში ცხოვრობდნენ.
ეტიმოლოგიურად “აფსილი” და “ფასისი” შეიძლება ერთმანეთს ფუძეებით “ფ(ა)ს”, “ფას” დავუკავშიროთ. ჩვენი აზრით, აფსილთა ქვეშ იგულისხმება სუფსის ხეობის და მომიჯნავე მიწა-წყლის, შესაძლოა რიონსა და ჭოროხს შუა მდებარე დაბლობის მდინარეებით გაჯერებული და ფართოდ გადაშლილი ვაკე ადგილების მცხოვრებნი. აქაა, თანამედროვე ეპოქაშიც ჰიდრონიმი -”სუფსა”. წყლიანი ადგილების აღმნიშვნელი სიტყვების ძირი – ფშა-ფშანი ასევე წყლიანობის აღმნიშვნელი “ფს” (აფს) ძირთან უნდა იყოს კავშირში. აქ ჩვენ უნდა გვქონდეს დაკავშირება “ფშ” “აფს” ფუძესთან, რომელიც წინარექართულში, როგორც აღვნიშნეთ, წყალს (გაშლილ წყალს) აღნიშნავდა. მაშასადამე, აფშილები – გაშლილი, წყლიანი ადგილის ტომი, დაბლობის მცხოვრები იყო, ხოლო მთიანი ადგილების მცხოვრებნი, ჩანს, “გრ” ფუძით (გორა-მთა) აღინიშნებოდნენ (მარგველები, გურულები, ეგრისელები) (როგორც მაგალითად, სლავებში – “ტყის ხალხი”, “ჭაობის ხალხი” და ა.შ.). ამის გამო (ე.ი. წყალთან, ზღვასთან სიახლოვის გამო) შესაძლოა, მთელი ზღვისპირეთის მოსახლეობას “აფსილები”, “აფშილები” ერქვა.
პროკოფი ერთნაირად აღწერს ჭანებისა და აბაზგების წარმართობას. თუ გავითვალისწინებთ ჭანებისა და მესხების მეზობლობას სამხრეთ საქართველოში, ჭანებისა და აბაზგების ეთნიკური სიახლოვეც არ მოგვე¬ჩვენება უცხოდ.
პ. ინგოროყვას აბაზგები მესხებად მიაჩნდა.
მესხების ცხოვრების შესახებ ამ არეალში მიგვითითებს სტრაბონიც, თუმცა კი ის საერთოდ არ ახსენებს სიტყვა “აბაზგს” (ჩანს იმიტომ, რომ უკვე ნახსენები ჰქონდა მესხები, იგივე მნიშვნელობის ეთნოსახელი).
აბაზგების ქართულენოვნებას მიგვითითებს სხვადასხვა ფაქტი: პირველი ის, რომ მათ თითქმის გაქრისტიანებისთანავე გააჩაღეს ქარ¬თულენოვანი ღვთისმსახურება ე.ი. გაქრისტიანდნენ VI ს-ში, ხოლო მათი ქართულენოვანი სამეფო უკვე VIII ს-ში ჩამოყალიბდა.
აბაზგების ქართულენოვანებას მიგვითითებს აფხაზეთის ტოპონიმებიც, რაც პ. ინგოროყვას ცნობით, ხეების თაყვანისცემასთან იყო დაკავშირებული. ეს ტოპონიმები ნამდვილად ადასტურებენ პროკოფი კესარიელის ცნობებს, რომ ისინი ხეებს ეთაყვანებოდნენ – “ბზიფი” (ბზა), ბიჭვინთა (ფიჭვი), ცხუმი (რცხილა), გაგრა (კაკალი), სოჩა (სოჭი), წიბელი (წიფელი), ჭუბერი (წაბლი), და ა.შ. ამ ცნობიდან მართლაც ჩანს რომ მათ, ამ ქართულენოვან ტომს “ხეები ღმერთებად ჰქონდათ წარმოდგენილი”.
პროკოფის სიტყვით აბაზგებმა იუსტინიანეს დროს მიიღეს ქრისტიანობა. მან აბაზგების ქვეყანაში ღვთისმშობლის ტაძარიც ააშენა. გ. ჩუბინაშვილის აზრით აქ იგულისხმება ნოქალაქევის (და არა ბიჭვინთის) ძველი ეკლესია (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 135). სიტყვა აბაზგი შეიძლება სიტყა ბაშთან იყოს დაკავშირებული მ. ქურდიანის კვლევით.
პუნქტები “ბაში”, “ქვემო ბაში”, “შუა ბაში”, “ზემო ბაში” რიონის დაბლობის გაშლილ ვაკეზე მდებარეობენ, თუმცა “აბაშა” სამეგრელოშია, “შუა ბაში” სამტრედიის რაიონში, “ქვემო ბაში” ფოთის რაიონში, და “ზემო ბაში” ქუთაისის ოლქში.
როგორც ჩანს, ძველად “ბაში” ერქვა გაშლილ ვაკეს (აღსანიშნავია, რომ XX ს-ის დასაწყისში ქართველები ი. გედევანიშვილის ცნობით “ბაშს” უწოდებდნენ ე.წ. “ბრეზენტს”, ანუ გაშლილ გადასაფარებელს. გაშლილ სიბრტყეს). “ფაშ” (ბაშ) წყალთანაც უნდა ყოფილიყო დაკავშირებული – (ფშა, ფსორი) ამ ფუძით აღნიშნული ქვეყნის (აფშილ-აფსილ) გარდა სხვა ქართული ქვეყანებიც – ფშავი, ბასიანი (არაქსზე) და ბასიანი დვალეთთანაც იხსენიებოდა. რადგანაც ძირი “ბას”, “ბაშ”, “ფას”, “ფაშ” დაკავშირებული აღმოჩნდა წყლიან, გავაკებულ ქვეყანასთან, ასეთი სახისა იყო ასევე ჩრდილოკავკასიის ის მხარეები, რომლებიც პროვინცია ბასიანთან და მიმდებარე რეგიონებში მდებარეობდნენ. ესაა ჩრდილო კავკასიის ვრცლად გაშლილი, მდინარეებითა და წყლებით გაჯერებულ ტერიტორია. ეს მხარეები უძველესი ხანიდანვე, როგორც ჩანს, ქართულენოვანი ტომებით ყოფილა დასახლებული, რასაც აღნიშნული ტოპონიმიკაც მიუთითებს. ვითარება შეიცვალა გვიან შუა საუკუნეებში, როდესაც თემურ ლენგმა ჩრდილო კავკასიის ადგილობრივი მოსახლეობა გაანადგურა ანდა დათრგუნა, მას ასევე აქ შემოუყვანია ადიღეური, ჩრდილოკასპიისპირეთისა და ციმბირული წარმოშობის ტომები. “პრავასლავნაია ენციკლოპედიას” ცნობით, ადიღე¬ური ტომები ჩრდილო კავკასიაში პირველად გამოჩნდა თემურ ლენგის ლაშქრობების შემდეგ. როგორც ცნობილია მრავალ ადი¬ღეურ ტომს არ გააჩნდა საკუთარი სახელი და მათ სახელს ანიჭებდნენ მათ მიერ დაპყრობილი და ასიმილირებული იმ ტომის სახელის მიხედვით, რომლის მიწა-წყალზეც ისინი ესახლებოდნენ. ამიტომაც საფიქრებელია, რომ როცა ერთ-ერთი ასეთი უსახელო ადიღეური ტომი დასახლდა ჩრდილო კავკასიაში “ფას” ან “ბას” ქვეყანაში, ამ ტომსაც უწოდეს ეს სახელი “აფსუა” ან “აბაზი”, ე.ი. მათ მიერ დაპყრობილი და ასიმილირებული ტომის სახელის მიხედვით. შემდგომ ეს ადიღეური ტომები, ძირითადად XVII ს-ის შემდგომ, გადმოსახლდნენ სამხრეთ კავკასიაში, კერძოდ კი, აფხაზეთში და როგორც ჩანს მათ თან გადმოიტანეს მათ მიერ მითვისებული ახალი სახელი “აფსუა” ან “აბაზი”. ასე რომ, სულ სხვა ტომი იყო ძველი ავტორების (პროკოფის თუ აგათიას) ნახსენები “აფსილები” და სულ სხვა ტომია “აფსუები” და “აბაზები”. ეს უკანასკნელები არიან ადიღეური ტომები, ხოლო “აფსილები” და ძველი “აბაზგები” როგორც ჩანს იყვნენ ქართული წარმოშობის ტომები.
აფსილთა მეზობელი აბაზგები, პ. ინგოროყვას კვლევით იგივე მესხები იყვნენ “ბას-ხი”, “ბა-სხი”, “მე-სხი”, ასევე, არაქსის, ანუ ფაზისის ხაობაში მცხოვრები ბასიანელები – იგივე მესხებია. მათი სატომო სახელები, ჩანს, მსგავსი ფუძით იყვნენ ნაწარმოებნი.
იქამდე, VI ს-ში, პროკოფი პოლიტიკური თვალსაზრისით თითქოსდა ორ ნაწილად ჰყოფდა საქართველოს: სპარსულ-იბერიულად (იბერები, მესხები) და რომაულ-ლაზურად (ლაზები, აფშილები, აბაზგები, სკვიმები, სვანები). პროკოფისათვის, როგორც პოლიტიკური მოღვაწისათვის მნიშვნელოვანია საქართველოს რომაული (ლაზური) ნაწილი. ეს თვალსაზრისი აისახება კიდეც სპარსეთის სამეფო კარზე ბიზანტიელი ელჩების ვიზიტისას გამართული კამათის დროს. VI-VII სს სპარსეთ-ბიზანტიის ომების შემდეგ, ჩანს, აფსილები ჩრდილოეთით გადასახლებულან.
ხასკუნები ალანიაში
ს. ყაუხჩიშვილს მოჰყავს VI ს-ის ცნობები ქართლის ცხოვრებიდან, რომელიც შეეხება ალანურ ტომებსა და აფხაზეთს.
იუსტინიანე “ბრძოდა კერძოთა ოვსეთისათა, საზღვარსა ავაზგიასსა ნათესავსა ხასკუნთასა”.
VI საუკუნისათვის შემდეგდროინდელ აფხაზეთში (შავიზღვისპირეთში) ბიზანტიელებმა სპარსელებთან ლაზიკისათვის ომში დასახმარებლად ჩრდილოკავკასიიდან შემოიყვანეს თავიანთი მოკავშირე ალანური ტომები და მათ გადასცეს მნიშვნელოვანი სიმაგრეები დასავლეთ საქარ¬თველოში. ამიტომაც იმჟამად “საზღვარი ავაზგიისა” დროებით იწოდა “კერძოთა ოვსეთისათა”.
ჩანს ალანებს ჩრდილოკავკასიიდან ბიზანტიისათვის არასასურველი ზოგიერთი სხვა ტომიც შემოჰყოლია, მათ შორის ჩანს აღნიშნული ხასკუნებიც.
იუსტინიანემ ამ “ოვსეთში” რომელიც იმჟამად “საზღვარსა ავაზგიასსა” (აფხაზეთის საზღვართან) ხასკუნთა ტომს ებრძოდა, თხოვა იბერიის მეფე ფარსმანს დახმარება.
ფარსმანი შებრძოლებია ხასკუნებს, გაუმარჯვნია და მისი მთავრები შეპყრობილი გაუგზავნია იუსტინიანესთვის.
ჩვენი აზრით იბერიელი მეფე ფარსმანი ვერ დაეხმარებოდა იუსტინიანეს ჯარს, იბერიის დაქვემდებარებაში რომ არ ყოფილიყო დასავლეთ საქართველოს მიწა-წყალი საზღვარსა ავაზგიასსა.
ქართული წყაროებით ქართლის სამეფოს იმჟამინდელი საზღვარი მდ. კლისურაზე გადიოდა, ხოლო ტერიტორიას კლისურიდან ყუბანამდე ბიზანტია ფლობდა.
ლაზიკის ომების დროს, როგორც აღინიშნა, დამხმარე ძალად, სპარსე¬ლებთან საომრად ამ მიწა-წყალზე თვით ბიზანტიელებმა შემოიყვანეს ალანური ტომები. ისინი იქ (კლისურიდან ყუბანამდე) დროებით გაბატონდნენ კიდეც (ხაზარებამდე), რაც ტოპონიმიკაშიც აისახა, “ალანია” და “კერძო ოვსეთისა” ბიზანტიის მიერ ხელდებულ ამ მხარეებს ეწოდა (მდ. ეგრისწყალ-კლისურას იქით).
როგორც აღინიშნა, ქართული წყაროებიც იმ ტერიტორიას, რომელსაც შემდგომ საკუთრივ აფხაზეთი ეწოდა – ალანიას უწოდებდნენ. ეს იყო კლისურას იქით მდებარე ტერიტორიის მნიშვნელოვანი ნაწილი.
თამარის ისტორიკოსი, როგორც აღინიშნა, წერს: “გიორგი III “ჟამსა ზამთრისასა გარდავიდის ლიხთიმერეთს და მიუწიოს ზღვად პონტოსად და მოინადირის ალანთა ქვეყანა, რომელიც არს აფხაზეთი” (“ისტორიანი და აზმანი”, ქ.ც. II, 1959, გვ. 15).
ალანია – გვიან შუა საუკუნეებშიც კი ერქვა აფხაზეთის ერთ ნაწილს.
V-VI საუკუნეებში ალანების ძალზე მრავალრიცხოვანი მომთაბარე ხალხი ჩრდილო კავკასიისა, დონის, დუნაისა, დნეპრისპირეთსა და ევროპაშიც კი ლაშქრობდნენ.
ამიტომ, მათ მებძოლებს VI ს-ში დასავლეთ საქართველოს სიღრმეებში (ბიზანტია-სპარსეთის ომისას ბიზანტიელთა ნებით) ფეხი ჰქონდათ მოკიდებული, ე.ი ციხე-სიმაგრეები და მნიშვნელოვანი პუნქტები ეჭირათ გარკვეული დროით.
ალანთა შემდგომ აქ ხაზართა გავლენა გაძლიერებულა არაბების შემოსევების შემდგომ.
აფსილები და აბაზგები ქართულენოვანი ხალხი იყო
ძველად აფსილები იყვნენ “ლაზების ქვეშევრდომები” (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 165).
შემდეგში “აფსილები კოლხებს გადაუდგნენ და ამბობდნენ კოლხებმა არ ისურვეს დახმარება აღმოეჩინათ მათთვის” (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 164).
ბიზანტიელები (ალანთა დახმარებით) და სპარსელებიც აფსილებს სასტიკად ებრძოდნენ. მათ თავიანთი თანამოძმე ლაზების დახმარების იმედი ჰქონდათ, მაგრამ ომით ლაზარალებულბა ლაზებმა ეს ვერ შეძლეს. აფსილები განაწყენდნენ.
ლაზთა ქვეშევრდომებისაგან განდგომის შემდეგ, შესაძლოა, ზედაფენა აფსილებისა VII-VIII სს-ში აბაშგების ზედაფენასთან ერთად გადასახლდნენ უფრო ჩრდილოეთით, ცხუმისაკენ და მიიტანეს იქ, აფხაზეთში, ქართულენოვანი სახელმწიფოებრიობა და ეკლესია. ჩრდილოეთის ეს მხარეები საომარ მოქმედებათა ცენტრებს უფრო დაშორებული იყო, ამასთანავე VII ს. ბოლოდან ასპარეზზე გამოჩენილმა ხაზარებმა საქართველოს ზღვისპირეთიდან გააძევეს ალანური ტომები – ბიზანტიელთა მიერ მოწვეულნი სპარსეთთა ომისას. გამოთავისუფლებულ არეალზე, შესაძლოა, ეს ქართული ტომები წანაცვლდნენ, თუმცა ეს ტერიტორია (შემდგომი აფხაზეთი) მათი ისტორიული სამშობლო იყო, ეგროსის წილხვედრი ქვეყანა.
აფსილები და აბაზგები ქართულენოვანი ხალხი იყო, რატომ?
აბაზგებს ბერძნებთან ჰქონდათ ურთიერთობა, ბერძნებისაგან მიიღეს ქრისტიანობა და რადგანაც ამის მიუხედავად ჩამოყალიბებისთანავე, VIII საუკუნიდანვე, აფხაზეთის სახელმწიფო და საეკლესიო ენა იყო ქართული, ეს ფაქტი მიუთითებს, რომ ეს ენა მათი მშობლიური ენა იყო.
ბრუქსები
აბაზგების საცხოვრისის შემდეგ ალანების საცხოვრისამდე პრო¬კოფის სიტყვით “ბრუქსების” (ბრუხების, ბრუქების) ტომი ცხოვრობდა (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 135).
მე ვფიქრობ, რომ ეტიმოლოგიურად ეს სიტყვა (ბრუქსები) ახლოა სიტყვა “იბერთან” (ბრუ-იბერ).
გუთები
გუთები იუსტინიანეს უგზავნიან ოთხ მოციქულს და ითხოვენ მათთვის ეპისკოპოსს, რადგანაც გაეგოთ, რომ იუსტინიანეს აბაზგებისათვის მოძღვარი გაეგზავნა (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 138).
გუთებმა მეორეჯერაც VIII ს-ში გაგზავნეს ბიზანტიაში თავიანთი ელჩები ეპისკოპოსის მოთხოვნით და ამჯერად აფხაზურ ანუ იბერიის ეკლესიაში მიიღო კურთხევა გუთების ეპისკოპოსმა იოანემ.
აქედანაც ჩანს, რომ გუთებისათვის აბაზგები იბერიელები იყვნენ.
საგინები, სებასტოპოლი, პიტიუნტი, ტრაპეზუნტი
“ხოსრომ სპარსთა მეფემ, ლაზები რომ წარმოუძღვნენ მას პეტრასკენ, გადაწყვიტა იქ სპარსთა ჯარის გაგზავნა ამ სიმაგრეების ასაღებად” (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 137).
ე.ი. სებასტოპოლისისა და პიტიუნტის ასაღებად.
პროკოფის “საგინების” (სანიგების) ტომი შავიზღვისპირეთში ეგულება ორ ადგილას (იქვე, გვ. 136), ერთი ტრაპეზუნტის სიახლოვეს, მეორე კი აბაზგებისკენ.
ჩანს, ორივე ადგილას ყოფილა პუნქტები სებასტოპოლისი და პიტიუნტი, ამიტომაც აბაზგების, ბრუქსების, ალანებისა და ჰუნების აღწერისას კვლავ უბრუნდება ტრაპეზუნტს (საგინების ხსენების გამო), იქვე მდებარე სებასტოპოლისსა და პიტიუნტს.
პეტრას სიახლოვეს ოფ-რიზესკენ მდებარე მეორე პიტიუნტისა და სებასტოპოლისის ციხეები ტრაპეზუნტს იცავდნენ და ამიტომაც მათ დიდი სტრატეგიული დანიშნულებაც გააჩნდათ.
აფსარუ რიზესთან
პროკოფის სიტყვით, ქ. რიზეს ახლოსაა პუნქტი “აფსარუ” “აფსურტა” – სადაც იასონმა და მედეამ მოკლეს აიეტის ვაჟი აფსურტე (გეორგიკა 2, 1965, გვ. 124), აქაა ლაზებისა და სანიგების (საგინების) ქვეყანა (იქვე, გვ. 125). სხვა ადგილას პროკოფი ამ ქალაქს – “აფსარუნტს” უწოდებს.
ქ. ფაზისი ერქვა ფასის მარცხენა სანაპიროზე მდებარე ქალაქს მდინარის შესართავთან. (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 126).
პროკოფი კესარიელი და სხვა ძველი ავტორები შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროს ერთ ნაწილს აღნიშნავენ საგანგებო ტერმინით – “ნახევარმთვარის მსგავსი ნაწილი”. აფსარუნტიდან პეტრამდე 20-25 კმ. მანძილი ყოფილა.
მანძილი აფსარუნტიდან პეტრამდე, სკვიმნია და სვანია
პროკოფი წერს: “ქ. აფსარუნტიდან პეტრამდე (ლაზთა საზღვრებამდე), სადაც ევქსინის პონტო თავდება, ერთი დღის სავალი გზა არის. პონტო რომ თავდება, აქ ქმნის ნახევარმთვარის მსგავს ნაპირს. ამ ნახევარმთვარის გადასავალი უდრის 550 სტადიონს (დაახლ. 100 კმ.), ხოლო მის უკან მდებარე ქვეყანა არის ლაზური და ასეც იწოდება. ამათ შემდეგ შიდა ხმელეთში მოდის სკვიმნია და სვანია. ეს ტომები ლაზთა ქვეშევრდომები არიან… ამ ქვეყნის გვერდით, სახელდობრ იბერიის გასწვრივ, ცხოვრობენ ძველთაგანვე იბერთა ქვეშევრდომი მესხები, რომელთაც მთებში აქვთ საბინადრო ადგილები. მესხეთის მთები არც მწირია და არც ნაყოფიერებას მოკლებული, არამედ სავსეა ყოველგვარი სიკეთით, რადგან მესხებიც მარჯვე მიწის მუშები არიან და იქ ვენახებიც არის. ამ ქვეყანაში მთები მეტად მაღალია, უზარმაზარი და საშინლად მიუვალი. და ისინი გავრცელებულია ვიდრე კავკასიის მთებამდე. ამათ უკან აღმოსავლეთით არის იბერია, რომელიც პერსარმენიელებამდე აღწევს”. (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 127).
ჩვენი ხედვით, იმ ქვეყანას, რომელსაც ჩვენ ვუწოდებთ კოლას და არტაანს – პროკოფი კესარიელი უწოდებს იბერიას (ე.ი. იბერიის ერთ-ერთ ნაწილს), სადაც მესხები ცხოვრობენ, მის იქითა ქვეყანას კი – “პერსარმენიას” (არმენიის სპარსულ ნაწილს), ლაზიკა ქართული წყაროების – “ბოლო კლარჯეთისა ზღვისპირია” ერგე-ლიგანთან ერთად, ხოლო სკვიმნია-სვანიას ჩანს უწოდებს იმ ქვეყანას, რომელსაც, ამჟამად გურიის მთიანეთი – სამცხე-შავშეთ-ზემო აჭარა ეწოდება. აქაური მთები, მართლაც, მაღალი, უზარმაზარი და მიუვალია, მით უმეტეს, რომ ამ მთების ნაწილია კარჩხალ-არსიანის მთიანეთი, იმერეთის მთები კი – დაბალია.
აქ, სამცხე-კოლა-არტაან-ტაოსკენ, მართლაც, (კლარჯეთისაგან ანუ ლაზიკის გულისაგან განსხვავებით) მიწა ნაყოფიერია, არის ბაღები და ვენახები. მისი მცხოვ¬რებნი, ანუ მესხები იბერი ხალხის ნაწილია. თუ ამ კუთხით განვიხილავთ საქართველოს ისტორიულ გეოგრაფიას, პროკოფი კესარიელის ცნობები ეჭვს ნაკლებად გამოიწვევს და მეტად სანდო ხდება.
წიგნის ამ ნაწილში “პერსარმენიის” ხსენებისას პროკოფის კიდევ ერთხელ აგონდება მდ. ფაზისი და კიდევ იმეორებს – მესხების “უკან აღმოსავლეთით არის იბერია, რომელიც პერსარმენიელებამდე აღწევს. ამ მთებით რომელიც აქ არის, ჩამოდის მდინარე ფაზისი, რომლის სათავე კავკასიის მთებშია და პონტოს ერთვის ნახევარმთვარა ნაპირის შუაში” (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 127). ესაა, ჭოროხისა და მისი რეგიონის აღწერა.
კოლხები – ლაზები
პროკოფის მტკიცებით, კოლხები შეუძლებელია არ იყვნენ იგივე ლაზები, ვინაიდან მდინარე ფაზისზე მოსახლეობენ, ხოლო სახელი კოლხი, როგორც სხვა მრავალი ტომისა ამჟამად “ლაზთა სახელით შეიცვალა” (გეორგიკა 2, 1965, გვ. 120).
აქედან ნათლად ჩანს, რომ უკვე ძველ სამყაროში არ იცოდნენ, თუ კონკრეტულად რომელი ტომი იყო ძველი, ლეგენდარული კოლხების პირდაპირი ეთნიკური შთამომავალი. ასეთებად ზოგს ერთი, სხვებს კი სხვა ტომი მიაჩნდა. პროკოფიც ინტერესდება ამ საკითხით და რადგანაც ცნობილი იყო, რომ კოლხები ძველად მდ. ფაზისთან ცხოვრობდნენ, ხოლო მის დროს ამ მდინარეზე ლაზები მოსახლეობდნენ, ამიტომაც დაწერა – “კოლ¬ხე¬ბი იგივე ლაზები არიან”. ასე, რომ ეს ცნობა ეჭვმიუტანელი არ იყო თვითონ პროკოფისთვისაც, მითუმეტეს, რომ სპარსთა მეფის წინაშე ლაზები თავიანთ თავს კოლხებს უწოდებდნენ. თანაც სახელი “ლაზი” ამ ტომს პროკოფის დროს შერქმევია, მათი ძველი სახელი “ლაზთა სახელით შეიცალა”.
ფაზისის რიტორიკული სკოლა
პროკოფი კესარიელი ახსენებს მდ. თერმოდონტსა და მდ. თემისკურას, ქ. ამისიასთან (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 122).
პროკოფი წერს: “ამისიის მახლობლად არის ეგრეთწოდებული თე¬მისკურე და მდინარე თერმოდონტი, სადაც, როგორც ამბობენ, ამაზონთა ბანაკი იყო. ტრაპეზუნტელთა საზღვრები ვრცელდება სუსურმენემდე და ეგრეთწოდებულ რიზემდე, რომელიც ლაზიკაში მიმავალთათვის ორი დღის სავალი გზით არის დაშორებული ტრაპეზუნტამდე” (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 122).
მიუხედავად იმისა, რომ ძველი წყაროები ზოგჯერ დაბეჯითებით იძლევიან გეოგრაფიულ მინიშნებებს, ჩვენი ზოგიერთი მკვლევარი, მაინც, ამ ცნობათა საწინააღმდეგო დასკვნებს აკეთებს. მაგალითად, სრულიად გასაგებად წერს თემისტიოსი, რომ ქ. ფასისის რიტორიკული სკოლა მდებარეობდა “მდ. თერმოდონტთან, მდ. თემისკურასთან, არმენიელებისა და კოლხების ქვეყანაში”, მაინც ჩვენში დამკვიდრებული აზრით, ფასისის ქვეშ, თითქოსდა, ქ. ფოთი მოიაზრება, მაშინ, როცა, ფოთს არაფერი აკავშირებს არც არმენიელების, არც პერსარმენიელების მხარესთან და მის სიახლოვეს არ გაედინება მდ. თერმოდინტი და არც მდ. თემისკურა.
მისგან განსხვავებით კი, ქალაქი ფასიდი, “ფადისსა” ახლოა ამ მდინარეებთან (ქ. “ფადისსა” მდებარეობდა კოლხების ძველ სამშობლოში). ფადისა, ამჟამად, ფატსად იწოდება ტრაპეზუნტის დასავლეთით.
ჭანები
პროკოფის თქმით, ჭანები ზღვისპირეთს ძალზე არიან დაშორებულნი და არმენიელების გვერდით ცხოვრობენ (გეორგიკა, 2, 1965, გვ. 120).
სვანია – სკვიმნია
პროკოფის სიტყვით სკვიმნია და სვანია მდებარეობდა იბერიასა და მოხირისს შორის (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 202).
პროკოფი წერს: “ასე ჩაიგდეს ხელში სპარსელებმა უქიმერიონის ციხე და მტკიცედ დაეპატრონნენ ლაზიკეს. მაგრამ მარტო ეს ლაზიკე კი არ ჩა¬იგდეს ხელთ სპარსელებმა, არამედ სკვიმნიაცა და სვანიაც და ამრიგად მოხირისიდან იბერიამდე მთელი მიწა-წყალი გამოეცალათ ხელიდან რომაელებს და ლაზთა მეფეს”( გეორგიკა, II, 1965, გვ. 202).
ჩვენ ვსვამთ ასეთ კითხვას – თუ კი “სკვიმნია” და “სვანია” თანამედროვე ლეჩხუმ-სვანეთია, “მოხირისი” კი – თანამედროვე ქუთაისის რეგიონი, როგორ მოექცეოდნენ ისინი (სკვიმნია და სვანია) ასეთი განლაგების შემთხვევაში მოხირისსა და იბერიას შორის?
ასეთი გეოგრაფიული განლაგების შემთხვევაში სვანეთი და ლეჩ¬ხუმი აღმოსავლეთ საქართველოსა და ქუთაისს შორის მოექცეოდა.
სკვიმნია და სვანია კი მდებარეობდა იბერიასა და მოხირისს შორის.
მაგრამ, თუ სკვიმნია და სვანია VI საუკუნეში ერქვა ვრცელ ვიწრო მთიან ზოლს ლანჩხუთის მთიანეთიდან აჭარა-შავშეთის მთიანეთის ჩათვლით, ხოლო მოხირისი ხელვაჩაურ-ერგე-ლიგანს, მაშინ სკვიმნია და სვანია მოექცეოდა იბერიასა და ლაზიკას შორის, რადგანაც ლაზიკად ძირითადად ჭოროხის ხეობას მივიჩნევთ.
პროკოფის სიტყვით სპარსთა მთავარსარდალმა უქიმერიონის სიახლოვეს ააშენა ლაზთა ციხე, რომელსაც “სარაპანისს ეძახიან და რომელიც ზედ ლაზიკის საზღვრებთან მდებარეობს”. ესაა სულ სხვა სარაპანა.
გ. გრიგოლიას სიტყვით – სარაპანა ერქვა მნიშვნელოვანი გზის დასაცავად აგებულ ციხეს (სპარსულად), ამიტომაც იყო კოლხეთ – ლაზიკაში და საერთოდ საქართველოში მრავალი სარაპანა (იხ. გეორგიკა, II, 1965, გვ. 204).