საყოველთაოდ მიღებულია გადმოცემა წმიდა ანდრია მოციქულის სკვითეთში ქადაგების შესახებ. ახალი აღთქმის ყველა მნიშვნელოვანი გადმოცემის სქოლიოებში ნაჩვენებია, რომ წმიდა ანდრიამ იქადაგა მცირე აზიაში, საბერძნეთსა და სკვითეთში. ეჭვმიუტანელი ფაქტია, რომ სწორედ იბერიასა და მის მომიჯნავე ქვეყნებს უწოდებდნენ ხშირად სკვითეთს პირველი ათასწლეულის ნახევარში. “სკვითები ეწოდებოდათ პონტოსპირეთის ტომებსაც (რომლებშიც შედიან: ბიძერები, ბექირები, მაკრონები, ფილირები, მოსინიკები, ტიბარენები, ხალიბები, პაფლატონები, მარიანდინები, ბითვინები). ამის მიხედვით იქმნება შთაბეჭდილება, რომ “სკვითები” კრებითი მცნებაა და არა კონკრეტული ტომის ან ტომების სახელი”.,1 ამის შესახებ წერენ ძველი ავტორები, მაგალითად, პლუტარქოსი:2 “ფასისი სკვითეთის მდინარეა, იგი ქალაქს (ე.ი. ქ. ფასისს) ჩამოუდის” (“ფასისი” დასავლეთ საქართველოს მდინარე რიონია, ქალაქ ფოთთან გამდინარე). დიონისოს პერიეგეტი: “სკვითიის რჩეული ტომებია: ბიძერები, მაკრონები, მოსინიკები, ტიბარენები, ხალიბები” (ეს ის ქართული ტომებია, რომელთა ქვეყნებშიც, `ქართლის ცხოვრების” თანახმად, მოღვაწეობდა წმიდა ანდრია მოციქული).
სტეფანე ბიზანტიელი: `სკვითური ტომები არიან აფსილები, სანიგები, ლაზები” (ეს ის ქართული ტომებია, რომლებთანაც ანდრია მოციქული, “ქართლის ცხოვრების” თანახმად, მისულა მესხეთში ქადაგების შემდეგ — დასავლეთ საქართველოში, აფხაზეთსა და სვანეთში).
ცეცე: “კოლხებს, რომელთაც ლაზებს ეძახიან… აზიელი სკვითებიცა და ლევკოსირებიც ჰქვიათ, ისინი ცხოვრობენ აზიის იმ ნაწილში, რომელიც მდინარე ფასისთანაა… იოსიპიოს ებრაელი ამბობს, რომ ალანებიც სკვითური ტომიაო” (“ქართლის ცხოვრების” თანახმად, ანდრია მოციქული დასავლეთ საქართველოდან გადავიდა ოსეთში, ანუ ალანთა ქვეყანაში).
მეცნიერები ასკვნიან: “სკვითია” სქოლიასტებისათვის დიდ ტერიტორიას მოიცავდა შავი და კასპიის ზღვების მიდამოებში”.3
კავკასიონის მთებსაც სკვითეთის მთებს უწოდებდნენ. მაგალითად, ბერძენი პოეტის თეოკრიტეს (300-260) ერთ ნაწარმოებში ნახსენებ კავკასიის მთებს სქოლიასტი განმარტავს როგორც “სკვითიის მთებს”.4 ასევე წერს ფსევდოპლუტარქოსი (II ს.) — “ფაზისი სკვითიის მდინარეა”.5
ლიბანიოსი (314-393) თავის “პროგიმნასმატაში” კოლხთა ქვეყანას უწოდებს “სკვითთა ქვეყანას”, აიეტს “სკვითთა მეფეს”, ხოლო მედეას “სკვითთა მეფის ასულს”.6
“ამ დროისათვის შავი და კასპიის ზღვის მიდამოების მცხოვრები ტომები (სკვითური და არასკვითური) ზოგადად სკვითურად ცხადდება ხოლმე”.7
ასე რომ, ვრცელი ტერიტორია კავკასიის მთიანეთისა, კასპიისა და შავ ზღვას შორის მოქცეული საქართველო ანუ იბერია, მეზობელ ხალხებთან ერთად, სკვითეთად და სკვითებად არიან წოდებულნი, არა მარტო მოციქულთა მოღვაწეობის ეპოქაში, არამედ მოციქულთა შესახებ გადმოცემების ჩაწერის დროსაც, III-IV საუკუნეებში. როცა ძველი ისტორიკოსები წერენ ანდრია მოციქულის მიერ სკვითეთში ქადაგების შესახებ, აქ პირველ რიგში იგულისხმება იბერია და მისი უშუალო მეზობელი ტომები, ხოლო შემდეგ შეიძლება იგულისხმებოდეს ალანები და მის ჩრდილოეთით მცხოვრები სარმატები.
ამიტომაც, როცა ევსები კესარიელი (260-340) წერს, წმიდა ანდრიას სკვითეთი ხვდა წილადო, ის გულისხმობს იბერია-კავკასიასა და მის ხალხებს: “…თომას, როგორც გადმოცემა გვიამბობს, პართია ხვდა წილად, ანდრიას სკვითია, იოანეს ასია, ხოლო პეტრე, როგორც ჩანს, უქადაგებდა პონტოში…”8
“ქართლის ცხოვრებაში” დაცული ცნობები იბერიაში წმიდა ანდრიას მოღვაწეობის შესახებ ზუსტად ემთხვევა ძველ ისტორიკოსთა ცნობებს სკვითური ტომების შესახებ, ამიტომაც უნდა ვიფიქროთ, რომ “ქართლის ცხოვრების” ცნობები რაღაც უძველეს წყაროს ეყრდნობა.
“ქართლის ცხოვრების” თანახმად, წმიდა ანდრია პირველად მოვიდა იბერიის საზღვართან ქალაქ ტრაპიზონში (პონტოს დიოცეზი). ტრაპიზონის მიმდებარე ქვეყანა დასახლებული ყოფილა ქართველი ტომით, “მეგრელებით”, რომელსაც ბერძენი ისტორიკოსები “მაკრონებს” უწოდებდნენ და სკვითებად მიიჩნევდნენ. აქედან წმიდა ანდრია შევიდა იბერიაში. “ქუეყანასა ქართლისასა, რომელსაც დიდი აჭარა ეწოდების”. ბერძენ და ლათინ ისტორიკოსთა თანახმად, ეს ქვეყანა I საუკუნეში ფარსმან მეფის დროს იბერიის სახელმწიფოში შედიოდა და იბერთა ერთ-ერთი ტომით ძიდრიტებით იყო დასახლებული (ამათაც სკვითებს უწოდებდნენ). აქ ეკლესიური ქრისტიანული თემი დაუარსებია წმიდა ანდრიას: “დაადგინნა მღვდელნი და დიაკონნი”. ამის შემდეგ ანდრია მოციქული გადადის იბერიის სხვა კუთხეში – მესხეთში, რომელიც კოლხეთთან ახლოს არის და სომხეთს ესაზღვრება. აქ წმიდა ანდრიამ მოაქცია ამ მხარის მმართველი ქალი, რომელსაც გაუცოცხლა მკვდარი შვილი. მთავარმა ქალმა და მისმა ხალხმა აღიარა ქრისტიანობა. ეს ცნობა ყოველმხრივ ეთანხმება VIII საუკუნის ავტორის ეპიფანე კონსტანტინოპოლელის ცნობას, რომელიც, თავის მხრივ, იყენებდა ეპიფანე კვიპრელს (IV ს.). ეპიფანე კონსტანტინოპოლელი წერს: მოციქულები “ჩავიდნენ იბერიაში, ხოლო რამდენიმე დღის შემდეგ სოსანიაში (“ქართლის ცხოვრების” თანახმად, “სოსანიგეთში”), ამ ტომის მამაკაცებს მბრძანებლობდნენ ქალები. ადვილად დამყოლია ქალის ბუნება, და ისინიც მალე დამორჩილდნენ”.9 აქ იგულისხმება ამ კუთხის მთავარი ქალისა და მისი ქვეყნის გაქრისტიანება, რასაც “ქართლის ცხოვრება” უფრო დალაგებით მოგვითხრობს. ამ ორი წყაროს მონაცემები ერთმანეთს ემთხვევა.
ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიას უშუალოდ ეხება ცნობა, დაცული “ქართლის ცხოვრებაში”: ანდრია მოციქულმა სოსანიგეთში ანუ “სუსანიაში”, დღევანდელ აწყურში, დააარსა პირველი საეპისკოპოსო იბერიის სამეფოისა და დაადგინა სოსანიგეთის (აწყურის) პირველი ეპისკოპოსი – “დაუდგინა ეპისკოპოსი, მღვდელნი და დიაკონნი…”10 ამის შემდეგ მოციქული გადადის დასავლეთ საქართველოში, შედის აფხაზეთსა და ოსეთში (ალანიაში). ყველა ამ ქვეყანას “სკვითეთს” უწოდებდნენ ზოგადად.
ეპიფანე კონსტანტინოპოლელი, რომელიც იყენებდა ძველ წყაროებს (კლიმენტი რომაელის, ეპიფანე კვიპრელის და ევაგრე სიცილიელის ტექსტებს), თავის “ანდრია მოციქულის ცხოვრებაში” წერს: “ხოლო ეპიფანე კვიპრელი ამბობს – გადმოცემის მიხედვით – რომ ნეტარმა მოციქულმა ანდრიამ დამოძღვრა სკვითები, სოგდიანები და მორსინები დიდ სებასტოპოლისში, სადაც არის აფსაროსის ბანაკი და ნავსადგური ისოსი და მდინარე ფასისი. იქ ცხოვრობენ იბერები და სუსები და ფუსტები და ალანები”; “ხოლო ანდრია წამოვიდა ასიისაგან და მოვიდა ტრაპეზუნტში, ლაზიკის ქალაქში… იქიდან წამოვიდა და შეჩერდა იბერიაში, მას შემდეგ, რაც მან ზღვის პირას მცხოვრებნი მრავალნი განანათლნა, ის ჩავიდა იერუსალიმში”; ხოლო დანარჩენმა მოციქულებმა მოიარეს ქალაქები, იქადაგეს და სასწაულები მოახდინეს და ჩავიდნენ იბერიაში და ფასისში…”11
მესამე მოგზაურობის დროს, გადმოგვცემს ისტორიკოსი, ანდრია და მისი თანამოღვაწენი – მატათია და სიმონ კანანელი მოწაფეებითურთ ჩავიდნენ იბერიაში და ფასისში: “არს ჯიქეთს ნიკოფსიაში საფლავი, რომელსაც აქვს წარწერა სიმონ კანანელისა”.12 ხოლო IV საუკუნის ისტორიკოსი ეპიფანე კვიპრელი წერდა – “მატათიამ… იქადაგა სახარება მეორე ეთიოპიაში (კოლხეთში), სადაც არის აფსარის ციხე – და ჰYსის ნავსადგური… იქვე გარდაიცვალა და დამარხულია დღემდე”.13 ასე რომ, როგორც ზემოთაც ითქვა, IV-VIII საუკუნეთა ისტორიკოსების თანახმად, მოციქულებმა არათუ იქადაგეს საქართველოში, არამედ ორი მოციქული – სიმონ კანანელი და მატათია მოციქული იბერიაში, საქართველოშივე განისვენებენ.
ამათ გარდა, საქართველოში უქადაგნიათ მოციქულებს ბართლომეს, თომასა და თადეოზს. ამის შესახებ არსებობს სხვადასხვა დროის ისტორიკოსთა ცნობები.
იხილეთ წიგნი:
• საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია