იმპერატორი იუსტინიანე (VI ს.) ლაზიკის შესახებ

(გეორგიკა, 2, გვ. 35)

ნოველები

იუსტინიანე – ჰელენოპონტოს, პონტოს და ლაზიკის ქალაქებისა და ციხე-სიმაგრეების შესახებ

იუსტინიანეს მმართველობის პირველ წლებში აღმოსავლეთ შავი¬ზღვის¬პირეთში ბიზანტიას გააჩნდა ორი ადმინისტრაციული ერთეული:

ორი პონტო:

1. ჰელენოპონტო
2. პოლემონის პონტო

ჰელენოპონტოს ქალაქები იყო (იმპერატორისავე სიტყვით რვა ქალაქი):

1. ამასია
2. იბორა
3. ევქაიტა
4. ზელა
5. ანტრაპა
6. სინოპე
7. ამისსე
8. ლეონტოპოლისი

პოლემონის პონტოს ქალაქები იყო (იმპერატორისავე სიტყვით ხუთი ქალაქი):

1. ნეოკესარია
2. კომანა
3. ტრაპეზუნტი
4. კერასუნტი
5. პოლემონიონი

პოლემონის პონტოში შედიოდა ორი ციხე-სიმაგრე:

1. პიტიუნტი
2. სებასტოპოლისი

ამათ “შემდეგ მდებარეობს ჩვენი ლაზიკე” – წერდა იმპერატორი (გეორგიკა II, გვ. 33).

იუსტინიანე წერს – ამ პონტოების “შემდეგ მდებარეობს ჩვენი ლაზიკე, სადაც არის ქალაქი პეტრა” (გეორგიკა 2, გვ.33).

მაშასადამე, ლაზიკე მდებარეობდა პონტოების იქეთ, კავკასიისაკენ, მისი (ე.ი. ლაზიკის) ქალაქია – პეტრა (ჭოროხთან) – “შემდეგ არქეოპოლისი და როდოპოლისი, უდიდესი და ძველი სიმაგრეები, აქვე შედის აგრეთვე ჩვენ მიერ სპარსელებისაგან უკან ჩამორთმეული სიმაგრეები სკანდისი, სარაპანისი, მურისი (მუხურისი?) და ლისისი და სხვა რამეც, რაც კი ლა¬ზეთ¬ში შევიძინეთ (შემდეგ მოდის ჭანთა ქვეყანა, მხოლოდ ახლა, ჩვენი მეფობის დროს რომაელთა მიერ დაპყრობილი, მასაც აქვს უკვე ქალაქად ქცეული ადგილები, მომავალშიც ექნება სხვები), ამ ქვეყნის შემდეგ დამკვიდრებულნი არიან სხვა ტომები, სუანები, სკვიმნები, აფსილები, აბაზგები და სხვა, ჩვენი მეგობარი ტომები”… (გეორგიკა II, გვ. 35-37).

მაშასადამე, ლაზიკაში არ იყო ქალაქები, მაგრამ იყო დიდი და მცირე სიმაგრეები, ესენია:

1. პეტრა;
2. არქეოპოლისი;
3. როდოპოლისი;
4. სკანდისი;
5. სარაპანისი;
6. მურისი;
7. ლისისი.

იუსტინიანეს მიხედვით სამოქალაქო ცხოვრებით (VI საუკუნეში) ჭანეთი უფრო ყოფილა განვითარებული, ვიდრე ლაზიკა, ეს იქედან ჩანს, რომ მას უკვე ჰქონია ქალაქად ქცეული ადგილები, ე.ი. ქალაქები, მაგრამ, ლაზიკას იმ დროს ქალაქები არ ჰქონია, დიდი და მცირე სიმაგრეები კი ჰქონდა.

არქეოპოლისი და როდოპოლისი მდებარეობდნენ ჭოროხის ახლოს, მის მარჯვენა სანაპიროზე, სკანდა და სარაპანსი არსიანის ქედზე, იმ საერთაშორისო გზის პირზე რომელიც ზღვის პორტებს ჭოროხის ხეობის გავლით პერსარმენიასთან აკავშირებდა, მაშასადამე, ჭანთა ქვეყანა და სადავო ლაზიკე ერთმანეთის გვერდიგვერდ მდებარეობდნენ. ჭანთა ქვეყანა გუმუშხანე-სპერ-რიზეს რეგიონია და სადავო ლაზიკე მის გვერდით იყო განლაგებული. ამიტომაც ახსენებს იუსტინიანე ლაზიკას და ჭანეთს ეთმანეთის გვერდით, ისინი ორივენი ერთ გეოპოლიტიკურ მთლიანობას შეადგენდნენ.

მათ გვერდით მცხოვრებ სვანებს და სხვა ქართულ ტომებს (სკვიმნებს, აფსილებს, აბაზგებს და სხვებს) იმპერატორი ბიზანტიელთა მეგობრად სახავდა ე.წ. ლაზიკის დიდი ომიანობის დაწყებამდე, მაგრამ შემდეგ ვითარება მკვეთრად შეიცვალა, მეგობრები მტრებად გადაიქცნენ VI ს. გარკვეულ პერიოდებში.

სადავო ლაზიკა არა მთელ დასვლეთ საქართველოს, არამედ უმეტესად ჭოროხის სანაპიროებს მოიცავდა, ამასთან დაკავშირებით ისმის კითხვა – რამდენად შესაძლებელია ჭანეთ-ლაზიკის გვერდით ეცხოვრათ სვანებს, სკვიმნებს, აფსილებს, აბაზგებს და სხვებს?

საქმე ისაა, რომ სვანები, რომელთაც სტრაბონის ცნობით “ასევე იბერებს უწოდებდნენ”, ძალზე დიდი ტომი იყო, დაახლოებით 200 ათასზე მეტი მეომარი მამაკაცისაგან შემდგარი, ამიტომაც მათი განსახლების ტერიტორია უფრო ვრცელი იყო, ვიდრე შემდეგ. ისინი სახლობდნენ არა მარტო დასავლეთ საქართველოს ბარის ნაწილსა და მთისწინეთში, არამედ “მესხების მთების მწვერვალებზეც” ანუ არსიანისა და კარჩხალის მთი¬ანეთში.

არსიანის ქედის ბოლო ემეზობლებოდა სპერს და ჭანეთს, ამასთანავე არსიანის ქედი ერთმანეთისაგან ყოფდა იბერიასა და ლაზიკას ანუ არტაანსა (იბერია) და ართვინ-არტანუჯის (ე.ი. ლაზიკის) მხარეებს. აქედან გამომდინარე სვანები ემეზობლებოდნენ ჭანეთსა და ლაზიკას აღმოსავლეთის მხრიდან, მაგრამ ისინი ლაზიკას ჩრდილოეთის მხრიდანაც ემეზობლებოდნენ.

გურიისა და მისი მიმდებარე კუთხეების მრავალი ტოპონიმი, ქართველ მეცნიერთა სიტყვით, სვანურია. რაც შეეხება აფსილებს, ისინი VI საუკუნის დასაწისში ე.წ. ლაზიკის დიდი ომის დროს ცხოვრობდნენ მდ. სუფსას ხეობაში, მაშასადამე უშუალოდ ემეზობლებოდნენ ლაზიკას ჩრდილო-დასავლეთის მხრიდან. აფსილთა ქართულენოვანი ტომი ისევე, როგორც მათი მეზობელი, დაბლობში მცხოვრები ასევე ქართულენოვანი ტომი აბაზგებისა ამ ომიანობის შემდეგ უფრო ჩრდილოეთით – აფხაზეთშიც მოიხსენიება, სადაც მათ ხელსაყრელი მომენტის დადგომის თანავე – VIII ს-ის დასაწყისიდან ქართულენოვანი სახელმწიფო დაარსეს. ეს მათ ქართულენოვნებას ადასტურებს.

საფიქრებელია, რომ VI ს-ის დასაწყისში აფსილთა და აბაზგთა ტომები ალანებმა გამოაძევეს უფრო ჩრდილოეთში მდებარე თავიანთი საცხოვრისიდან (ომის დასაწყისში), რასაც აგათიას ცნობებიც მიუთითებს. საერთოდ კი, სახელი “აფშილი” უნდა რქმეოდა არა კონკრეტულ ეთნიკურ ჯგუფს, არამედ ხალხის იმ ნაწილს, რომელიც ფშა-ნაკადულებითა და წყაროებით მდიდარ რეგიონში ცხოვრობდა, ამიტომაც გვაქვს ქართული პროვინციები “ფშავი” და “აფშილეთი”, (ანუ ფშებიან – წყაროებიანი კუთხე) მათ ხალხს “ფშაველები” და “აფშილები” ერქვა, გვაქვს გვარებიც აფშილავა და ფშავლიშვილი. ასევე აბაზგები მ.ქურდიანის კვლევით აბაშეთის ანუ რიონის ვაკისის მცხოვრებთა სახელი უნდა ყოფილიყო. საერთოდ კი, “ბაშ”, “ფაშ” სახელი ერქვა ვაკე, გაშლილ ადგილებს და მათ მკვიდრთ თავდაპირველად არ ჰქონდა ეთნიკური დატვირთვა (როგორც სლავებში “ტყის ხალხი”, “ჭაობის ხალხი”). არაქსის (ფაზისის) – მესხური ტომი იგივე სახელით “ბასიანელები” (ფასიანელები).

ლაზიკის დიდმა ომიანობამ ან თავისი ძველი საცხოვრისიდან დაძრა ასევე შედარებით სამხრეთით მცხოვრები სვანური ტომები, ანდა მოხდა ამ “იბერიული ტომების” სახელის ტრანსფორმაცია “გურულებად”, “მარგველებად” და სხვა. შესაძლოა ისიც ვივარაუდოთ, რომ უცხოელები მარგველებს, შემდგომ გურულებსა და მათ მეზობლებს “სვანებს” უწოდებდნენ.

ყველა ეს ტომი იუსტინიანეს ნოველების წერის დროს ჭოროხის სანაპიროებზე განფენილ ლაზიკას ემეზობლებოდნენ.

საფიქრებელია, ასევე, რომ ტომთა მმართველი სამხედრო ელიტა გადაადგილდა ქვეყნის მტრისაგან დაცულ უფრო ჩრდილო ნაწილში და, იქ, დაეფუძნა კვლავ თავიანთ თანამეტომეთა შორის.

ბიზანტიელები და სპარსელები უფრო მეტად ტომთა მმართველ ზეფა ფენას რომ დევნიდნენ, ეს ჩანს ბიზანტიურ წყაროებში.

ჩვენი კვლევით უცხოური წყაროების “აფსალია” მდებარეობდა დღე¬ვანდელ გურიის ზღვისპირა ტერიტორიაზე სუფსის რეგიონში. მდ. სუფსა – ამ კუთხის ცენტრალური ღერძი უნდა ყოფილიყო. ამავე დროს, ქართული წყარო – ქ.ც. “აფშილეთს” უწოდებს აფხაზეთის ერთ-ერთ ზღვისპირა რეგიონს ცხუმთან.

ამასთანავე, საქართველოს სხვა ერთ-ერთი რეგიონის სახელწოდება იმავე ეტიმოლოგიის უნდა იყო – “ფშავი”. ესეც მდინარის პირია ან წყალ-ფშანებით მდიდარ ადგილს უნდა მიუთითებდეს.

საერთოდ, “საერთო ქართველური ფუძე ენის დონისათვის აღდგენილია “ფს” ძირი, რომელიც “სითხეს” ან მასთან დაკავშირებულ ქმედებას აღნიშნავს” (Климов Г. Этимологический словарь картвелских языков, Москва,1964,с 191).

“აფსილი”, “აფშილი”, “ფშავი”, ძირი “ფს”, რომელიც წყალს აღნიშნავს, უფლებას იძლევა გამოთქვას ვარაუდი, რომ ქართულ სამყაროში ყოველ წყლით მდიდარ, ზღვისპირა ან ფშანებიან ქვეყანას “აფსილი”, ან “აფშილი” ერქვა, ამიტომაც “აფსილია” სავალდებულო არაა, იყოს იგივე “აფშილია” – “აფშილეთი”, ანდა “ფშავი”. ისინი სხვადასხვა რეგიონებში მდებარეობდნენ.

დასკვნა

(დასვლეთ საქართველოს საეკლესიო იურისდიქცია IV-IX სს-ში)

აგათია აღწერს, თუ როგორ უმოწყალოდ გაანადგურეს ბიზანტიელმა ჯარისკაცებმა მისიმიელთა მთელი ქრისტიანული ტომი – ათეულათასობით მამაკაცი, ქალი და ბავშვი. ჯარისკაცები ბავშვებს ხიშტებითაც ხოცავდნენ, თანამედროვე სიტყვით რომ ვთქვათ, ეს იყო ხალხის სრული გენოციდი, რადგანაც მთელი ტომი მთლიანად, მიზანმიმართულად განადგურდა. აგათია დაბეჯითებით წერს, რომ ეს ტომი ქრისტიანული იყო, ამის შესახებ ატყობინებდნენ და მიმართვის წერილებსაც უგზავნიდნენ ბიზანტიელ ხელისუფლებს. მიუხედავად ამისა შედეგი უმოწყალო იყო. ასეთივეა ბიზანტიელ ჯარისკაცთა დამოკიდებულება სვანებისა და სხვა ტომების მიმართაც. ეს ფაქტი მიუთითებს, რომ დასავლეთ საქარველოში მცხოვრები ქრისტიანული მოსახლეობა არ შედიოდა ბიზანტიურ საეკლესიო იუ¬რის¬დიქციაში და მათ არ ჰყავდათ არც ბიზანტიელთა მიერ დანიშნული ეპისკოპოსები. ასე რომ ყოფილიყო, ეს ბიზანტიელი ეპისკოპოსები აკრძალავდნენ მათი მრევლის განადგურებას. იგივე ითქმის ლაზიკისა და ასევე დასავლეთ საქარველოს სხვა კუთხეთა მიმართ. მაგრამ, ჩვენთვის ცნობილია, რომ ქრისტიანებს უთუოდ ესაჭიროებოდათ სამღვდელოება და იერარქია. მაგალითად მისიმიელთა ბავშვები ცხადია ინათლებოდნენ და თვითონაც ესაჭიროებოდათ სამღვდელოებისაგან კურთხევის მიღება. თუ ისინი არ შედიოდნენ ბიზანტიურ საეკლესიო იურისდიქციაში მაშ ვისგან იღებდნენ იერარქიას? – ამის შესახებ მიუთითებს ქართული წყაროები, რომელნიც წერენ მაგალითად – “წმიდა ანდრიამ იქადაგა ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა”, ანდა წმიდა ნინომ “განანათლა ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა” – მაშასადამე, დასავლეთ საქართველო ისევე, როგორც ქართველი ხალხის მთელი არეალი – შედიოდა ზოგად¬ქართულ საეკლესიო იურისდიქციაში, ანუ მცხეთის სასულიერო სფეროში. ის არ იყო ბიზანტიური სასულიერო იერარქიის სფერო.

არც ერთი ავტორი, რომელიც განვიხილეთ (პროკოფი კესარიელი, აგათია, მენანდრე, თეოფილაქტე…) არ მიუთითებს დასავლეთ საქართველოში ბიზანტიური სასულიერო იერარქიის შესახებ, გამონაკლისია პროკო¬ფის ერთი ცნობა, რომ ლაზიკასა და ტრაპეზუნტს შორის “ერთ ხალხს” მცხო¬ვრებთ რიზეს რეგიონში ლაზთა ეპისკოპოსები ემსახურებოდნენ. პრო¬კოფი იმასაც აღნიშნავს, რომ ლაზიკის ომებამდე ჭოროხის რეგიონის ლაზიკა კათალიკოსის იურისდიქციაში შედიოდა, შემდეგ კი, რიზეს რეგიონი ლაზთა ეპისკოპოსებს დაუქვემდებარეს, ანუ ნ. ადონცის მიხედვით ზიგანას (გუმუშხანეს) რეგიონის ეპისკოპოსებს.

დასავლეთ საქართველო, ნ. ლომოურის თვალსაზრისით “ყველა არსებულ წყაროთა მოწმობით, ვიდრე IX ს-მდე რჩებოდა ეკლესიურად კონსტანტინოპოლის პატრიარქზე დაქვემდებარებულად” (ნ. ლომოური, სა¬ქართვლოსა და ბიზანტიის კულტურულ ურთიერთობათა ზოგიერთი ასპექტი, კავკასიურ-ახლოაღმოსავლური კრებული, XIV, 2011, გვ. 124).

ესაა საბჭოთა პერიოდის საისტორიო წრეების მიერ გავრცელებული და გაბატონებული თვალსაზრისი, მაშინ, როცა ყველა ქართული წყაროს მიხედვით, დასვლეთ საქართველო გაქრისტიანების შემდეგ, IV საუკუნიდანვე, ზოგადქართული ეკლესიის (მცხეთის) იურისდიქციაში იმყოფებოდა (“ქართლის ცხოვრება”, რუის-ურბნისის კრების “ძეგლისწერა და სხვა).

თუ დასავლეთ საქართველო IV ს-დან IX ს-მდე 500 წლის მანძილზე კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში იმყოფებოდა, ეს ფაქტი უნდა აესახა საეკლესიო არქიტექტურასა და კულტურას. საბედნიეროდ, დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო არქიტექტურა და ქრისტიანული კულტურა მიუთითებს არა ამ რეგიონის ბიზანტიური ეკლესიის წიაღში ყოფნის შესახებ, არამედ ქართულისა. მაგალითად დამახასიათებელი არქიტექტურული ელემენტებით დასავლეთ საქართველოს ბაზილიკები (ბიჭვინთა, ციხისზირი, ნოქალაქევი, სეფიეთი) ეთანადებიან ზოგად¬ქართულ საეკლესიო სტილს და არა ბიზანტიელებისას. კერძოდ, ნ. ლომოური ამის შესახებ წერს:

1) სამნავიანი ბაზილიკები საქართველოში განსხვავდებიან ბიზანტიურისაგან, რადგანაც მათ არქიტექტურულ სახეს აქვთ ბიზანტიურისაგან განსხვავებული მკვეთრად გამოხატული თავისებურებები და განსხვავდებიან ამ ტიპის საყდრების კლასიკური ნიმუშებისაგან (მაგ. შუა ნავი შედარებით მოკლეა, არა აქვს სვეტების რიგი, გვერდითი ნავები ვიწროა და სხვა.) “ნიშანდობლივია, რომ ჩამოთვლილი ელემენტები მჟღავნდება დასავლეთ საქართველოს ბაზილიკებზეც (ბიჭვინთა, ციხისძირი, ნოქალაქევი, სეფიეთი…) უფრო მეტიც, სამნავიანი ბაზილიკის ასეთი თავისებურება ახასიათებს ციხისძირში (ანუ ძველ პეტრაში) გამოვლენილ ეკლესიებსაც (იქვე. გვ. 124)

2) სამნავიანი ბაზილიკების გარდა საქართველოში ჩამოყალიბდა უგუმბათო ტაძრის სრულიად განსხვავებული სახეობა ე.წ. “სამეკლესიანი ბაზილიკები” (ერთ ბაზილიკაში მოქცეული სამი ნავი, რომელნიც ერთმანეთისაგან გაყოფილია კედლებით, სამივე ნავს აქავს საკუთარი საკურთხეველი და აქვს სხვა ორიგინალური ნიშნები უცნობი ბიზანტიური არიტექტურისათვის. “ასეთი “სამეკლესიანი ბაზილიკები” ერთდროულად გამოჩნდა აღმოსავლეთ საქართველოში და ძველი აფხაზეთის ტერიტორიაზედაც – ძველი გაგრის ეკლესია” (იქვე, გვ. 125).

3) “თითქმის სრულ დამოუკიდებლობას ბიზანტიური საეკლესიო ხუ¬როთ¬მოძღვრებისაგან ამჟღავნებდნენ ცენტრალურ-გუმბათოვანი ტაძრები, რომელთაც ვ. ბერიძის სიტყვით განვლეს განვითარების თავისებური გზა, მარტივიდან რთულისაკენ, ძველი გავაზისა და თბილისის ქვაშვეთის უბრალი ტეტრაკონქიდან მცხეთის ჯვრისა და მისი ტიპის რთული აღნაგობის ძეგლებამდე. ეს ტიპი არის ქართული ხუროთმოძღვრების ორიგინალური ქმნილება, რომელიც შემდგომ სომხეთში გავრცელდა, მაგრამ ბიზანტიის სხვა პროვინციებში მას არ ეძებნება პარალელები. მათ წინა¬მორბედს საქართველოში წარმოადგენს საცხოვრებელი ნაგებობების დარბაზული ფორმა. ამ ტიპის ნაგებობებია: ატენის სიონი – ქართლში, ძველი შუამთა – კახეთში, მარტვილის ღვთისმშობლის ტაძარი – ოდიშში, და ტაოში” (იქვე, გვ. 125).

4) “დამოუკიდებელი არქიტექტურული მიმართულება” დამახასიათებელია ისეთი ტაძრებისთვის, როგორიცაა სვეტიცხოველი, ბაგრატი, ალავერდი, იშხანი, ბანა, ხახული, და ა.შ. ყველა ამათი საფუძველი იყო, ადგილობრივი, საუკუნეთა განმავლობაში თანდათან შემუშავებული ეროვნული წარმომავლობის თავისებურებანი, ეს დასკვნა ვრცელდება აფხაზეთში აგებულ ისეთ ეკლესიებზე, როგორიცაა ბზიფის, ანაკოფიის, ლიხნის, მოქვის, გაგრის ეკლესიები. (იქვე გვ. 125)

ე.ი. ბაგრატის, ბზიფის, ანაკოფიისა და სხვა დასავლეთ საქართველოს ტაძრები “საუკუნეთა განმავლობაში შემუშავებული ეროვნული არქიტექტურული თავისებურებანი” ყოფილა.

არქიტექტურულად დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს საეკლესიო ხელოვნება ერთ მთლიანობას წარმოადგენს, რაც შედეგი იყო ერთიანი ქართული საეკლესიო იურისდიქციისა. მაშასადამე, არქიტექტურული ფაქტებით დასტურდება ძველ ქართველ მემატიანეთა ცნობები, რომ დასავლეთ საქართველო არ ყოფილა ბიზანტიურ საეკლესიო იურისდიქციაში. ამას მიუთითებს: ბიჭვინთის, ციხისძირის, ნოქალაქევის, სეფიეთის, გაგრის, მარტვილის, ბაგრატის, ბზიფის, ლიხნის, მოქვის და სხვა საეკლესიო არქიტექტურები.

ბიჭვინთის მოზაიკის შესახებაც იგივე შეიძლება ითქვას. ის “არ ნახულობს არსად ანალოგს გარდა საქართველოსი, რაც აძლევს მკვლევარებს საფუძველს ეს მოზაიკა მიაკუთვნონ ამ დარგის ადგილობრივ სკოლას”. (იქვე, გვ. 123) ეს საეკლესიო ხელოვნება არ ადასტურებს იმ თვალსაზრისს, თითქოსდა, აფხაზეთის ბიჭვინთაში იყო ბიზანტიელი ეპისკოპოსის რეზიდენცია. ასევე, თითქოსდა, აქ იდგა რომაული გარნიზონების სადგამი. “ადგილობრივი კულტურის ელემენტები დადასტურდა ბიჭვინთის ეკლესიის ნანგრევებში” (IV-V სს). მხედველობაშია მოზაიკები, რომელნიც “ავლენენ ადგილობრივ ხელოვნებასთან მჭიდრო კავშირს” (იქვე, გვ. 123).

სინამდვილეში ბიზანტიური საეპისკოპოსო კათედრები და რომაული გარნიზონები იდგა ტრაპეზუნტის რეგიონში მდებარე პიტია – პიტიუნტში, ხოლო აფხაზეთის ბიჭვინთა – თავიდანვე, ქართული პოლიტიკური და კულტურული სივრცის ნაწილი იყო.

ნ. ადინცის კვლევით, ტრაპეზუნტის რეგიონში მდებარეობდა ბიზანტიური საეკლესიო ოლქი და ამ რეგიონს “ლაზიკაც” ერქვა, ის ქართული ანუ ჭოროხის ლაზიკის სამხრეთით მდებარეობდა. ეკლესიური და პოლიტიკური “ლაზიკების” სიმრავლე წარმოშვა იმ ფაქტმა, რომ ზოგადად ლაზიკა იყო ვრცელი მხარე სინოპიდან ჭოროხამდე. ეს რეგიონი ბიზანტიელთა საეკლესიო იურისდიქციაში მოექცა (პონტოს მხარე), ხოლო დასავლეთ საქართველო ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში იმყოფებოდა გაქრისტიანებისთანავე, რასაც ქართული წყაროებიც მიუთითებს (“ანდრიამ იქადაგა ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა, წმიდა ნინომ მოაქცია ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა”). ქართული წყაროების ამ მითითებებს არ ეწინააღმდეგებიან პროკოფი კესარიელის, აგათია სქოლასტიკოსისა და სხვათა ცნობები, რომელნიც ამ წიგნში განვიხილეთ.