იაზონი და ამირანი – პელასგურ-კავკასიური იდენტობა
აქამდე ყურადღება არავის მიუქცევია იმ საოცარი ფაქტისათვის, რომ ქართული ეპოსის გმირის ამირანისა და არგონავტების მეთაურ იაზონის ამბები არა თუ საოცრად ემსგავსება ერთმანეთს, არამედ იდენტურიცაა, კერძოდ ამირანი და იაზონი ერთი სქემით მოქმედებენ:
- იაზონი მიდის მედეას მამის სამეფოში; ამირანი მიდის ყამარის მამის კოშკში;
- მედეას მამა ადამიან-ღმერთია, ზევსის შთამომავალია, მაგიური ძალის მქონეა – თესავს კბილებს და ამოდიან ვეშაპები, ასეთივე ბუნებისაა ამირანის საცოლის მამაც – “ყამარს მამა ცაში ჰყავს” – წვიმის და ამინდის მომცემია;
- მედეა უღალატებს საკუთარ მამას და მიდის თავისი ოჯახიდან, ასევე ყამარიც ლანძღავს თავის მშობლებს და მიდის მამის სახლიდან – თავის მშობლებზე ნაწყენი მათ ეუბნება-”მისუსურებდით დანასა”.
- მედეას თავისი მამის სახლიდან მალულად მიაქვს საგანძური – ოქროს საწმისი, ყამარსაც მალულად მიაქვს თავისი ოჯახიდან სიმდიდრე – ჯადოსნური ჯამ-ჭურჭელი.
- იაზონს დაედევნება მედეას მამა; ასევე ამირანს დაედევნება ყამარის მამა.
- უმთავრესად აღსანიშნავია, რომ – ორივე ქალი (ყამარი და მედეა) ასწავლან თავიანთ ქმრებს როგორ დაამარცხონ მისი (ქალის) ახლონათესავები;
ყამარი ამირანს ასწავლის როგორ დაამარცხოს მამამისი – “მაღლა ნუკი სცემ სპილოსა, დაბლა შემოჰკარ რბილოსა, დაეცემიან ძარღვები, დაეცემიან ძიროსა”;
მსგავსადვე, იაზონი მედეას დახმარებით ამარცხებს მის ძმას არფსირტეს და ჰკლავს.
- იაზონი თავის მეგობარ თანამოლაშქრეებთან ერთად მიდის მედეას ქვეყანაში, ასევე ამირანიც თავის მეგობარ-თანამოლაშქრეებთან ბადრისთან და უსუპთან ერთად მიდის ყამარის ქვეყანაში.
- იაზონი კლავს გველეშაპს, ამირანი ჰკლავს ვეშაპს.
- იაზონიც და ამირანიც ოქროს მფლობელები არიან, იაზონს აქვს ოქროს საწმისი, ამირანს აქვს ოქროს კბილი.
10.იაზონიც და ამირანიც თანამოლაშქრეებთან ერთად იერიშით იღებენ კოშკს (უკარებო ბროლის კოშკს ,რომლის კარი იქ ჩნდება, სადაც ამირანი წიხლს დაკრავს) ან მაღალი სიმაგრის კედელს (იაზონის მოლაშქრენი).
უნდა არსებობდეს არგონავტებისა და ამირანის ეპოსების გმირების მოქმედებათა მსგავსების სხვა ნიშნებიც.
სტრაბონი, ასევე სხვა ბერძენ-რომაელი ისტორიკოსები მიდებს, ჩრდილო სომხებს, ალბანელებსა და იბერელებს, ასევე კავკასიის ზღვისპირა ტომებს მიიჩნევდნენ არგონავტებისა და მედეას შთამომავლებად.
ამირანისა და იაზონის გმირობის ამბების მსგავსება არ უნდა იყოს შემთხვევითი.
როგორც ჩანს ბალკანეთიდან კავკასიისაკენ გადმოსახლებათა დროს ფრიგიელებს, პელსაგებს და სხვა ტომებს და უფრო ადრე, ჩანს, პირიქით კავკასიელთ ბალკანეთში თან გადაჰქონდათ გმირების ამბებიც.
ლუვიაში – ვანისა და ურმიის ტბასთან მცხოვრები კარდუხი – გორდიენები ჩანს გადასახლდნენ ტრაპეზუნტისკენ დაახლოებით ქრისტეშობამდე VIII-VI საუკუნეებში. ეს უნდა იყოს ასახული ძველ ავტორთა ცნობაში, რომ ნაბუქოდონოსორმა იბერები და ლიბიელები (ლუვიელები) [ჩანს, კარდუხების(გორდიენების) ქვეყნიდან] გადაასახლა პონტოს ზღვისპირეთში, ტრაპეზუნტისაკენ. იბერები და პელაზგების გმირები ალბათ ამიტომ ემსგავსებიან ერთმანეთს.
ე.ი. კარდუხების ქვეყნიდან ანუ ლუვიიდან ნაბუქოდონოსორმა მოსახლეობა გადაასახლა ტრაპეზუნტისკენ შავიზღვისპირეთში.
მაშასადამე, ამირანი და აზონი ერთი სქემით მოქმედებენ:
1) ამირანი მიდის ყამარის მამის კოშკში – აზონი მიდის მედეას მამის (აიეტის) სამეფოში;
2) ყამარს მამა ცაში ჰყავს – წვიმის და ამინდის მომცემია – მედეას მამაც მსგავსი გმირია, თესავს კბილებს და ამოდიან ვეშაპები;
3) ყამარი ლანძღავს თავის მშობლებს და მიდის მამის სახლიდან -ამბობს “მისუსურებდით დანასა”,თან მიაქვს განძი – ჭურჭელი, მედეაც მიდის მამის სახლიდან, მიაქვს განძი – საწმისი;
4) ამირანს დაედევნება ყამარის მამა, იაზონს დაედევნება მედეას მამა;
5) რაც ყველაზე მთავარია – ორივე ეს ქალი ასწავლიან თავიანთ ქმრებს თუ როგორ დაამარცხონ მისი ახლობლები ანუ ცოლის ახლო ნათესავები.
ყამარი თავისი საკუთარი მამის მოკვლის ხერხს ასწავლის ამირანს, ამბობს – “მაღლა ნუ კი სცემ სპილოსა დაბლა შემოჰკარ რბილოსა დაეჭრებიან ძარღვები, დაეცემიან ძიროსა”,
ამ ხერხით, ყამარის ღალატით, ამირანი კლავს ყამარის მამას.
მედეაც ასწავლის იაზონს როგორ მოკლას მისი ძმა არფსისტე. ამ ხერხით მედეას ღალატით, იაზონი ამარცხებს მედეას ძმას;
6) ამირანს ჰყავს თანამოლაშქრე მეგობრები (არგონავტები) და მათთან ერთად მიდის ყამართან,
იაზონს ჰყავს თანამოლაშქრე მეგობრები(ბადრი და უსუპი) და მათთან ერთად მიდის მედეასთან;
7) იაზონიც ამარცხებს გველეშაპს და ამირანიც;
8) იაზონიც და ამირანიც ორივენი ოქროს მფლობელები არიან, ერთს – ოქროს საწმისი აქვს, მეორეს – ოქროს კბილი;
ამირანი იასონია, ხოლო მედეა – ყამარი
ფ. ჰაასის თვალსაზრისით ძველი მცირეაზიური რწმენები შემდგომ სიცოცხლეს ბერძნულ ანტიკურობაში პოულობდნენ (ნ. აბაკელია, მედეას მითოლოგიური სახის ინტერპრეტაციისათვის, კრებული – ეთნოგრაფიული ძიებანი, 1988, გვ. 5).
იაზონს თავისი გმირობისათვის “ქალღვთაება” მედეას დახმარება დასჭირდა.
ფ. ჰაასის მიერ დადგენილია რომ ასეთი მითები მცირეაზიაში იყო გავრცელებული, საიდანაც შეაღწია ანტიკურ სამყაროში, შესაბამისად გამოყოფს და ერთმანეთის გვერდით აყენებს წყვილებს ინარასა და ხუფასიას, მედეასა და იაზონს, ნ. აბაკელიამ მათ რიგში ჩააყენა დალი (ნადირთპატრონი) და მონადირე – ქართული მითების პერსონაჟები.
ჩვენი თვალსაზრისით იასონისა და მედეას მითი გარკვეულწილად იდენტურია ამირანისა და ყამარის თქმულებისა, რომელიც ჩანს მცირეაზიის მკვდრ ქართველთა წინაპრებს შორის იყო გავრცელებული.
ფ. ჰაასის ცნობით ცენტრალურ ანატოლიაში გავრცელებული ყოფილა მითი გველ ილუანქაზე, რომელიც ებრძვის ამინდის ღვთაებას.
ამინდის ღვთაებას კი, თავის მხრივ ეხმარება ქალღმერთი ინარა.
მას (ინარას) სურს დაამარცხოს ილუანქა, რისთვისაც თავის მხრივ მასაც ესაჭიროება მოკვდავი ხუფასიას დახმარება.
ხუფასია და ინარა ამყარებენ სატრფიალო კავშირს, ინარა აძინებს გველს. მიიჩნევა, რომ ეს მცირეაზიულ (ხათურ-პროტოხეთური) მითი საფუძველია იასონ-მედეას ამბისა.
თქმულების ერთი ვერსიით იასონს ყლაპავს გველეშაპი “ამ ეპიზოდს, ფ. ჰაასის აღნიშვნით, ასევე ვხვდებით ქართული “პრომეთეოსის” ერთ თქმულებაში, რომელშიც გველეშაპი ამირანს ყლაპავს” (იქვე, გვ. 8).
ჩემი აზრით, ამირანის თქმულებაში ყამარის მამა, ამინდის ღვთაება უნდა იყოს, რადგანაც მას შეუძლია “ტაროსის შეცვლა” – მისი ცხენების ჩლიქების მიერ აჩქაფებული წყლის ნამი წვიმად იქცევა.
ფ. ჰაასის აზრით პარალელები აშკარაა – ინარა და მედეა აძინებენ ურჩხულს, ორივე უახლოვდება მას უშიშრად, ორივეს კავშირი აქვთ ოქროს საწმისთან,
ჩემი აზრი, სახელები ინარა და ყამარი ემსგავსებიან ერთმანეთს (ყინარა – ყამარი), ასევე სახელები “ხუფასია” და “არამ-ხუტუ” (ხუფასია – ხუტუ) (ამირანს მეგრელ-ლაზურ სამყაროში არამხუტუ ერქვა).
ჰაასი ერთმანეთს აკავშირებს ხუფასიას და იაზონს.
ფ. ჰაასის აზრით ამირანი ქართული პრომეთეოსის გმირია.
ჩვენ, ჩვენი მხრივ, ამირანის თქმულებას არგონავვტიკასთან ვაკავშირებთ. მოგვყავს მრავალი მაგალითი იასონისა და ამირანის, მედეასა – ყამარის მსგავსებისა.
ამირანის თქმულება (მისი პირველსახე) ერთერთი წყარო უნდა ყოფილიყო არგონავტების მითისა. ამირანიანი და არგონავტიკა ერთი საერთო თქმულება-წარმოდგენის ნაყოფია.
გამოითქვა მოსაზრება, რომ მითები ოქროს საწმისის შესახებ მცირეაზიულმა მიგრაციულმა ტალღამ შეიტანა ბალკანეთში, შემდგომ კი ძვ. წ. 750 წლიდან უკან, კოლხეთში, შემოიტანეს ბერძენმა კოლონისტებმა
ამირანი და არგონავტები
ზოგიერთი უცხოელი მკვლევარის აზრით, არგონავტებისა და ოქროს საწმისის თქმულება ხეთურ-აღმოსავლურ ანატოლიაში იყო გავრცელებული, აღსანიშნავია, რომ ამირანის თქმულებასა და არგონავტების მითს ერთი სიუჟეტი აქვთ. კერძოდ,როგორც ითქვა-
- ამირანს ყლაპავს გველეშაპი და კიდევ უფრო ძლიერი გამოდის მის მუცლიდან, მან დანით გაუჭრა შიგნიდან მუცელი გველეშაპს.
ზემო სვანეთში სოფელ ლენჯერის მთავარანგელოზთა ეკლესიის გარე კედელზე გამოხატულია ამირანის ბრძოლა ვეშაპთან.მას აქვს ასეთი წარწერა- “ოდეს ამირან ვეშაპმა შანთქა, ვეშაპი მოკლა და გამოვიდა”.
იაზონსაც ყლაპავს დრაკონი და მედეას დახმარებით მუცლიდან გამოდის.
- იაზონი მეგობრებთან ერთად მიემართება სამოგზაუროდ.
ამირანიც მეგობრებთან ერთად (ბადრი და უსუპი) მიემართება სამოგზაუროდ (სალაშქროდ). სვანეთის იმავე ეკლესიის გარეკედელზე დახატულია ამირანის მეგობრები- “ბადრი, სეფედავლე და უსუპი”.
ამ მოგზაურობის დროს იაზონი ამარცხებს გიგანტ ციკლოპს, ამავე ეკლესიის კედელზე გამოხატულია თუ როგორ ჭრის გიგანტ დევს ამირანი თავს, მის გვერდით მისი მეგობრებია შუბითა და ფარით შეიარაღებული;
- ამირანის საცოლე ყამარი ღალატობს თავისი დედ-მამის ოჯახს, მამის უჩუმრად მიჰყვება ამირანს, შემდეგ კი აკვლევინებს საკუთარ მამას,
იაზონის საცოლე მედეაც აკვლევინებს საკუთარ ძმას და ამარცხებინებს საკუთარ მამას.
- ამირანის სასიმამროს მაგიური ძალა აქვს – ამინდს ცვლის, მისი ცხენების ჩლიქებით აჩქეფებული წყლის ნამი აწვიმებს.
იაზონის სასიმამროსც ასევე მაგიური ძალა აქვს – სპილენძის ჩლიქიანი ხარები ჰყავს, თესავს კბილებს და ამოდიან ჯარისკაცები.
- ამირანის საცოლეს (ყამარს) – ჭურჭლეული აუმხედრდება, ისინი ზეცაში მიჯრით გარბიან რათა შეატყობინონ ასულის ღალატი მამას.
იაზონის საცოლე იპარავს ყველაზე ძვირფას ოქროს საწმისს.
(როგორც ჩანს “ოქროს საწმისის” იდენტური ამირანიანში არის “საჭურჭლე” – “ჭურჭელი”).
- იაზონის ამბავში აპოლონიოს როდოსელი ახსენებს “კვიტაიელი აიეტის კოშკებს”, სიტყვა “კოშკი” ამირანიანშიც გვხვდება – ალგეთის ხეობაში, “ბროლის კოშკია”, რომელსაც კარები არა აქვს. მას უვლის გარშემო ამირანი, შემდეგ წიხლს კრავს და კოშკის კედელს შეანგრევს.
იაზონიც გადალახავს კედელ-გოდოლს.
დასკვნა: არგონავტების მითი არის არა რეალური ამბავი, არამედ მითი პელაზგურ-თესალიური და მისი მონათესავე ხალხებისა, რომელთა რიცხვშიც ჩანს, ქართველთა წინაპრებიც შედიოდნენ. ეს მითი ან ქართველთა წინაპრებმა გაიტანეს ბალკანეთში.
სახელი “ამირანი” შემდეგ შეერქვა გმირს. ცეცხლთაყვანისმცემლობის ეპოქაში ალბათ “აჰრიმანი” ეწოდებოდა – “ბოროტი სული”.
ამირანის მამის სახელი “სულკალმახი”- “კოლხს” გვაგონებს, მას ერქვა.