მსოფლიოს პირველ ისტორიოგრაფად მიჩნეული ძველი წელთაღრიცხის მე-6 საუკუნის ძველი ბერძენი ისტორიკოსი და გეოგრაფოსი ჰეკატოს მილეტელი (ძვ. წ. 550-490) იძლევა ძალზე მნიშვნელოვან ცნობას, რომ მისი ეპოქის მოსხები იგივე კოლხები არიან, ანუ მოსხები (ანუ მესხების ქართული ტომი) და კოლხები ერთი ეთნოსია.
ჰეკატოს მილეტელი, ფრაგმენტი 188 – „მოსხები, კოლხების ტომია, მატიენების მეზობლად“
ფრ. 185. „კორაქსები. კოლხების ტომია, კოლების მეზობლად“;
ფრ.186. „კოლები, ტომია კავკასიასთან“
(ჰეკატოსი, აზიის აღწერა -„ხოლო კავკასიის მთისწინეთს კოლის მთებს უწოდებენ“)
- 1 St. Byz. Кораксы, племя колхов, вблизи колов. Гекатей в описании Азии. Кораксийская крепость и Кораксийская страна.
186. St. Byz. Колы, народ у Кавказа. Гекатей в описании Азии: «а подгорья Кавказа называются Кольскими горами». Страна называется Коликою.
187. Schol. Apoll. Rhod., IV, 284. «Гекатей говорит, что Фасис не впадает в море и что аргонавты плыли не по Танаису, а по тому же самому пути, по которому и прежде, как говорит Софокл в «Скифах». - St. Byz. Мосхи, племя колхов, соседнее с матиенами. Гекатей в описании Азии.
- St. Byz. Мосхи, племя колхов, соседнее с матиенами
ჰეკატოს მილეტელის ცნობები, რომ მოსხები (ანუ მესხები) კოლხური ტომია, რომ კოლხური ტომია ასევე კორაქსები, კოლების მეზობლად და სხვა, მიუთითებს იმის შესახებ რომ ძვ. წ. მე-6 საუკუნეში ჯერ კიდევ არსებობდა, პროტო–ქართველური ენის ანუ ანუ საერთო–ქართველური ენის უდიდესი დანაყოფის ზან-ქართულის ენობრივი ერთობა, ანუ კოლხები და მესხები იმდროს ჯერ კიდევ ერთ ენაზე ანუ ჯერ კიდევ დაუყოფელ ზანურ-ქართულ ერთიან ენაზე მეტყველებდნენ, ჯერ კიდევ არ იყო დარღვეული ენობრივი მთლიანობა და ისინი ჯერ კიდევ ერთიან ეთნოსს ქმნიდენენ.
ამიტომაცა ჰეკატოს მილეტელისათვის მოსხები-კოლხური ტომი. აღსანიშნავია, რომ მილეტი უშუალოდ ესაზღვრებოდა როგორც კოლხურ, ასევე მოსხურ სამყაროს, ამიტომაც ისტორიკოსის ეს ცნობა, ჩანს პირადი დაკვირვების შედეგი იყო.
ეს ნიშნავს, რომ კოლხების ენა ძვ.წ. მე-6 საუკუნიათვის იმავე დროს მოხსების ენაც იყო, და ასევე, სხვა დასავლურქართული ჯგუფებისა. კერძოდ, როგორც ითქვა, ჰეკატოს მილეტელის ცნობით, ძვ. წ. მე-6 ს-ში კორაქსების ტომი კოლხური იყო. მიიჩნევა, რომ ეს ტომი კორაქსებისა აფხაზეთში ცხოვრობდა, მაშასადამე კორაქსები -კოლხურ-მესხური ტომი იყო, ზან-ქართული ენის მატარებელი.
სადაც არ უნდა ეცხოვრა კორაქსების ტომს, აფხაზეთში თუ დასავლეთ საქართველოს სხვა მხარეში, მაინც ის კოლხ-მესხური ტომი ყოფილა, შესაბამისად კოლხ-მესხური ენის ანუ თანამედროვე ტერმინოლოგიით თუ ვიტყვით ზანურ-ქართული ენის მატარებელი.
კორაქსები, როგორც აღინიშნა, ჰეკატოსისავე სიტყვით, კოლების ტომთან ცხოვრობდა, ეტიმოლოგიურად შესაძლებელია სიტყვა კოლხი მიღებული იყოს კოლების სახელისაგან, როგორც ვთქვით, მოსხები კოლხური ტომია და ისინი, ჰეკატოსის ცნობით, მატიენებთან ცხოვრობდნენ, ეს უკანასკნელნი კი ცხოვრობდნენ ხმელთაშუაზღვისპირეთიდან ვიდრე ვანის ტბამდე, მაშასადამე, ჰეკატოს მილეტელის ეპოქაში, ვანის ტბიდან ვიდრე შემდეგდროინდელი აფხაზეთის ჩათვლით მიწაწყალი დაფარული იყო პროტოქართულ ენის პირველი დაყოფის შემდეგ მიღებული ე.წ. ზანურ-ქართული ენის მატარებელი ხალხით.
მაშასადამე, აღნიშნული არეალი ვანის ტბიდან აფხაზეთის ჩათვლით ქართველთა ბუნებითი სამკვიდრებელი იყო ჰეკატოსის დროს და ასევე შემდეგ საუკუნეებშიც, მაგალითად ჰეკატოსიდან 1500-1600 წლის შემდეგ, მე-10 საუკუნეში დავით კურაპალტის ქართველთა სამეფო მოიცავდა მიწაწყალს ვიდრე ვანის ტბამდე, ამ სამეფოს ხალხს ასევე იბერები და მესხებიც ერქვა, ხოლო გაერთიანებული აფხაზთა და ქართველთა სამეფო სრულად ფარავდა ამ მიწაწყალს აფხაზეთის ჩათვლით.
აღსანიშნავია სტრაბონის ცნობაც, რომ მესხეთის ერთი მესამედი მის დროს კოლხეთში შედიოდა. ეს ცნობაც მესხებისა და კოლხების სიახლოვეს მიუთითებს.
სტაბონის მეორე ცნობით, კი, მის ეპოქაში, ზოგიერთი სწავლული სვანებს იბერიულ ტომად მიიჩნევდა, ის წერს – „ზოგიერთები სვანებს უწოდებენ იბერიელებს“ (სტრაბ.11,2,19) ანუ ეთიკურ იგივეობად მიიჩნევდა სვანებსა და იბერებს. ანუ კოლხები, მეხები (იბერები) და სვანები ერთი ხალხია.
«Некоторые Hазывают их также иберийцами – одинокого с западними – от золотых россыпей, находящихся в обеих странах» (XI, 2, 19). ე.ი. ასევე ზოგიერთები სვანებს უწოდებენ იბერიელებს – დასავლეთის იბერთა სახელის მსგავსად, რადგანაც ორივე ქვეყანაში არის ოქროს მარცვლები, რომელიც მდინარეებს ჩამოაქვთ და მათ აგროვებენ, რამაც საფუძველი დაუდო ოქროს საწმისის მითს.
ტაციტუსის ცნობით კი მისი დროის ანუ მე-2 საუკუნის იბერები თავიანთ წარმოშობას კოლხეთს უკავშირებდნენ არგონავტების ეპოქაში (ძვ. წ. მე-12 ს.).
ყველა ეს ცნობა ჯამში მიუთითებს, რომ ძველი და ახალი წელთღრიცხვების მიჯნაზე შეიძლებოდა ტომობრივი იგივეობის გავლება კოლხებს, მესხ-იბერებსა და სვანებს შორის, ანუ პროტოქართველური ენა ჯერ კიდევ არ იყო საბოლოოდ დაშლილი.
პროტო–ქართველური ენა, იგივე საერთო–ქართველური ანუ ქართველურ ენათა საერთო წინაპარი ენა ძველი წელთაღიცხის ბოლოს საბოლოოდ, რომ არ იყო დაშლილი ეს ჩანს არა მხოლოდ ჰეკატოს მილეტელის ცნობით, სტრაბონის ცნობითაც როცა მისი წყარო სვანებს იბერიულ ტომად მიიჩნევს. როგორც ითქვა, სტრაბონი წერს –
„ზოგიერთები სვანებს უწოდებენ იბერიელებს – დასავლეთის იბერთა სახელის მსგავსად, რადგანაც ორივე ქვეყანაში არის ოქროს მარცვლები, რომელიც მდინარეებს ჩამოაქვთ და მათ აგროვებენ, რამაც საფუძველი დაუდო ოქროს საწმისის მითს. Некоторые Hазывают их также иберийцами – одинокого с западними – от золотых россыней, находящихся в обеих странах” (XI, 2, 19).
მაშასადამე, სვანებსაც იბერებს უწოდებდნენ (ხოლო, მათ ქვეყანას იბერიას) დასავლეთის იბერიის ქვეყნის სახელის მსგავსად, რადგანაც ორივეგან მდინარეებს ოქროს მარცვლები ჩამოაქვთ.
რადგანაც სტრაბონის დროს ანუ 1 საუკუნეში, ზოგიერთები სვანებს იბერებს უწოდებდნენ, ეს ნიშნავს, რომ სვანებისა და იბერების ენები იმ დროისათვის იმდენად ახლოს იყვნენ ერთმანეთთან, რომ მათ ერთ ეთნოსად მიიჩნევდნენ. სტრაბონის ნათქვამი ფრაზა – „სვანებს ზოგიერთები იბერებს უწოდებენ“, ჩვენში გაუგებრად ითარგმნა, ამიტომაც ძვირფასი ცნობა საქართველოს შესახებ ძირითადად გამოუყენებელია.
საერთო–ქართველური ჯერ კიდევ რომ შენარჩუნებული იყო 1-2 საუკუნეებში, ამის შესახებ,როგორც ითქვა, შეიძლება გამოყენებულ იქნას ასევე, ტაციტუსისი ცნობა, თვით იბერებისაგან მოსმენილი, რომ იბერი ხალხი კოლხეთში ჩამოყალიბდა არგონავტების ეპოქაში. ჩანს, ტაციტუსის დროს კოლხეთისა და იბერიის ხალხების ენობრივი ერთგვაროვნება იძლეოდა საფუძველს ასეთი მტკიცების ჩამოყალიბებისა.
ტაციტუსი (ანალები, 6,34) წერდა -„ვინაიდან იბერები და ალბანები, რაკი მთაგორიან ადგილებში ცხოვრობენ, ატანასა და მოთმენას უფრო მეტად არიან შეჩვეულნი. ამბობენ, რომ თესალიელებისაგან არიან წარმოშობილნი[11] იმ დროს, როცა იასონი მედეას წაყვანასა და მასთან შვილების გაჩენის შემდეგ დაბრუნდა უკან აიეტის ცარიელ სასახლესა და თავისუფალ (უმეფო) კოლხებში. ბევრიც მოგვაგონებს მის სახელსა და ფრიქსოსის ორაკულს[12]; არც ვინმე სწირავს ვერძს, რადგან სჯერათ, რომ მან ჩამოიყვანა ფრიქსოსი, იყო ის პირუტყვი თუ ხომალდის ნიშანი“.
ჰეკატეოს მილეტელის თხზულებიდან მხოლოდ 380 ნაწყვეტმა მოაღწია. მათთგან ჩვენთვის ყველაზე მნიშვნელოვანია ფრაგმენტები 185, 186, 188 და სხვა, რომლებშიც ის იძლევა ცნობებს კოლხების, მოსხების, კორაქსების, კოლების, მაკრონების, ხალიბების და სხვა ქართული ტომების შესახებ. აღსანიშნავია, რომ ის მხოლოდ მესხებსა და კორაქსებს მიიჩნევს კოლხურ ტომებად, ხოლო ხალიბებს, მაკრონებს და სხვებს კი არა.
St. Byz. Хои, народ, вблизи вехиров. Гекатей в описании Азии: «до сих пор земля вехиров, а с ними рядом живут хои». И опять: «до этих хои». И опять: «с хоями соседят к востоку дизиры».- St. Byz. Макроны, ныне санны; о них упоминает Страбон в 12-й книге и Гекатей в описании Азии.
- St. Byz. Мары, народ, соседний с моссиниками. Гекатей в описании Азии.
193. St. Byz. Хейрады, город моссиников. Гекатей в описании Европы (Азии?): «с тибарами к солнечному восходу граничат моссиники, а у них город Хейрады».
195. St. Byz. Халибы, народ у Понта, на реке Термодонте… и халибои у Гекатея: «с халибоями к югу граничат армении».
ამჟამად მიიჩნევა, რომ კორაქსების ქართული ტომო ცხოვრობდა შემდეგდოინდელ აფხაზეთში მდ. ბზიფთან, ისინი კოლხების ეთნოსს მიეკუთვნებოდნენ, მათი მიწაწყალი არიანეს დროისთავის უკვე აფსილებს დაუჭერიათ, კორაქსები კოლების ტომს ემეზობლებოდა, საფიქრებელია, რომ კოლების ტომი ცხოვრობდა იქ სადაც შემდგომში იყო კოლას ქართული ოლქი. კორაქსების ოლქიც აქვე უნდა ვეძიოთ.
„შეიძლება ითქვას, რომ მეგასთენე და მეფე ფარნავაზი იყვენ თანამედროვენი, ერთი ეპოქის მოღვაწეები, მისი ცნობა და ასევე ჰეკატოსის ცნობა მესხებისა და კოლხების იგივეობის შესახებ შეიძლება იყოს პირდაპირი ასახვა ჩვენს წყაროში ასახული ფაქტისა, რომ მეფე ფარნავაზმა და ეგრისის ერისთავმა ჯუჯიმ დაარსეს ერთობლივი სახელმწიფო საზღვრებით შავი ზღვიდან და მდ. ეგრისწყლიდან ვიდრე ალბანეთამდე, ანუ სახელმწიფო, რომელიც საერთო იყო იმჟამინდელი კოლხებისა და მესხებისათვის ანუ აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობისათვის.
ვახუშტის თანახმად ფარნავაზი ამ სახელმწიფოს მართავდა ძვ. წ. 302-237 წლებში, კირილ თუმანოვის თანახმად კი ძვ. წ. 299-234 წლებში, მავე ეპოქაში გარდაიცვლილა მეგასთენე, ძველი ბერძენი ისტორიკოსი, ძვ. წ. 290 წელს.
მართალია რამდენიმე ძველი ავტორი აკრიტიკებდა მეგეასთენეს ინდოეთის შესახებ ზოგიერთ ცნობასთან დაკავშირებით, მაგრამ ჩვენი თანამედროვე მეცნიერები მეგასთენეს ახასიათებენ, როგორც საიმედო წყაროს ინდოეთის ისტორიის შესასწავლად. ვიქრობთ, რომ ასევე სანდოა მეგესთენეს ცნობა და ასევე ჰეკატოსის ცნობა კოლხებისა და მესხების (მოსხების) ტომობრივი იგივეობის შესაებ, რასაც ეთანადება ქართული წყაროს -ქართლის ცხოვრების – ცნობა, რომ დასვლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობას ფარნავაზის სახელმწიფოში (ანუ ქართლის სამეფოში შავი ზღვიდან და ეგრისწყლიდან ვიდრე ალბანეთამდე) ერთი ენა ჰქონდა. აქ ქართული იყო განვრცობილი (არა იზრახებოდა ქართლსა შინა სხვა ენა თვინიერ ქართულია, ანუ მესხებისა და კოლხების ენა ჯერ კიდევ არ იყო დანაწევრებული, ანუ ე. ზანურ-ქართული ენა ჯერ კიდევ ერთიანი იყო, ის მხოლოდ შემდეგ დაიშალა ე.წ. ქართებისა და ეგრისელების ენებად.) და ასევე აქ იყო ერთი კულტურა ანუ მწიგნობრობა (ამან შექმნა მწიგნობრობა ქართული), ამ კუთხით ჰეკატოს მილეტელის, მეგასთენესა და ქართლის ცხოვრების ცნობები იდენტურია
კიდევ ერთხელ, რომ ვტაქვათ, კოლხური კულტურა, რომ ზოგადქართველური ანდა წინარექართველური კულტურაა ამის თქმის უფლებას იძლევა ყველაზე უძველესი წყარო კოლხების შესახებ, ჰეკატოს მილეტელის ცნობა (ფრაგმენტი 188), რომ „მოსხები კოლხური ტომია“, ესაა კოლხების შესახებ არსებული ერთერთი ყველაზე უძველესი წყარო, თანაც მისი ავტორი პირადად იცნობდა კოლხურ სამყაროს.
ამ მნიშვნელოვან ცნობაში ნათქვამი, რომ „მოსხები კოლხური ტომია“, იგივეა, რაც „კოლხები მოსხური ტომია“, ნიშნავს, რომ ძვ.წ. VI-III სს.–ში საერთო ქართული ანდა ე.წ. ზანურ–ქართული ენა ჯერ კიდევ არა იყო საბოლოოდ დაშლილი, ასევე ამ ვარაუდის გამოთქმის უფლებას იძლევა ის ფაქტიც, რომ კოლხური კულტურის განძი მოპოვებულია თურქეთში ქ. ორდუში, რომელიც იმჟამად (კოლხური კულტურის ხანაში) ჯერ კიდევ ერთიან პროტოქართულ რეგიონში შედიოდა.
თუ ასეა, ამ შემთხვევაში არა სწორი ზოგადად მიღებული დასკვნა, რომ კოლხური კულტურა დასავლეთ საქართველოს კულტურაა (Колхидская культура (груз. კოლხური კულტურა) — археологическая культура на территории Западной Грузии[1], одними из носителей которой были колхи — древние западно–грузинские племена). ასეთი საყოველთაოდ დამკვიდრებული აზრი არასწორია.
მასაასადამე, ბრინჯაოს ეპოქის არქეოლოგია ადასტურებს წერილობით წყაროს, რომ მესხები -კოლხური ტომია ანდა პირიქით, მოსხები და კოლხები ერთიანი კულტურის მატარებელი თემებია.
დასკვნა
ჰეკატოს მილეტელის (ძვ. წ. მე-6 ს.) ცნობა – „მოსხები კოლხური ტომია“, მიუთითებს მისი ეპოქის მოსხებისა და კოლხების ენობრივ მთლიანობას, ამასთანავე ადასტურებს ფაქტს, რომ კოლხური კულტურა ზოგადქართული კულტურა იყო და ძვ. წ. მე-6 საუკუნისათვის პროტოქართული (ან ე.წ. ქართო-ზანური) ენობრივი ერთობა ჯერ კიდევ არ იყო დაშლილი.