ილია II  – უახლესი ქართული ისტორიოგრაფიის მამამთვარი

მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე

მრავალი წახნაგი საქართველოს უწმიდესი პატრიარქის მადლმოსილებისა საჩინოა, მაგრამ ერთის შესახებ, ვფიქრობ, ჯერ არავის უთქვამს –  ჩვენი უწმიდესი პატრიარქი გახლავთ მეცნიერ-ისტორიკოსი, რომლის მოძღვრება სამომავლოდ სწორ მიმართულებას დაუბრუნებს ქართულ საისტორიოგრაფიო სკოლას.

ისტორიის საკითხთა შესახებ ჯერ კიდევ წმიდა ილია მართალს ჰქონდა დავა პეტერბურგის საისტორიო სკოლის მეთაურთან ქ. პატკანოვთან და მის მიმდევარ (როგორც ილია ამბობდა „შეგირდთან“) – ნიკო მართან.

გადაუჭრელი საისტორიო საკითხები დღეს კიდევ უფრო აქტუალურია, რადგანაც საბჭოთა პერიოდში ქართული საისტორიო სკოლა რუსულ–ჩრდილურ მიმართულებას გაუყვა თავისი ე.წ. ქართიზაციის თეორიით, ილია მართლის გზა კი ისტორიოგრაფიამ მიივიწყა.

ეს არ იყო საქართველოსათვის სიკეთის მომტანი და სამომავლოდაც საშიშია, რადგანაც სეპარატისტებს კარგ თეორიულ საყრდენს აძლევს საქართველოს დასანაწევრებლად, რეგიონებში გასაბატონებლად.

უწმიდესი და უნეტარესი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II ბრძანებს – “პეტერბურგის უნივერსიტეტში შექმნილი ანტიქართული ისტორიოგრაფიული თეორიის მიზანია, ქართველთა ერთ ნაწილს გაუუცხოვოს ისტორიული კულტურა. მავანნი დღესაც აცხადებენ, რომ ქართული მწიგნობრობა მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოს ქართველებისაა. ისინი უმწიგნობრო ხალხებად სახავენ მეგრელებს, ლაზებს, სვანებს… ამგვარი გაყალბებული ისტორიით ცდილობენ ქართველთა დაქუცმაცებას და ერთმენეთთან დაპირისპირებას, როგორც ადრე, ახლაც ქართული საზოგადოება მათ საკადრის პასუხს გასცემს” (უწმიდესი და უნეტარესი ილია II, საშობაო ეპისტოლე, 2006, გვ. 10-11).

ჩვენ ვმადლობთ და ვადიდებთ უფალ ღმერთს იმის გამო, რომ განსაკუთრებულ მძიმე ეპოქაში გვიბოძა უდიდესი პატრიარქი ჩვენი ისტორიისა – უწმინდესი და უნეტარესი ილია მეორე.

მისი უწმიდესობა სრულიად საქართველოს პატრიარქი ილია II თავის 2012 წლის საშობაო ეპისტოლეში მოუწოდებს ქართველ ისტორიკოსებს უარყონ დაპყრობის ეპოქაში, (მე–19, მე–20 საუკუნეებში) შემუშავებული საისტორიო ანტიქართული თეორიები და დაწერონ საქართველოს რეალური ისტორია ძველ მატიანეებსა და ახალ სამეცნიერო კვლევებზე დაყრდნობით : “ჩვენი უძველესი ისტორიის ზოგიერთი საკვანძო საკითხი, რაც ქართველთა წარმომავლობასა და ერის ერთიანობას უკავშირდება, რეალური სახით თანამედროვე საზოგადოებამ ნაკლებად იცის. ამის მიზეზი არის ის, რომ ცარიზმი და საბჭოთა იმპერია ყოველთვის ცდილობდნენ, იგი არაობიექტურად წარმოეჩინათ… ჩვენს ცნობილ მკვლევარებს დიდი ძალისხმევა და თავდადება დასჭირდათ, რათა ნაწილობრივ მაინც გადაერჩინათ და დღემდე მოეტანათ ჩვენი ერის ისტორიული სიმართლე. ახლა კი, როდესაც აღსდგა საქართველოს თავისუფლება, აუცილებელია, შეგნებულად დაფარული წარსულის წარმოჩენა და საქართველოს ობიექტური მატიანის დაწერა უხსოვარი დროიდან დღემდე (აღნიშნულ საკითხზე ბოლო სხდომაზე იმსჯელა წმ. სინოდმა და მიიღო სათანადო გადაწყვეტილება)” (საშობაო ეპისტოლე, 2012 წ.)..

შეუძლებელია გადმოცემა ილია მეორის მოღვაწეობის მადლისა და საქმისა. ქართული სულიერებისა და კულტურის რომელმა სფერომ არ სახა მისი ღვაწლი? მუსიკა, სახვითი ხელოვნება, გრაფიკა, ხატწერა,  და  კიდევ ვინ მოთვლის მისი სულისა და გონების ღვაწლს. ერთერთი ასეთია ქართული ისტორიოგრაფია.

ჩვენმა წინაპრებმა, მათ  შორის საეკლესიო  მოღვაწეებმა, ბერებმა თუ ეპისკოპოსებმა დაგვიტოვეს საგანძური ჩვენი ღვთისმოშიში და ქრისტესთვის თავდადებული ერის ისტორიისა – პერიჟავრა სივნიელი, სალომე უჯარმელი, არსენ ბერი, არსენ საფარელი, ლეონტი მროველი, ჟამთააღმწერელი და სხვადასხვა სასულიერო პირები საუკუნეთა მანძილზე წერდნენ საქართველოს რეალურ ისტორიას, სიმართლით აღწერდნენ ისტორიის ღვთისმეტყველებას, რადგანაც საკუთარი თვალით ხედავდნენ უფალი ღმერთის წინასწარგანზრახულობას და მის მუდმივ წყალობას ჩვენი ერის მიმართ.

გავიდა ხანი, ქართველი ერი ბიზანტიის დამხობის შემდეგ აღმოჩნდა მუსულმანურ რკალში, მედგარი თავდაცვითი ბრძოლებით შესაძლებელი გახდა ეროვნული სახელმწიფოსა და ეკლესიის, ქართული სულისკვეთების, ენისა და კულტურის დაცვა.     ამავე ეპოქაში მსოფლიო ისტორიის ასპარეზზე გამოჩნდა უდიდესი მართლმადიდებელი რუსეთის იმპერია. მას ჩვენმა წინაპრებმა იმედის თვალი მიაპყრეს, შემდეგ კი სრულად მიენდნენ მას. მაგრამ მოხდა ისე, რომ მეცხრამეტე საუკუნეში გააუქმდა უპირველესი საგანძური – სახელმწიფოებრიოება, საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია, ათასწლოვანი სამეფო დინასტია და აიკრძალა ქართულ ენაზე განათლება.

„დაყავი და იბატონეს“ პრინციპის თანახმად იმპერიის მოხელეები და იდეოლოგები საქართველოს ყოფდნენ რეგიონებად, ხოლო ერს ეთნიკურ ჯგუფებად, ახშობდნენ საერთო ქართულ ნაციონალურ შემეცნებას. ამის შედეგად წინა პლანზე წამოიწია კუთხურობამ – იმერლობამ, ქართლელობამ თუ კახელობამ.

ეს იყო მიზანმიმართული ქმედება საიმპერიო ხელისუფლებისა, რომელსაც გააჩნდა თავისი მიზანი, რომელიც  შემდგომ ასე ჩამოაყალიბეს – „ჩვენ ქართველებთან ბრძოლა აფხაზეთიდან უნდა დავიწყოთ, სამეგრელოსა და სვანეთს ავტონომია უნდა მივანიჭოთ, მათში ცალცალკე უნდა გავაღვივოთ კუთხურ–ნაციონალური გრძნობები. ყველა უნდა დავარწმუნოთ, რომ ქართველები აფხაზეთში ჩასახლებულები არიან. დასავლეთ საქართველო უნდა დავუპირისპიროთ აღმოსავლეთს, შემდეგ კი შუამავლის როლი შევასრულოთ,  პარალელურად ქართველები უნდა დავარწმუნოთ, რომ ისინი სხვადასხვა ქვეყნებიდან არიან ჩამოსახლებულები და სხვადასხვა ერის წარმომადგენლები არიან, რაც  საქართველოს ტერიტორიიდან მათი სამუდამოდ გაძევების საშუალებას მოგვცემს“ (ინტერმედია.გე) –ასე იგეგმებოდა საქართველოს ბედი  ჩრდილოეთის შორეულ დედაქალაქში.

ეს იდეოლოგია დირექტივას წარმოადგენდა საბჭოთა ეპოქის სახელმწიფო საისტორიო დაწესებულებებისათვის არამხოლოდ მეოცე საუკუნის 60–იან წლებში, არამედ 20–30 –იან წლებიდანვე. მის შესაბამისად გადაიწერა საქართველოს ისტორია, უარყოფილი იქნა ძველი და შეიქმნა ახლი  სახელმძღვანელოები,  ასევე, უარყოფილი იქნა ძველი მატიანეები, დაცინვის ობიექტად იქცა  ჩვენი უმთავრესი ისტორიკოსები, ლეონტი მროველი და მასთან ერთად  სხვა საეკლესიო მწიგნობრები.

ძველი საეკლესიო ისტორიოგრაფიის ტოტალური უარყოფის მიზეზი ის იყო, რომ  მემატიანეთა სწავლებით ქართველი ერი ერთიანი და მთლიანი ოყო ქრისტეშობამდეც, ამიტომაც შეძლო ფარნავაზ მეფემ სრულიად საქართველოს გაერთიანება ეგრისის ერისთავ ქუჯისთან ერთად. ერთი მწიგნობრობა, კულტურა და ერთი სახელმწიფო აერთიანებდა ერს წმინდა ნინოს შემობრძანებისას, შესაბამისად, საქართველოს ეკლესია უკვე მე–4 საუკუნეში მოიცავდა სრულიად საქართველოს, მის როგორც აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ ნაწილებს, რაზეც წერდა კიდეც რუის–ურბნისის კრების  „ძეგლისწერა“. ასეთი სწავლება კი საბჭოთა რეჟიმისათვის მიუღებელი იყო.

რუის–ურბნისის კრების წმიდა მამათა სწავლების თანახმად საქართველოს ეკლესია ჩამოყალიბების თანავე თავის იურისდიქციას ახორციელებდა სრულიად საქართველოში, რადგანაც წმინდა ნინომ „მოაქცია ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა“, ხოლო წმინდა ანდრია მოციქულმა იქადაგა „ყოვლისა ქვეყანასა საქართველოსასა“.

საბჭოთა ეპოქაში სრულიად აიკრძალა სწავლება საქართველოს ეკლესიის ამ ფართო იურისდიქციისა, ასევე აიკრძალა თეორია ქართველების ერთიანობის შესახებ უძველეს ეპოქაშივე, პირიქით, შემოღებული იქმნა ე.წ. „ქართიზაციის“ თეორია, რომელიც ქართული ეკლესიის იურისდიქციას სადავოდ ხდიდა და ხდის ყოველი მმართულებით.

მაგალითად, ამჟამადაც ამტკიცებს, რომ ისტორიულად დასავლეთ საქართველო შედიოდა  ბიზანტიური ეკლესიის იურისდიქციაში და იქ საქართველოს ეკლესიის იურისდიქცია მხოლოდ მე–9, მე–10 საუკუნეების შემდეგ გავრცელდა.

იგივეა თვალსაზრისი აღმოსავლეთის მიმართულებითაც. ქართიზაციის თეორიის მომხრე ისტორიკოსები ამტკიცებენ, რომ საქართველოს ეკლესია თავის თავდაპირველ იურისდიქციას  კახეთშიც კი არ ახორციელებდა, ისტორიულად კახეთი თითქოსდა ალბანური ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა.

ასეთივეა მათი მტკიცება სამხრეთის მიმართულებითაც,   ისინი მიიჩნევენ, რომ  ტაო–კლარჯეთი ისტორიულად არა  ქართული, არამედ სომხური მოსახლეობით იყო დასახლებული, რომლის „ქართიზაცია“ შეძლო ქართულმა ეკლესიამ მე–9 ს. შემდეგ, და თითქოს იქაური მოსახლეობა „გააქართველა“, ამიტომაც ოფიციალური საისტორიო წრეები და ასევე ფილოლოგები ოშკს, ბანას თუ ხახულს არა ქართული, არამდ სომხურ არქიტექტურად მიიჩნევენ.

იგივეა თვალსაზრისი ჩრდილოეთის მიმართულებითაც – ამჟამად  საინტერნეტო სივრცეში გაბატონებას იწყებს  თვალსაზრისი, რომ ცხინვალ–ჯავა–ყაზბეგის რაიონები ჩრდილო კავკასიასთან ერთად, თითქოსდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ალანიის ეპარქიაში შედიოდა.

ყველა მიმართულებით ისინი ამ არასწორ მტკიცებებს საფუძვლად უდებენ „ქართიზაციის“ თეორიას, რომ საქართველო თავდაპირველად სხვადასხვა ერების წარმომადგენლებით იყო დასახლებული, რომელნიც შემდგომში „ქართველებად“ იწოდნენ მათი „ქართიზაციის“ შედეგად.

დამპყრობელთა ეპოქაში მე–19, მე–20 საუკუნეში   გავრცელებულმა „ქართიზაციის“ თეორიამ დიდად გვავნო წარსულში, ამჟამად კი ძალზე სადავოდ გვიქცია საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციის საზღვრები ყოველი მხრიდან.

ასეთ რათულ ვითარებაში კიდევ ერთხელ გამობრწყინდა უწმინდესი პატრიარქის ილია მეორის გასაოცარი მიზანდასახულობა, იურისდიქციის საზღვრების დასაცავად საჭირო გახდა ისტორიის ხელახალი  კვლევა, რეალური ისტორიის დადგენა, მეცნიერული უარყოფა არასწორი თეორიებისა.

მაგალითად, ამჟამად აზერბაიჯანში მოქმედი რუსეთის ეკლესიის „ბაქო–აზერბაიჯანის ეპარქია“ თავის ვებ გვერდზე აღნიშნავს რომ ის არის მემკვიდრე ძველი აზერბაიჯანის ალბანური ეკლესიისა, რომელიც თითქოსდა თავის იურისდიქციაში მოიცავდა სამხრეთ კახეთს. ამტკიცებენ, რომ ბოდბე, გურჯაანი და დავით გარეჯა ალბანეთის საკათალიკოსოს იურისდიქციაში შედიოდა ზაქათალა–ბელაქანისა და კახის რაიონებთან ერთად, თითქოსდა ეს ტერიტორია ალბანეთის ძველი მიწა წყალია და  აქ ქართული ეკლესიის იურისდიქცია შემდგომ გავრცელდა. შესაბამისად, აღნიშნულ უცხოურ ეპარქიას აქვს მიზანსწრაფვა დავით–გარეჯა აზერბაიჯანის ისტორიულ ტერიტორიად განიხილოს ბოდბე–გურჯაან–საინგილოსთან ერთად. ამასთანავე მათ აქვთ სურვილი საინგილოს ქართველები შეიყვანონ თავის, ანუ ბაქო–აზერბაიჯანის ეპარქიის იურისდიქციაში.

საკითხის დასმის გამო, ჩვენმა უწმინდესმა პატრიარქმა, თავისი ასაკის მიუხედავად, დრო დაუთმო  ამ პრობლემის გაანალიზებას და ზრუნვას რეალური ისტორიის აღორძინებისათვის.

როგორც ითქვა, საქმე ისაა, რომ  საბჭოთა ეპოქის გაბატონებული ისტორიოგრაფიის მიხედვით ბოდბე–გურჯაანი–დავით–გარეჯას რეგიონი ამჟამინდელ კახის, ზაქათალასა და ბელაქანის რაიონებთან ერთად (ისტორიული კახეთი), თითქოსდა თავდაპირველად არა ქართველებით, არამედ ალბანელებით იყო დასახლებული, რომელთაც აქ ააშენეს  ეკლესიები.

ამჟამინდელი აზერბაიჯანული ისტორიოგრაფიის თანახმად, ალბანელები არიან აზერბაიჯანელთა წინაპრები, შესაბამისად ალბანელების კულტურა და მიწა–წყალი აზერბაიჯანლების ეროვნულ მემკვიდრეობად მიიჩნევა, ხოლო, ალბანეთის ძველი საკათალიკოსოს იურისდიქციაში შემავალი ეკლესიები – აზერბაიჯანლების წარსულის ძეგლებად.

ცხადია, ძალზედ საკამათოა ალბანელების აზერბაიჯანელთა წინაპრებად მიჩნევა, მაგრამ უნდა აღინიშნოს, რომ ალბანელები და ქართველები სხვადასხვა ერები იყვნენ. ორივე ამ ერს გააჩნდა საკთარი სახელმწიფო, ეკლესია, ჰყავდათ საკუთარი კათალიკოს–პატრიარქები, საკუთარი დამწერლობა, მწიგნობრობა, ანბანი, წმინდა წერილის თარგმანები, საეკლესიო მემკვიდრეობა თუ არქიტექტურა.  როგორც აღინიშნა, საბჭოთა ეპოქაში ისე დახატეს, თითქოსდა, სამხრეთ კახეთი შედიოდა ალბანეთის საეკლესიო იურისდიქციაში და შემდეგ მიისაკუთრა ის პროზელიტურმა ქართულმა ეკლესიამ. სამწუხაროდ ამ თვალსაზრისს იმეორებენ თანამედროვე ისტორიკოსებიც. ამიტომაც, გააჩნია პრეტენზიები ბაქო–აზერბაიჯანის ეპარქიას აღნიშნელი ეკლესიების მიმართ. ასეთ ურთულეს ვითარებაში როგორც ითქვა, ჩვენმა მხცოვანმა პატრიარქმა სწორედ ამ დღეებში ახოვნად მოიკრიბა ძალა  საისტორიო სიმართლის დასადგენად და ჩვენი იურისდიქციის  კანონიერების დასამტკიცებლად განახორციელა მრავალი ღონისძიება.

არა მხოლოდ აღმოსავლეთის მიმართულებით, როგორც ითქვა, დასვლეთითაც ქართული ეკლესიის იურისდიქცია სადაოდ გვიქცია საბჭოთა ისტორიოგრაფიამ. როგორც აღინიშნა,  ამტკიცებენ, რომ, თითქოსდა, მე–10 საუკუნემდე დასავლეთ საქართველო შედიოდა ბიზანტიის  კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში და მხოლოდ შემდეგ შევიდა ის ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში. უფრო მეტი, ქართული საბჭოთა ისტორიოგრაფია, რომლის მემკვიდრეობა ამჟამადაც მტკიცედ დგას თავის პოზიციაზე, ამტკიცებს რომ დასავლეთ საქართველო და საერთოდ კოლხეთი, თავდაპირველად დასახლებული იყო არა ქართველი ხალხით, არამედ აფსუათა წინაპარ ადიღეველთა ტომებით, და თითქოსდა მხოლოდ შემდეგ დასახლდნენ იქ ქართველები (ეგრისელები, მარგველები, გურულები  თუ  სვანები).

ეს თეორია თავის იდეოლოგიურ ბაზად აქცია სეპარატისტმა საეკლესიო მოღვაწემ არქიმანდიტრმა დოროთე დბარმა, რომელსაც უკანონო კრებამ უკვე მიანიჭა მიტროპოლიტის ხარისხი. ოკუპირებულ აფხაზეთში შემდგარი სახალხო საეკლესიო კრების სახელით დოროთე დბარი მიმართავს კონსტანტინოპოლისა და სხვა საპატრიარქოებს. ის აღნიშნულ თეორიათა გამოყენებით თხოვს კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს წმინდა სინოდს, რათა მან დასავლეთ საქართველო, მათ შორის აფხაზეთი, „დაიბრუნოს უკან, თავის კანონიერ იურისდიქციაში მე–3 მსოფლიო კრების მე–8 კანონის საფუძველზე“.

ეს კანონი გმობს ერთი ეკლესიის შეჭრას მეორის იურისდიქციაში. ამასთანავე სავალდებულოდ მიიჩნევს თავდაპირველი იურისდიქციის აღდგენას.

დბარი ამტკიცებს, რომ მე–10 საუკუნემდე დასავლეთ საქართველო კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში შედიოდა და მხოლოდ ამის შემდგომ მიიტაცა ის  პროზელიტურმა ქართულმა ეკლესიამ, გააუქმა რა იქ ბერძნული საეკლესიო კათედრები – როდოპოლისი, საისინი, პეტრა და ზიგანა. არქიმანდრიტი დ. დბარი მოუწოდებს კონტანტინოპოლს რათა მან აღიდგინოს თავისი იურისდიქცია აფხაზეთში (დასავლეთ საქართველოში).

აფსუა საეკლესიო სეპარატისტების ამ თეორიულმა მტკიცებებმა იმდენად დააინტერესა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო, რომ რამდენიმე წლის წინ საქმის დასაზუსტებლად წმინდა სინოდის დელეგაციაც კი გამოაგზავნეს თბილისში, საბოლოოდ კი აფხაზეთის ამ საკითხის მოსაგვარებლად თვით უწმინდესი პატრიარქი ილია მეორე ჩაბრძანდა სტამბულში მსოფლიო პატრიარქთან და მის წმინდა სინოდთან შესახვედრად. ამ დელეგაციაში მეც ვიყავი. ჩვენი უწმინდესი პატრიარქის უდიდესმა ავტორიტეტმა ეს საკითხი ამ ეტაპზე მოაგვარა, მაგრამ აშკარა გახდა, რომ აუცილებელია ისტორიკოსთა მუშაობა, დაევალა რელური ისტორიის დამდგენ მუდმივ მოქმედ კომისისას თეორიული ნაშრომები შეემუშავებინა საბჭოთა ეპოქის ისტორიოგრაფიის მტკიცებათა დასაძლევად.

მრავალწლოვანი კვლევის თანახმად, რომელიც უწმინდესი პატრიარქის ყურადღებით წარიმართა და აისახა კიდეც წმინდა სინოდის ერთ–ერთ დადგენილებაში, მე–10 საუკუნემდე კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის ეპარქია მდებარეობდა არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ისტორიულ სამხრეთ–დასავლეთ საქართველოში, ტრაპეზუნტის რეგიონში, ისტორიულ სამხრეთ ლაზიკაში. ამ რეგიონს ამჟამად ლაზისტანი ეწოდება, აქ მონასტერ სუმელასთან ახლოს, რამდენიმე კილომეტრში, პუნქტ მაჩკაში მდებარეობდა ცენტრი როდოპოლისის ბერძნული ეპარქიისა და არა ქუთაისთან ახლოს ვარციხეში, როგორც ამჟამად მიიჩნევა. ასევე, ზიგანას (იგივე ზიგანევის) კათედრა მდებარეობდა არა გუდაყვაში, არამედ ლაზისტანის ქალაქ გუმუშხანესთან, სადაც ამჟამადაც მდებარეობს ამავე სახელწოდების ზიგანას ქედი და ზიგანას უღელტეხილი, საისინის კათედრაც იქვე ახლოს არდასასთან მდებარეობდა და არა ცაისში, ხოლო პეტრას კათედრა მდებარეობდა არა ზღვის პირას – ციხისძირში, არამედ კლდოვან რეგიონში ბაიბურთან, სამხრეთ ლაზიკაში. ამასვე ადასტურებს ამ რეგიონის ცნობილი მკვლევარი პროფესორი ნ.ადონცი და სხვანი, შესაბამისად კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის ეპარქიები მდებარეობდნენ არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ სამხრეთ ლაზიკაში (ლაზისტანი, ტრაპეზუნტის რეგიონი), შესაბამისად საქართველოს ეკლესიას არასოდეს გააუქმებია ბერძნული კათედრები დასავლეთ საქართველოში, რომელიც მუდამ საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში იმყოფებოდა. ამას მიუთითებენ ჩვენი მემატიანეები რუის–უბისის კრების წმინდა მამები, ასევე თვით ბერძენი ისტორიკოსები, მაგალითად გელასი კესარიელი, რომელიც მე–4 საუკუნის ბოლოს წერდა, რომ „წმინდა ნინომ მოაქცია იბერები და ლაზები“ ანუ „ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა“, შესაბამისად, მე–4 საუკუნიდანვე დასავლეთ საქართველო არა კონტანტინოპოლის, არამედ საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში იმყოფებოდა და არასდროს ყოფილა პროზელიტური.

სამხრეთ ლაზიკაში (ჭანეთ–ლაზისტანში) ბიზანტიამ  თავისი ბერძნული ლაზიკის ეპარქია დაარსა მოგვიანებით, მე–6 საუკუნეში, იუსტინიანეს ეპოქაში, რომელმაც  შეძლო იქამდე ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში შემავალი სამხრეთ ლაზეთის დამორჩილება და იქ გაბატონება.

ასევე დბარი და სხვა აფსუა საეკლესიო სეპარატისტები ამტკიცებენ, რომ რადგანაც ბიჭვინთა – პიტიუნტის ბერძნული კათედრის ეპისკოპოსი ჯერ კიდევ მცხეთის ეკლესიის ორგანიზაციულ დაარსებამდე,  325 წელს მონაწილეობდა 1–ელ მსოფლიო კრებაში, ამიტომაც მცხეთას არაფერი აკავშირებდა ბიჭვინთასთან. ეს ისტორიული ფაქტი თითქოსდა საფუძველს აძლევს აფსუა სეპარატისტებს მოითხოვონ ქართული ეკლესიის დამოკიდებულებისაგან გათავისუფლება. პ.ინგოროყვას, ნ. ადონცისა და სხვათა კვლევით  სინამდვილეში პიტუნტი  და ბიჭვინთა სხვადასხა პუნქტები იყვნენ ერთმანეთისაგან ძალზე დაშორებულნი, მათი კვლევით პიტიუნტი სამხრეთ ლაზიკაში მდებარეობდა, ოფ–რიზეს რეგიონში, ხოლო ბიჭვინთა –აფხაზეთში.

სინამდვილეში ბიჭვინთა  საქართველოს ეკლესიამ აქცია უდიდეს საეკლესიო – საკათალიკოსო ცენტრად. თეიმურაზ ბატონიშვილის ცნობით იქამდეც, წარმართობის ეპოქაშიც, ბიჭვინთა უმთავრესი ზოგადქართული რელიგიური ცენტრი იყო და აქ იყო აღმართული „ყოველთა ქართველთა“ კერპი – ბოჩი, შესაბამისად, ქრისტიანობის გავრცელების შემდეგ, ბიჭვინთა ქართველთა ერთერთ უმთავრეს სასულიერო კერად იქცა, ამიტომაც აქ, ბიჭვინთაში ლიტურგია ათასი წლის მანძილზე ქართულ ენაზე აღესრულებოდა და ამ ენით ადიდებდნენ უფალ ღმერთს.

სტამბულში (კონსტანტინოპოლში), აფხაზეთისა და საერთოდ, საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციის საკითხების განსამტკიცებლად მიმართული ვიზიტი ჩვენი უწმიდესი პატრიარქისა უმნიშვნელოვანესი მოვლენა იყო, რომელსაც წესით უნდა მოყოლოდა ქართველი ისტორიკოსების მუშაობის გააქტიურება ამ კუთხით.

ასევე ძალზე მნიშვნელოვანი იყო ამავე საკითხების დასარეგულირებლად უწმიდესი პატიარქის სხვა  ვიზიტი თურქეთში, ისტორიულ ტაოში.

თურქეთში  ვიზიტისას, რომელიც ოშკის, იშხანისა და სხვა ეკლესიების  მდგომარეობას შეეხებოდა, უწმიდეს  პატრიარქს მეც ვახლდი. ვიზიტი კიდევ უფრო რთული სკითხების გადაჭრას შეეხებოდა, მაგრამ იგრძნობოდა კვალი იმისა, რომ სადავოდ არის ქცეული ჩვენი ისტორიული მემკვიდრეობა.

როგორც აღინიშნა, ჩვენში არსებული საბჭოთა ეპოქის თეორიით აღნიშნული ეკლესიები ნაგებია ტაოს მკვიდრი სომხების მიერ, რომელთა ქართიზაცია შემდგომ მოხდა. ეს არასწორი თეორია ეფუძნება ისტორიული ფაქტების არასაწორ ინტერპრეტაციას, მაგალითად, მართალია იშხანის ეკლესია ააგო ტაოს მართლმადიდებელმა ეპისკოპოსმა ნერსე იშხნელმა, რომელიც შემდგომ სომხეთის პარტიარქი გახდა, მაგრამ ის იყო ეთნიკური ქართველი და მან ტაძარი ააგო ტაოს მკვიდრი ქართველებისათვის. ის, როგორც საერთოდ ტაოს მკვიდრი მოსახლეობა, მტკიცე მართლმადიდებელი იყო, რომელიც მიისწრაფოდა რათა დაბრუნებოდა მშობლიური ქართული ეკლესიის იურისდიქციას.

არაქსისპირეთის მხარეების ქართულ მოსახლეობა  სპარსეთის იმპერიის არსებობისას, განსაკუთრებით მე–6 საუკუნეში, ალბანეთისა და გუგარქის მსგავსად, მოექცნენ სომხური ეკლესიის გავლენის სფეროში, ამიტომაც სომხეთის იმჟამინდელ ეკლესიაში უამრავი ქართველი სასულიერო პირი მოღვაწეობდა და თავის ერს პატრონობდა, მაგალითად, კირიონ პირველი. ის თავდაპირველად იყო სომხეთის ცენტრალური, აირარატის პროვინციის ქორეპისკოპოსი და დვინის ეკლესიის წინამძღვარი, ჩვენ მისი ქართველობის შესახებ არაფერი გვეცოდინებოდა, შემდგომ ის რომ არ გამხდარიყო ქართლის  კათალიკოსი, მსგავსადვე მოღვაწეობდა სომხეთში მართლმადიდებლობით განთქმული ეთნიკურად ქართველი, ტაოელი, ნერსე იშხნელი, რომელმაც იშხნის ეკლესია ააგო.

780 წელს შემდგარმა ამ მხარეების (ტაო–ბასიანის, ვანანდისა და კარინის) ქართველთა საეკლესიო კრებამ დაადგინა, რომ ამ მხარეების ქართველობა მტკიცე ქალკედონიტები არიან და ამიტომ სრულიად ემიჯნებიან მონოფიზიტურ სომხურ ეკლესიას, ეს წელი განისაზღვრა კიდეც ქართული წელთაღრიცხვს პირველ წლად. ამ კრებამ გაიმეორა 607–608 წლებში  ქართლში შემდგარი კრების დადგენილება, რომლითაც კირიონ პირველი გაემიჯნა სომხურ ეკლესიას.

ტაოს დიდებული ქართული ეკლესიები უცხოენოვან საინტერნეტო სივრცეში სადავოდ არიან ქცეულნი, არა მხოლოდ ისინი, თვით შიდა ქართლის ეკლესიებიც კი.

სულ რადენიმე წლის წინ სადავოდ იქცა შიდა ქართლის იურისდიქციის საკითხიც. როგორც პრავასლავნაია ენციკლოპედია, ისე უცხოენოვანი საინტერნეტო სივრცე ამტკიცებს თითქოსდა ცხინვალის ჩრდილოეთით მდებარე მიწა–წყალი, ჯავა და ყაზბეგის რაიონიც კი, მიმდებარე ჩრდილო კავკასიის მიწებთან ერთად, თითქოსდა ისტორიულად შედიოდა არა ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში, არამედ ალანიის ეპარქიაში, თითქოსდა აქაური ეკლესია–მონასტრები არა ქართული, არამედ ალანური კულტურის ძეგლები არიან.

ამ და მსგავს უსამართლობათა დასაძლევად უწმიდესმა პატრიარქმა ილია მეორემ და მისი თავმჯდომარეობით საქართველოს ეკლესიის წმიდა სინოდმა მიიღო მრავალი დადგენილება. 2011 წლის 20 დეკემბრის წმიდა სინოდის დადგენილება თავის 2.დ. მუხლში აღნიშნავს –

„საბჭოთა პერიოდში ხდებოდა საქართველოსა და მსოფლიო ისტორიის გაყალბაბა, შეცდომების გამოსასწორებლად შეიქმნას ისტორიკოსთა ჯგუფი მანგლისისა და წალკის მიტროპოლიტ ანანიას (ჯაფარიძე) ხელმძღვანელობით“. 

საკითხის სიმძაფრის გამო უწმიდესმა პატრიარქმა საჭიროდ მიჩნია, რათა ეს საკითხი განეხილა მომდევნო წლის სინოდის სხდომას, კერძოდ, 2012 წლის 5 ივლისს წმ. სინოდის სხდომამ მიიღო დადგენილაბა, რომლის  მე–6 მუხლი აღნიშნავს –

„წმინდა სინოდმა მოისმინა მანგლისისა და წალკის მიტროპოლიტ ანანიას (ჯაფარიძე) მოხსენება საქართველოს ეკლესიის ისტორიის პრობლემატიკასთან დაკავშირებით და განაჩინა: ვინაიდან XIX საუკუნის მეორე ნახევარში და განსაკუთრებით, XX ს-ში, – კომუნისტების მმართველობის ხანაში, მიზანმიმართულად შეიცვალა და გაყალბდა შეხედულება საქართველოს ეკლესიის საზღვრების შესახებ, მკვიდრდებოდა რა აზრი, თითქოს დასავლეთ საქართველო IV-X საუკუნეებში, ანუ 600 წლის მანძილზე, არ იყო ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში, ამასთან, თითქოს, ჩრდილო, აღმოსავლეთ და სამხრეთ საქართველოში ასევე არ შედიოდა ჩვენი ზოგიერთი ისტორიული რეგიონი, დაევალოს წმიდა ანდრია პირველწოდებულის ქართულ უნივერსიტეტს, გადადგას რეალური, დროული და ქმედითი ნაბიჯები ათეისტურ პერიოდში შემუშავებული იდეოლოგიის ნაცვლად საქართველოს ეკლესიის ნამდვილი ისტორიის წარმოჩენისა და პოპულარიზაციისათვის. ხელი შეეწყოს მეუფე ანანიას (ჯაფარიძე) მიერ წარმოდგენილი მასალების დაბეჭდვას და ისტორიულ წყაროებზე დაყრდნობილი იმ ჭეშმარიტი აზრის განმტკიცებას, რომ “წმინდა მოციქულმა ანდრიამ იქადაგა ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა,” ხოლო წმინდა ნინომ “განანათლა ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა.” (დიდი სჯულის კანონი, 1974, გვ.545-546) და რომ ამას მოწმობენ უცხოური წყაროებიც. აღსანიშნავია ისიც, რომ ამ აზრს სრულად იზიარებს ბატონი ივანე ჯავახიშვილი. იგი წერს: “ანდრია მოციქულიც და წმიდა ნინოც საერთო ქართული ეკლესიის დამაარსებლად და მთელი ერის განმანათლებლად იყვნენ ცნობილნი, საქართველოს სხვადასხვა ნაწილების ცალკე მქადაგებლების გამოძებნის სურვილიც არ ჰქონიათ, რადგან ისინი მთლიანი და განუყოფელი საქართველოს განმტკიცებისა და აღორძინებისათვის იღვწოდნენ.” (ქართველი ერის ისტორია, ტ. III, გვ.47.)“

კიდევ უფრო ადრე, შექმნილი პრობლემების აღმოაფხვრელად, უწმიდესმა პატრიარქმა ილია მეორემ თავისი 2009 წლის 10 ივლისის N 76 ბრძანებით დაარსა „საქართველოს საპატრიარქოს რეალური ისტორიის  დამდგენი მუდმივმოქმედი კომისია“,

თავის 2009 წლის 76–ე  ბრძანებაში უწმიდესი პატრიარქი ბრძანებს –

„მე–19, მე–20 საუკუნეებში საქართველოს ეკლესის ავტოკეფალიის გაუქმებისა და სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის გაუქმების პერიოდში მიზანმიმართულად ყალბდებოდა საქართველოს ისტორია და ენათმეცნიერების საფუძვლები, ამასთან დაკავშირებით ვბრძანებ:

1. საქართველოს საპატრიარქოსთან შეიქმნას საქართველოს რეალური ისტორის დამდგენი მუდმივმოქმედი კომისია მისი მაღალყოვლადუსამღვდელოესობის მანგლისისა და წალკის მიტროპოლიტ ანანიას (ჯაფარიძე) ხელმძღვანელობით. 2.საქართველოს საპატრიარქოსთან შეიქმნას ქართული ენათმეცნიერების პრობლემური საკითხების შემსწავლელი მუდმივმოქმედი კომისია პროფესორ მანანა ტაბიძის ხელმძღვანელობით“.

საბოლოოდ უნდა დავასკვნათ, რომ უწმიდესმა პატრიარქმა ილია მეორემ სათავე დაუდო უახლეს ქართულ ისტორიოგრაფიას, რომელიც აღარ იმეორებს საქართველოს ანექსიის წლებში შემუშავებულ საისტორიო თეორიებს, არამედ ემყარება რუის–ურბნისის კრების მამათა და ძველ მემატიანეთა სწავლებას, რომ საქართველოს ეკლესია თავისი ჩამოყალიბების თანავე მოიცავდა სრულიად საქართველოს, როგორც მის აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ ნაწილებს.

შესაბამისად, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის ეპარქია მდებარეობდა არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ისტორიულ სამხრეთ–დასავლეთ საქართველოში, ტრაპეზუნტის  რეგიონში, ამჟამინდელ ლაზისტანში, სადაც მდებარეობდნენ როდოპოლისის, საისინის, პეტრასა და ზიგანას კათედრები.

ასევე კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ალანიის ეპარქია მოიცავდა არა შიდა ქართლს, არამედ ის მდებარეობდა ჩრდილო–დასავლეთ კავკასიის რეგიონში, დონისპირეთის სტეპებში. შიდა ქართლი და მომიჯნავე დვალეთი, ჩრდილო კავკასიის მომიჯნავე მხარებთან ერთად, მუდამ შედიოდა საქართველოს ეკლესის იურისდიქციაში.

რაც შეეხება კახეთს, ბოდბე–გურჯაან–დავით–გარეჯას რეგიონს, ის  ამჟამინდელ კახის, ზაქათალასა და ბელაქნის რაიონებთან ერთად მუდამ საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა, ხოლო ალბანეთს საკათალიკოსო მის სამხრეთით მდებარეობდა. საზღვარი ალბანეთსა და იბერიას შორის მდინარე ოკაზანზე გადიოდა, მდინარე ალაზნის ყველაზე უმთავრეს და  წყალუხვ  შენაკადზე (მდ. გოიჩაი, აზერბაიჯანში), ამ მდინარეზევე გადიოდა საზღვარი ქართლისა და ალბანეთის საკათალიკოსოებს შორის, სადაც, მტკვარ–ალაზნის შესართავთან,  მდებარეობდა კამბისენა (და არა ბოდბესთან).

ხოლო, ისტორიულ სამხრეთ საქართველოს ხალხის ეთნიკურ ვინაობას კარგად წარმოაჩენს აქ დაარსებული სახელმწიფოს სახელი, რომელსაც „ქართველთა სამეფო“ ერქვა და საქართველოს წმიდა ეკლესის უმთავრეს სასულიერო  კერას წარმოსადგენდა.

საქართველოს ეკლესიის იურიდიქციის საზღვრების დასაცავად მისი უწმიდესობის  60 წლიანი ბრძოლა იყო ჩუმი და გაუხმაურებელი, ამით მან უახლეს ქართულ ისტორიოგრაფიას დაუდო საფუძველი.

ჩვენი წინაპრებმა რუის ურბნისის წმიდა კრების მამებმა, მემატიანეებმა, დიდმა ისტორიკოსებმა ვახუშტი და თეიმურაზ ბაგრატიონებმა ძველი, სახელოვანი ქართული ისტორიოგრაფია დიდ სიმაღლეზე აიყვანეს. მათი დებულებების თანახმად ქართველი ერი სახელმწიფოებრივად, ენით, მწიგნობრობითა და კულტურით ერთიანი იყო ქრიტეშობამდეც, ამიტომაც საქართველოს წმიდა ეკლესია დაარსების თანავე თავის იურისდიქციაში სრულიად საქართველოს, მის აღმოსავლეთ და დასავლეთ ნაწილებს მოიცავდა. სამწუხაროდ ახალმა ქართულმა ისტოროგრაფიამ მე–19, მე–20 საუკუნეებში, საქართველოს სახელმწიფოსა და ავტოკეფალიის გაუქმების პერიოდში, არ გაიზიარა ეს თეორია. საბედნიეროდ, ავტოკეფალიისა და სახელმწიფოებრიობის აღდგენის შემდეგ უწმიდესმა პატრიარქმა ილია მეორემ სათავე დაუდო უახლეს ქართულ ისტორიოგრაფიას, რომელიც არის გაგრძელება ძველი ქართული ისტორიიგრაფიისა.

უფალმა ინებოს უახლესი ქართული ისტორიოგრაფიის მამის, უწმიდესი და უნეტარესი კაოლიკოს –პატრიარქის ილია მეორის მარავალჟამიერი სიცოცხლე, ამინ

14.02.2018

მეცნიერებს, რომლებიც იკვლევენ პირველი ათასწლეულის ისტორიას

 

ძვირფასო ბატონებო, ქრისტეს მიერ საყვარელო შვილებო, მოგეხსენებათ თქვენს მიმართ გამოხატული ჩემი პატივისცემის შესახებ. წლების მანძილზე ერთსა და იმავე საქმეს ვემსახურებით – ჩვენი სამშობლოსა და წმიდა ეკლესიის ისტორიის კვლევას და გვიხდებოდა კიდეც ათეული წლის მანძილზე ურთიერთ თანამშრომლობა.

მისი უწმიდესობა სრულიად საქართველოს პატრიარქი ილია II თავის 2012 წლის საშობაო ეპისტოლეში ბრძანებს: “ჩვენი უძველესი ისტორიის ზოგიერთი საკვანძო საკითხი, რაც ქართველთა წარმომავლობასა და ერის ერთიანობას უკავშირდება, რეალური სახით თანამედროვე საზოგადოებამ ნაკლებად იცის. ამის მიზეზი არის ის, რომ ცარიზმი და საბჭოთა იმპერია ყოველთვის ცდილობდნენ, იგი არაობიექტურად წარმოეჩინათ… ჩვენს ცნობილ მკვლევარებს დიდი ძალისხმევა და თავდადება დასჭირდათ, რათა ნაწილობრივ მაინც გადაერჩინათ და დღემდე მოეტანათ ჩვენი ერის ისტორიული სიმართლე. ახლა კი, როდესაც აღსდგა საქართველოს თავისუფლება, აუცილებელია, შეგნებულად დაფარული წარსულის წარმოჩენა და საქართველოს ობიექტური მატიანის დაწერა უხსოვარი დროიდან დღემდე (აღნიშნულ საკითხზე ბოლო სხდომაზე იმსჯელა წმ. სინოდმა და მიიღო სათანადო გადაწყვეტილება)”.

ვფიქრობ, თქვენი ყურადღება მივაპყრო შემდეგ საკითხს –

 

1. საეკლესიო სეპარატისტთა საისტორიო კვლევები

2012 წლის დასაწყისში ჩვენ შევიტყვეთ იმ მიმართვების შესახებ, რომელსაც აფხაზეთში მცხოვრები საეკლესიო სეპარატისტთა ერთ-ერთი გამოკვეთილი ჯგუფი და მისი ხელმძღვანელი ვინმე თ. დბარი ავრცელებს კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოსა და საერთაშორისო საეკლესიო წრეებში. მათში ისინი აღნიშნავენ, რომ აფხაზეთში შემდგარმა რაღაც კრებამ გაავრცელა ინფორმაცია თითქოს მათ დაარსეს ეგრეთ წოდებული “წმინდა სამიტროპოლიტო აფხაზეთისა” და თხოვეს მსოფლიო პატრიარქს გამოაცხადოს აფხაზეთის მართლმადიდებელი ეკლესია ავტონომიურად (კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში), ხოლო შემდგომში კი (როცა ეს ეკლესია გაძლიერდება)  მიენიჭოს მას ავტოკეფალობა. მისი ავტოკეფალობის საფუძვლად მათ მიაჩნიათ გაყალბებული ისტორიული ფაქტები. კერძოდ, ისინი წერენ: IV საუკუნის დასაწყისში პიტიუნდაში (თანამედროვე პიცუნდა) არსებობდა აფხაზეთის პირველი ადგილობრივი ეკლესია – “პიტიუნტის სამიტროპოლიტო”. პიტიუნტის ეპისკოპოსმა მონაწილეობა მიიღო 325 წ. მსოფლიო კრებაზე. VI საუკუნეში იუსტინიანემ განასრულა აფხაზი ერის გაქრისტიანება და დააფუძნა “აბაზგების სამიტროპოლიტო”, სებასტოპოლის (დღევანდელი სოხუმი) ავტოკეფალი მთავარეპისკოპოსის ხელმძღვანელობით. ეს ავტოკეფალური სამთავარეპისკოპოსო მოხსენიებულია კონსტანტინოპოლის ეკლესიის ჩამონათვალში 34-ე ნომრით. VIII საუკუნის შუა წლებში დაფუძნდა აფხაზეთის ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესია პატრიარქ იოანეს მეთაურობით, რომლის არჩევა და ხელდასხმა განხორციელდა ანტიოქიაში. აფხაზეთის მართლმადიდებელმა ეკლესიამ იარსება XVIII საუკუნის დასასრულამდე და მისი ბოლო პატრიარქი მაქსიმე II 1795 წელს გარდაიცვალა”.

ასე ამახინჯებენ აფხაზეთის საეკლესიო სეპარატისტები ჩვენი ეკლესიის ისტორიას, ისაკუთრებენ მას და მისი საშუალებით დიდ გამორჩენას მოელიან.

კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში გაგზავნილი ეს მიმართვა ფაქტიურად წარმოადგენს მოკლე შინაარსს 2005 წელს დაბეჭდილი თ. დბარის წიგნისა –Иеромонах Дорофей Дбар–Краткий очерк истории Абхазской Православной Церкви, НовыйАфон, 2005.

ამ წიგნში თ. დბარი მრავალჯერ აღნიშნავს, რომ თითქოსდა დასავლეთ საქართველო IV-IX საუკუნეებში იყო კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში, სადაც განლაგებული იყვნენ აბაზგიის (სებასტოპოლის) ავტოკეფალური ეკლესიის გარდა ფაზისის სამიტროპოლოში შემავალი როდოპოლისის, ზიგანევის, საისინის და პეტრას ბერძნულენოვანი საეკლესიო კათედრები. ისინი უწყვეტად მოქმდებენ 500 წლის მანძილზე VI-IX საუკუნეებში და X საუკუნიდან კი, დბარის სიტყვებით რომ ვთქვათ, “იმპერიალისტური ქართული ეკლესია” აღმოსავლეთ საქართველოდან შეიჭრა დასავლეთ საქართველოში, გააუქმა იქ აღნიშნული ფაზისის სამიტროპოლიტოს როდოპოლისის, პტრას, ზიგანევის და საისინის ბერძნულენოვანი საეპისკოპოსოები და მათ ნაცვლად დააფუძნა ქართული. “იმპერიალისტმა ქართველებმა” მისი სიტყვით, აბაზგიის ავტოკეფალურ ეკლესიაში ქართულენოვნება გაავრცელეს, პიტიუნტა კი აფხაზეთის საკათალიკოსოს საპატრიარქო ეკლესიად გადააქციეს. თ. დბარი თავისი ლიტერატურის ჩამონათვალში უთითებს ქართველი მეცნიერების შრომებსაც.

 

2. თანამედროვე კვლევები

კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსადმი გაგზავნილ სეპარატისტთა მიმართვას გამოეხმაურა რამდენიმე ჩვენი ცნობილი ისტორიკოსი. მაგალითად, ისტორიკოსი თამარ ქორიძე თავის გამოკვლევაში აღნიშნავს შემდეგს: “აფხაზეთის საკათალიკოსოს წარმოქმნამდე დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე სამი საეკლესიო კათედრა არსებობდა: აბაზგიის (იგივე სებასტოპოლისის) საარქიეპისკოპოსო, ნიკოფსიის საარქიეპისკოპოსო და ფაზისის სამიტროპოლიტო, მასში შემავალი ოთხი – როდოპოლისის (დღევანდელი ვარციხე), ცაიშის, პეტრას (დღევანდელი ციხისძირი), ძიღანევი (დღევანდელი გუდავა) საეპისპოკოსოებით. შემდგომ ისინი კონსტანტინოპოლისაგან გათავისუფლებულან და შეუქმნიათ დამოუკიდებელი საეკლესიო ორგანიზაცია აფხაზეთის საკათალიკოსო და მხოლოდ შემდეგ დაწყებულა მისი “გაქართულება” – IX-X საუკუნეეშივე შეიცვალა დასავლეთ საქართველოში ბერძნულენოვანი ღვთისმსახურება ქართულით… აფხაზეთის საკათალიკოსო მისი არსებობის საწყის ეტაპზე (IX საუკუნის ბოლო X საუკუნის პირველი ნახევარი) დამოუკიდებელი იყო ქართლის საკათალიკოსოსაგან” – წერს თამარ ქიქოძე.

ამავე საკითხებს ეხება ცნობილი მკვლევარი ბატონი ზურაბ პაპასკირი, ის წერს კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს VII-IX საუკუნეების “პირველი ჯგუფის ნოტიციებში კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს კათედრებს შორის დასახელებულია დასავლეთ საქართველოს ეპარქიები: ფაზისის (ლაზიკის) სამიტროპოლიტო მისდამი დაქვემდებარებული ოთხი (როდოპოლისის, საისი-ცაიშის, პეტრას, ზიგანევის) საეპისკოპოსოთი.  901-907 წლებში  დათარიღებულ მეორე ჯგუფის პირველსავე ნუსხაში კი მხოლოდ სებასტოპოლისის საარქიეპისკოპოსოა მოხსენიებული. ეს ფაქტი მიიჩნევა იმის დატურად, რომ X საუკუნის დამდეგისათვის დასავლეთ საქართველოს ეკლესია უკვე გამოსული იყო კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციიდან, ეს უნდა მომხდარიყო IX საუკუნის 90-იან წლებში “თხოვნითა ბერძენთაგანვე” (ვახუშტი ბატონიშვილი), ანუ კონსტანტინოპოლის დასტურით”.  ზ. პაპასკირის სიტყვით ამ პროცესს თან სდევდა ბერძნული ეპარქიების მოშლა და მათ ნაცვლად ახალი ქართული საეპისკოპოსო კათედრების დაფუძნება. საერთოდ კი ზ. პაპასკირის სიტყვით “ქართული ეთნიკური ელემენტი, განსაკუთრებით მისი ქართიზირებული ნაწილი. მერვე საუკუნის მიწურულისათვის დასავლეთ საქართველოში რიცხობრივად მნიშვნელოვნად მომრავლდა”. ასევე წერს თითქმის ყველა თანამედროვე მკვლევარი ამ საკითხისა, ამასვე წერს თ. დბარიც.

 

3. ანალიზი

ყველა მოხსენებული ისტორიკოსი ისევე, როგორც ამჟამინდელი საისტორიო საზოგადოება ეჭვმიუტანელ ფაქტად მიიჩნევს, რომ IX-X საუკუნეებამდე დასავლეთ საქართველო იყო კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში. აღსანიშნავია, რომ დასავლეთ საქართველო კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში იმყოფებოდა გარკვეულ ეტაპზე – ვიზიარებდი მეც (როგორც ს. ყაუხჩიშვილის 1952 წელს დაბეჭდილი ნაშრომის შემდეგ ყველა ქართველი ისტორიკოსი) აფხაზეთში სეპარატისტული მოძრაობის დაწყებამდე.

ბოლო ოცმა წელმა კიდევ ერთხელ დამარწმუნა: უმჯობესია მივსდიოთ ძველი ქართული საეკლესიო ისტორიოგრაფიის გზას, რომელიც საერთოდ არ იცნობს თეორიას დასავლეთ საქართველოში ბერძნული კათედრების არსებობის შესახებ.

აფხაზი საეკლესიო სეპარატისტები და არა მხოლოდ ისინი XX ს. ქართულ ისტორიოგრაფიას თავიანთ სასარგებლოდ იყენებენ.

სინამდვილეში, თეორია იმის შესახებ, რომ თითქოსდა დასავლეთ საქართველო 500-600 წლის მანძილზე კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში შედიოდა საშიშია მრავალმხრივ. მართალია, ამჟამად ჩვენი უწმიდესი პატრიარქების კალისტრატესა და ილია II-ის ღვაწლით მსოფლიო საპატრიარქო და რუსულ-სლავური ეკლესიებიც სრულიად აღიარებენ საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციას, მაგრამ ის შეიძლება სადაოდ აქციოს არა ამ საპატრიარქოებმა, არამედ ადგილობრივმა სეპარატისტულმა საეკლესიო დაჯგუფებებმა, რომელნიც, იმედია უფლის შემწეობით არ აღმოცენდება დასავლეთ საქართველოში, თუმცა კი ისტორიულად ასეთი დაჯგუფებები ძველადაც არსებობდნენ, ასეთები იყვნენ მაგალითად  XVII საუკუნეში იმერეთის მეფე ბაგრატი და ერისთავთ-ერისთავი დადიან-გურიელი. რაც იყო წარსულში შესაძლოა მომავალშიც გამეორდეს. ყოველი სახელმწიფოებრივი დესტაბილიზაცია  ამის ალბათობას ზრდის, ასე, რომ სწორედ ასეთი სეპარატისტული საეკლესიო დაჯგუფებები აღძრავენ უცხოეთის საპატრიარქოებს, როგორც მაგალითად იმერეთის აღნიშნულმა მეფემ ანტიოქიის საპატრიარქო, ანდა როგორც ახლა აფხაზეთს შეფარებული სეპარატისტები კონსტანტინოპოლს.

 

4. სამეცნიერო ჭეშმარიტი ძიება

ჩვენი მეცნიერები ამჟამად ამბობენ, რომ ისინი ემსახურებიან ისტორიული სიმართლის კვლევის საქმეს, რაც მეცნიერის მოვალეობაა.

ეს არის ძლზე სწორი და მოსაწონი პოზიცია, ეკლესიაც სწორედ ჭეშმარიტების კვლევას აყენებს უპირველეს საფეხურზე, რადგან ბრძანებს უფალი “მე ვარ გზა და ჭეშმარიტება”. ეკლესია ყოველთვის მიესალმება სიმართლის კვლევას, მაგრამ რომელია ის?

 

5. მეცნიერული სიახლე

ყველა სამეცნიერო დარგი ვითარდება და მისი საფუძველია სამეცნიერო სიახლე რომელიც ახალ, ახლად გამოვლენილ, ანდა ახლად აღმოჩენილ ფაქტებს ეფუძვნება, უნდა განვითარდეს საისტორიო მეცნიერებაც. თუკი ის ერთ ადგილზე გაიყინება და მხოლოდ გაიმეორებს XX საუკუნის დასკვნებს და ამ დასკვნების დაცვას მიიჩნევს პირადი ღირსების საქმედ, მაშინ, ისტორიული მეცნიერება ვერ განვითარდება და უფუნქციოდ დარჩება (როგორც, ვთქვათ აფხაზეთში სეპარატისტთა მიერ წამოწყებულ ომის დროს ოფიციალური საისტორიო მეცნიერება ვერ არწმუნებდა ჩვენს ხალხს, რომ მას უსამართლოდ ებრძოდნენ. პირიქით, ოფიციალური საისტორიო მეცნიერება ანელებდაქართველი ჯარისკაცების საბრძოლო სულისკვვეთებას, რადგანაც უმტკიცებდა, თითქოსდა დასავლეთ საქართველო, თავდაპირველად, ადიღე-ჩერქეზ-აფსუათა ტომებით იყო დასახლებული თავიანთი “ყვა” და “ფსა” ტოპონიმებით და  თითქოსდა მათ ქვეყანაში მხოლოდ გვიან, არაბობის შემდგომ დასახლდნენ ქართველები. ეს ისტორიოგრაფია, პირიქით, სამართლიანი ბრძოლის სულისკვეთებას განამტკიცებდა სეპარატისთთა შორის).

საისტორიო დარგში სიახლე საჭიროა და ის არ უნდა იყოს არავისთვის სათაკილო.

 

6. სიახლე დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო იურისდიქციასთან დაკავშირებით

პირადად, როგორც აღვნიშნე, რამდენიმე ათეული წლის მანძილზე ვიკვლევდი ამ საკითხს და ვიზიარებდი ჩვენი XX საუკუნის მეცნიერებების მტკიცებებს ამ საკითხთან დაკავშირებით. თუმც კი მიმაჩნდა, რომ დასავლეთ საქართველოში თავის იურისდიქციას IV-V-VI საუკუნეებში ახორციელებდა არა კონსტანტინოპოლის, არამედ მცხეთის (ქართლის) ეკლესია და მხოლოდ ჰერაკლე კეისრის ლაშქრობების შემდეგ ის დაემორჩილა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს (ე.ი VII-VIII საუკუნეებში) ხოლო IX საუკუნიდან კვლავ დაუბრუნდა მცხეთის ეკლესიას.

ამჟამად კი ახალი ფაქტების მიკვლევის შემდეგ, მე ვიზიარებ ახალ თვალსაზრისს, რომელიც სინამდვილეში არის არა ახალი, არამედ წარმოადგენს იმ თვალსაზრისს, რომელიც არსებობდა XX საუკუნემდე, როგორც საისტორიო წრეებში ისე კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში, ეს შემდეგია: ლაზიკის ცნობილი ეპარქიები (პეტრა, საისინი, როდოპოლისი, ზიგანა-ზიგანევი) მდებარეობენ არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ქართველთა ისტორიულ ქვეყანაში, რომელიც ტრაპიზონის მახლობლად მდებარეობს და რომელსაც ახლაც და ძველადაც “ლაზიკა” (ლაზეთი ერქვა). XX საუკუნემდე ეს თვალსაზრისი რომ იყო გავრცელებული საისტორიო მეცნიერებასა და ასევე კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში მიუთითებს:

ა) მსოფლიოში სახელგანთქმული მეცნიერი, ცნობილი მკვლევარი აღნიშნული რეგიონისა, ლაიფციგის უნივერსიტეტის პროფესორი ნიკოლოზ ადონცი თავის ვრცელ ნაშრომებში ასაბუთებდა, რომ ლაზიკის ეპარქიები მდებარეობდნენ ტრაპეზუნტის  მთიანეთის რეგიონში (გუმუშხანე – არზრუმის საერთაშორისო გზის ოლქში).

ბ) ამავე თვალსაზრისს, ცხადია არა ნ. ადონცზე დაყრდნობით, არამედ თავიანთი ათასწლოვანი საეკლესიო ცოდნის შესაბამისად, ავითარებდნენ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში XIX საუკუნეშიც. კერძოდ იმჟამად  XIX საუკუნეში შედარებით გაძლიერდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ეპარქიები ტრაპეზუნტის რეგიონში. ამ ეპარქიებს ცხადია ჰქონდათ თავიანთი სახელები და ცნობილი იყო მათი საზღვრებიც, საბედნიეროდ XX საუკუნეში, ათენში დაბეჭდილმა საეკლესიო რუკამ ასახა ეს თვალსაზრისი, მასზე აღნიშნულია ტრაპეზუნტის მიმდებარე ეპარქიების საზღვრები. ამ რუკაზე ნათლად ჩანს, რომ მაგალითად როდოპოლისის ცნობილი ეპარქია მდებარეობდა არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ტრაპეზუნტის რეგიონში, იქ სადაც მას მიუთითებდა ნ. ადონცი (ეს რუკა თან ერთვის ამ წერილს).

ჩვენი ისტორიის კვლევისთვის სიახლე შემდეგია: იქნებ ახალი თვალით შეგვეხედა ლაზიკის ეპარქიების განლაგების საკითხისთვის, ჩემი მიმართვის არსიც ესაა.

იქნებ მართლაც ლაზიკის ეპარქიები ვეძიოთ არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ქართველთა უძველეს ქვეყანაში, რომელიც უფრო სამხრეთით მდებარეობდა.

ასეთი მიდგომა გამართლებულია არა მარტო ამჟამინდელი ვითარების ანალიზით, არამედ მას მხარს უჭერს ძველი ქართული საეკლესიო ისტორიოგრაფია, რომელიც, როგორც ითქვა საერთოდ არ იცნობს დასავლეთ საქართველოში ბერძნული ეპარქიების  არსებობას და როგორც ჩანს არც კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში იცნობდნენ ასეთ ფაქტს. მაგალითად თუკი IX-X საუკუნეებში აფხაზთა მეფის გიორგის და მისი მამის მიერ გაუქმდა დასავლეთ საქართველოს ბერძნული კათედრები, ეს ძალზე მნიშვნელოვანი მტკივნეული დანაკარგი აისახებოდა კონსტანტინოპოლის პატრიარქის ნიკოლოზ მისტიკოსის წერილებში, რომელსაც ის წერდა აფხაზეთის აღნიშნულ მეფეებს, მაგრამ ამ წერილებში, რომლებიც ჩვენამდეა მოღწეული, ოდნავი ნიშან-წყალიც კი არ არის იმისა (რომ დასავლეთ საქართველო კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში  იმყოფებოდა) ჩვენი მეცნიერების აზრით კი სწორედ ნიკოლოზ მისტიკოსის პატრიარქობის ეპოქაში მიმდინარეობდა პროცესი ბერძნული კათედრების ქართულით შეცვლისა. მოღწეულია ნიკოლოზ მისტიკოსის მრავალი წერილი, მიწერილი იმპერიაში და იმპერიის გარეთ მცხოვრები მრავალი პირისადმი, არცერთ წერილებში ეს ფაქტი არ აღინიშნება.

საეკლესიო წყაროების გარდა (რომელნიც ასეთ ფაქტს არ იცნობენ), ბერძნული კათედრების არსებობას უნდა მიანიშნებდეს არქეოლოგიური ანდა ეპიგრაფიკული მონაცემები, საეკლესიო არტეფაქტები, საეკლესიო არქიტექურა ანდა კულტურა. ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ I ათასწლეულში დასავლეთ საქართველოში ერთადერთი კულტურა ფუგურირებდა – ეს იყო ქართული საეკლესიო კულტურა, რომელსაც ქვემოთ ვეხებით, იქამდე კი უნდა ითქვას არქეოლოგიური მონაპოვრების შესახებ.

ჩვენმა მეცნიერებმა შეისწავლეს ვარციხე, სადაც როდოპოლისის კათედრის არსებობა ივარაუდება, სხვა პუნქტები (მაგალითად ფოთი, ნოქალაქევი, ქუთაისი, გუდაყვა) – არსად ბიზანტიური საეპარქიო ცენტრის არსებობა არქეოლოგიურად არ დასტურდება.

ბიზანტიურ სამყაროში საეპისკოპოსო კათედრა ფუნძდებოდა, როგორც წესი დიდ ქალაქში, რომელნიც იყო რეგიონის სავაჭრო-ეკონომიკური ხალხმრავალი ცენტრი. ამასთანავე, ცნობილია, რომ როდოპოლისისა და ზიგანას საეპისკოპოსო ქალაქებში იდგა ბიზანტიური ჯარის ნაწილები, თანაც საუკუნეთა მანძილზე. იმ ადგილებში კი, სადაც ბიზანტიური (რომაული) ჯარი იდგა – იგებოდა დიდი შენობა-ნაგებობანი ჯარის საჭიროებისათვის (საცხოვრებლები, საწყობები, იარაღის საცავები, დროშისათვის და კულტმსახურებისათვის საგანგებო ნაგებობანი). ჯარის მიერ დაცულ ამ ადგილას მიდიოდა რეგიონის მოსახლეობა სავაჭროდ. შესაბამისად, იგებოდა სავაჭრო მოედნები, აბანოები, ამფითეატრები, საბოლოოდ კი შენდებოდა ქალაქი თავისი ქუჩებითა და საქალაქო ატრიბუტებით, მხოლოდ ამის შემდეგ ირჩევდნენ ასეთ ქალაქს საეპისკოპოსო ცენტრად. ვარციხეში თუკი ის იყო როდოპოლისი, უნდა აღმოჩენილიყო ბერძნული წარწერები, რომაულ-ბიზანტიური კათედრალის, სხვა ნაგებობების, მოედნების, საქალაქო ქუჩების ნაშთები, უამრავი ნუმიზმატიკური და შესაბამისი მასალით, თუ არას ვიტყვით აბანოების და ამფითეატრების ნაშთებზე – არსად, არათუ ვარციხეში, მსგავსი რომაულ-ბიზანტიური ნაშთები არ აღმოჩენილან, მაშინ როცა, სულ ოდნავ სამხრეთით – ქართველთა უძველეს ქვეყანაში – ტარპეზუნტის რეგიონში – ამჟამადაც კი, ფეხზე მდგარი და გადარჩენილი მსგავსი ნაგებობა უამრავია, თუ არას ვიტყვით იმ უამრავ თაღოვან ხიდზე, რომელნიც ჭოროხის ხეობიდან – ტრაპეზუნტამდე უამრავ მდინარეზეა გადებული, რეგიონიც ეკონომიკურად ძალზე განვითარებული იყო, რადგანაც ეს რეგიონი ერთმანეთს აკავშირებდა აღმოსავლეთს ბიზანტიურ-ევროპულ სამყაროსთან. ესაა ფაქტი. ტრაპეზუნტის რეგიონს კი, ქალდეა – ლაზიკა ერქვა.

 

7. წყაროები

ვფიქრობ, რომ უცხოური წყაროები დასავლეთ საქართველოში ქართული ეკლესიის იურისდიქციის შესახებ – გამოუყენებელია. ესაა გელასი კესარიელის, გელასი კვიზიკელის, მოვსეს ხორენაცისა და იოანე დრასხანაკერტელის ცნობები, მაშინ როცა ამჟამინდელი ზემოთაღნიშნული მტკიცებანი წყაროებს არ ეფუძნება. მაგალითად, ისმის კითხვა – რომელი წყაროს პირდაპირ მითითებას ეფუძნება მტკიცებულება, რომ დასავლეთ საქართველო კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში იყო I ათასწლეულში? ასეთი წყარო არ არსებობს, არსებობს მხოლოდ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს საეპისკოპოსოთა ცნობილი ნუსხები, რომელშიც ნახსენებია სებასტოპოლისის, როდოპოლისის, ზიგანას, საისინის, პეტრასა და სხვა კათედრები, მაგრამ მათი კონკრეტული ადგილმდებარეობა მითითებული არ არის. მათ ადგილმდებარეობას სხვადასხვა საუკუნეში სხვადასხვა რეგიონში ეძებდნენ. ბოლოს ჩვენში უფრო მისაღები და შემდგომ გაბატონებული პოზიცია მოიპოვა ს. ყაუხჩიშვილის კვლევამ, რომ ისინი დასავლეთ საქართველოში მდებარეობდნენ. მაშასადამე, დღევანდელი სამეცნიერო დასკვნა – ეფუძნება არა წყაროს პირდაპირ მითითებას, არამედ მხოლოდ სამეცნიერო კვლევას, ასე ვთქვათ, ვარაუდს, მაშინ როცა, როგორც ითქვა, უგულებელყოფილია წყაროთა პირდაპირი მითითებანი. ეს წყაროები კი არის არა მხოლოდ ზემოთაღნიშნული ბერძნული და სომხური წყაროები, არამედ ქართულიც.

მაგალითად, მოსკოვში დასტამბული “პრავასლავნაია ენციკლოპედიას” XIII ტომში ავტორები ეჭვმიუტანელ ფაქტად აცნობენ მკითხველებს თავიანთ მოსაზრებას, რომ დასავლეთ საქართველო 500 წლის მანძილზე კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში იყო, მაშინ როცა, არც ერთხელ არ ახსენდებათ რუის-ურბნისის კრების წმიდა მამათა მტკიცება ამ საკითხის შესახებ. კერძოდ, “ძეგლისწერაში” ნაბრძანები: ანდრია მოციქულმა იქადაგა “ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა”, ხოლო წმიდა ნინომ მოაქცია “ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა” მიუთითებს იმის შესახებ, რომ იმთავითვე, IV საუკუნიდანვე, დასავლეთ საქართველო მცხეთის იურისდიქციაში იმყოფებოდა, რადგანაც ჩვენი ყველა ძველი წყაროს ცნობით “ქართველნი” ეწოდებოდა “ქართლის სამეფოს” ყველა მცხოვრებს. “ქართლის სამეფოში” კი, როგორც ადრე, ისე მეფე მირიანის დროსაც შედიოდა დასავლეთ საქართველო მდ. ეგრისწყლამდე, ვახტანგ გორგასლის დროიდან კი მდ. კლისურამდე. ამ მდინარიდან ვიდრე სომხეთამდე გავრცელებული იყო მცხეთის იურისდიქცია.

ამ მოსაზრებას მთლიანად ეთანადება სომეხი პატრიარქის იოანე დრასხანაკერტელის ცნობა, რომ VI ს-ის ბოლოსა და VII ს-ის დასაწყისში დასავლეთ საქართველო (ეგრისი) მცხეთის კათალიკოსის კირიონის იურისდიქციაში შედიოდა. წმიდა ნინოს დროიდანვე, რომ ასევე იყო, მიუთითებს გელასი კესარიელის ცნობილი ცნობა, რომ წმიდა ნინომ მოაქცია “იბერები და ლაზები”.

შეიძლება ითქვას, გელასი კესარიელის ამ ძვირფასი ცნობის პირდაპირი გაგრძელებაა – V ს-ის ცნობილი სომეხი ისტორიკოსის მოვსეს ხორენაცის ცნობა, რომ “წმიდა ნინომ თავისი ადვილად გასაგები ტკბილი ენით იქადაგა კლარჯეთიდან მასქუთებამდე”, ანუ შავი ზღვიდან კასპიის ზღვამდე.

კლარჯეთი – ერთი ნაწილი იყო იმ განვითარებული ეკონომიკური რეგიონისა, რომელზეც ზემოთ მივუთითეთ. “კალრჯეთი, ბოლო კალრჯეთისა – ზღვისპირი” – რიზე-ათინა-ხოფას რეგიონსაც მოიცავდა და ის, ბერძნულ წყაროებში ლაზიკად იწოდებოდა. აი, იქ უქადაგნია წმიდა ნინოს ფარავნის გზით მცხეთაში შემოსვლამდე (სომხური წყაროს ამ ცნობით). აღსანიშნავია, რომ ამ ცნობას ეთანადება ლაზიკის მიტროპოლიტ გერმანეს XVII ს-ის ცნობა, რომ ლაზიკის ეპარქიის მთავარი კათედრალი ოფში ქართველთა განმანათლებელს დაუარსებია (პ. ინგოროყვა, გვ. 263).

IV ს-ში მეფე მირიანის დროს ოფი-რიზეს რეგიონი ჯერ კიდევ ქართლის სამეფოში შედიოდა (ასევე იყო უფრო ადრეც, არიანეს ცნობით ეს რეგიონი (ძიდრიტების დასახლება) ფარსმანის იბერიის სამეფოში შედიოდა).

მხოლოდ გუბაზ I-ის დროს, V ს-ში, გადავიდა ის ბიზანტიის ხელში, როცა ბიზანტიასა და თავისუფალ ლაზიკას შორის საზღვარი დაიდო ხუფათზე. წყაროს ცნობით გუბაზ I-ისა და ბიზანტიის იმპერატორ ლეონის შეხვედრისას უმსჯელიათ. ძველი წყარო წერს: “და დასდვეს საზღვრად ციხე ხუფათი” (პ. ინგოროყვა, გვ. 204).

საქართველოს საზღვრის გადაწევის გამო, ოფი და რიზე აღმოჩნდა ბიზანტიის საეკლესიო იურისდიქციაში. იქამდე კი, როგორც ითქვა, IV ს-ში, აქ, ლაზთა შორის უქადაგნია წმიდა ნინოს (გელასი კესარიელი ცნობა) და დაუფუძნებია კიდეც ოფში საეპისკოპოსო კათედრა ლაზიკის მიტროპოლიტ გერმანეს ცნობით. ამავეს მიუთითებს მიტროპოლიტი ტიმოთე გაბაშვილი, რომელმაც ადგილზე ნახა ეს მხარეები და ისტორიული საქართველოს მიწა-წყალი უწოდა მას. ასეთია წყაროები.

 

8. სად მდებარეობდა პიტიუნტი, რომელთაც აპელირებს თ. დბარი.

ეს საკითხი ასევე სადავოა თაობათა შორის.

ისეთი გამოჩენილი და ცნობილი მეცნიერები, როგორებიც იყვნენ ნ. ადონცი და პ. ინგოროყვა ფიქრობდნენ, რომ ცნობილი პირველი პიტიუნტი მდებარეობადა ოფ-რიზესთან, შესაბამისად აქ, ამ ქართულ მხარეში იყო კათედრა იმ ეპისკოპოსისა, რომელმაც მონაწილეობა მიიღო პირველ მსოფლიო კრებაში 325 წელს. ეს კათედრა კი წმიდა ნინოს დაუარსებია ლაზეთის მიტროპოლიტის ცნობით. როდის დაუარსებია ის? იქამდე, სანამ ის შევიდა აღმოსავლეთ საქართველოში კლარჯეთიდან მასქუთებისაკენ მიმავალ გზაზე.

თუმცა პიტიუნტის შესახებ სხვა მტკიცება გაბატონდა XX ს-ის საქართველოში, რომ თითქოსდა, ის იყო იმ ადგილს, სადაც ქართული ბიჭვინთა მდებარეობს.

აღსანიშნავია, რომ ძველი ქართული წყაროები, იწერებოდნენ აფხაზეთის საკათალიკოსოს აყავვების პერიოდში და ისინი ერთმანეთთან არ აიგივებდნენ ძველ პიტიუნტსა და ქართულ ბიჭვინთას. მაგალითად, ქართლის ცხოვრების ცნობილი ჩანართი, რომელიც XVIII ს-ის “სწავლულ კაცთა კომისიას” მიეწერება (სხვა თვალსაზრისით, ის უფრო ადრინდელია) წერს – “პიტიოტა – რომელ არს ცხუმი”.

მაშასადამე, ცნობილი მეორე პიტიუნტი ცხუმს ეწოდება და არა ბიჭვინთას. სწავლულ კაცთა კომისია გელათის სამეცნიერო სკოლის მიღწევებსაც ითვალისწინებდა. გელათში კი იმჟამად რეზიდენცია იყო აფხაზეთის კათალიკოსებისა. მაშასადამე, თვით აფხაზეთის საკათალიკოსოში ბიჭვინთასა და პიტიუნტს ერთმანეთთან არ აკავშირებდნენ. ეს დაკავშირება მოხდა გვიან XX ს-ში და არასწორიცაა. მაშასადამე, ორი პიტიუნტიდან – არცერთი ბიჭვინთას არ უკავშირდებოდა.

საერთოდ, ბიჭვინთის საეკლესიო-საკათალიკოსო ცენტრს არაფერი აკავშირებდა ბერძნულ საეკლესიო წარსულთან. მას ასეთი წარსული არც გააჩნდა. მეორე მხრივ, IV-V საუკუნეების აფხაზეთში, რომელიც იმჟამად წარმოადგენდა ალანებისა და სარმატების სათარეშო ობიექტს, შეუძლებელია ყოფილიყო ცნობილი საეპისკოპოსო კათედრა. მაგრამ ოფ-რიზეს რეგიონი შედარებით დაცული იყო ბიზანტიის მიერ ტარპეზუნტის სიაზლოვის გამო. რიზეს რეგიონი საქართველოს რომ ეკუთვნოდა ეს გვიანი დროის საბუთებიდანაც ჩანს. ეს, როგორც ითქვა, კარგად ჩანს ლაზიკის მიტროპოლიტ გერმანესა და მიტროპოლიტ ტიმოთე გაბაშვილის ჩანაწერებიდან, რომელნიც პირადად ცხოვრობდნენ ამ მხარეებში და იკვლევდნენ მას.

 

9. ამასია თუ აბაზგია?

ჩვენი ყველა მკვლევარი ს. ყაუხჩიშვილის გეორგიკის ცნობილი IV, 2 ტომის გამოქვეყნების შემდეგ იზიარებს თვალსაზრისს, რომ აფხაზეთში ჩამოყალიბებული იყო აბაზგიის სამიტროპოლიტო სებასტოპოლისის ავტოკეფალური ეპარქიის საზღვრებში IV-VIII სს-ში. კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსადმი გაგზავნილ მიმართვაში ამასვე უთითებს თ. დბარი აფხაზეთის მომავალი ავტოკეფალური ეკლესიის სამართლებრივ საფუძვლად.

მაგრამ, ჩვენი კვლევით, ჩვენი ისტორიკოსების ეს ჰიპოთეზა, რომელიც ამჟამად ჭეშმარიტებად მიიჩნევა არ არის წყაროს პირდაპირ მითითებაზე დაფუძნებული, ის მხოლოდ ვარაუდია და არა უეჭველი სიმართლე.

ჩვენ შევეხეთ საკითხს, იმის შესახებ, რომ ალბათობა იმისა, რომ ოფ-რიზეს რეგიონში მდებარე პიტია-პიტიუნტი იყო ის კათედრა, რომლის ეპისკოპოსმაც მიიღო მონაწილეობა I მსოფლიო საეკლესიო კრების მუშაობაში 325 წელს გაცილებით უფრო მეტია, ვიდრე აფხაზეთის ბიჭვინთისა. რაც შეეხება ოფ-რიზეს-პიტიუნტას, მას ნამდვილად გააჩნდა დიდი საეკლესიო ტრადიციები, ამასთანავე მდებარეობდა ტრაპეზუნტის რეგიონში, პონტოს ქვეყანაში. პონტოს ქრისტიანთა შორის კი თვით მოციქულებმა იქადაგეს და პონტო-კაბადოკიის რეგიონი ქრისტიანული იყო I საუკუნეებამდე. ხოლო აფხაზეთის ბიჭვინთა მდებარეობდა არამდგრად პოლიტიკურ გარემოში, ალანთა და სარმატთა მუდმივი ლაშქრობებისა და თავდასხმების არეალში. IV-V საუკუნეებში კი გაძლიერებული ალანები თვით ევროპის ქვეყნებსაც კი აოხრებდნენ თავიანთი თავდასხმების დროს. ტრაპეზუნტის რეგიონი ამ მხრივ სააგნგებოდ იყო დაცული რომაულ-ბიზანტიური გარნიზონების მიერ. ასე, რომ თუ რომელი იყო სტრატოფილე პიტიუნტელის კათედრა ოფ-რიზეს პიტიუნტი თუ აფხაზეთის პიტიუნტა საბოლოოდ არ არის დადგენილი, ამიტომაც ის ვერც სეპარატისტული იდეოლოგიის საფუძვლად ჩაითვლება.

რაც შეეხება აბაზგიის მიტროპოლიას.

ს. ყაუხჩიშვილის ცნობილი გეორგიკა IV, 2-ის გამოსვლის შემდეგ, მთელმა საბჭოურმა საისტორიო მეცნიერებამ მიიღო თვალსაზრისი, რომ აფხაზეთში IV-VIII სს-ათვის უკვე არსებობდა აბაზგიის სამიტროპოლიტო სებასტოპოლისის ავტოკეფალურ ეპარქიაში, სებასტოპოლისად კი მიიჩნეოდა სოხუმი. საბჭოთა საისტორიო მეცნიერებას გააჩნდა დიდი საერთაშორისო ავტორტეტი, ამიტომაც აღნიშნული თვალსაზრისი მიიღეს ამ დარგის უცხოეთის სპეციალისტებმა, მათ შორის თვით ცნობილმა დარუზუსმაც.

ბოლო ათეულ წლებში განვითერებულმა მოვლენებმა, ჩვენ როგორც ითქვა, გვაიძულა კიდევ ერთხელ მივბრუნებოდით ამ წიგნებს და აღმოჩნდა, რომ საეჭვოა სებასტოპოლისის ცხუმთან გაიგივება, საეჭვოა თვით აბაზგიის სამიტროპოლიტოს არსებობაც, ამ განცხადების თქმის უფლებას იძლევა შედეგი ფაქტი:

ს. ყაუხჩიშვილის თავისი გეორგიკა IV, 2-ის სქოლიოებში და წვრილად დაბეჭდილ შენიშვნებში ორჯერ, სხვადასხვა გვერდზე აღნიშნავს – “ნოტიციების ბერძნულ დედანში შეცდომით “აბაზგიის” ნაცვლად წერია – “ამასია”, ის იმასაც აღნიშნავს, რომ მან “გაასწორა ბერძნული დედანი და ყველგან “ამასიის ნაცვლად ჩაწერა აბასგია”. მაშასადამე, შესაბამისი ნოტიციის ბერძნულ დედანში ეწერა “ამასია”, ხოლო მან მის ნაცვლად ჩაწერა “აბასგია”, ამასთანავე მან ბერძნულადაც გამოსცა ნოტიციები და ყველგან მის მიერ ბერძნულად გამოცემულ ნოტიციებში “ამასია” ყველაგან შეცვლილია სიტყვით – “აბასგია”.

ამის საფუძვლად მას მიაჩნდა, რომ ამასია იყო უმნიშვნელო პუნქტი, ხოლო აბასგია ცნობილი ქვეყანა.

სად მდებარეობდა ამასია და სებასტოპოლისი?

ამასია იყო ერთერთი უმთავრესი პოლიტიკური და სავაჭრო-ეკონომიკური ცენტრი პონტოს რეგიონისა, იმდენად სახელოვანი და სახელგანთქმული, ამასთანავე იმდენად წმიდა თავისი ქრისტიანული წარსულით, რომ აქ საძვალე ჰქონდათ ტრაპეზუნტის იმპერატორებს. როგორც მცხეთა იყო საძვალე ბაგრატიონი ხელმწიფეებისა, ასევე ამასია – ტარპეზუნტის იმპერატორებისა, თუნდაც აქედან ჩანს, მისი საეკელსიო წარსული და დიდებულება. რაც შეეხება სებასტოპოლისს, ის მდებარეობდა ამასიას რეგიონში, მისგან დაშორებული იყო დაახლოებით 70 კმ-ით და სწორედ ის იყო ცნობილი საეკლესიო ცენტრი, რომელიც მოცემულია ნოტიციებში. საიდან ჩანს ეს? – თუნდაც XIX საუკუნის საეკლესიო ეპარქიათა საზღვრების ამსახველ ათენში დაბეჭდილ რუკაზე. აქ ერთ-ერთი უმთავრესი ქალაქი სებასტოპოლისი ნეოკესარიის სამიტროპოლიტოში შედის, მაგრამ უფრო ადრე – ნოტიციების ე.წ. I რიგის ეპოქაში, ჩანს სებასტოპოლისი, ვითარცა ზღვიდან უფრო დაშორებული ეპარქია, შესაბამისად უფრო ძნელი სამართავად, ჩანს ქმნიდა ავტოკეფალურ საარქიეპისკოპოსოს და ჩანს ერთ პერიოდში მასში ამისიაც შედიოდა.

ასე, რომ ნოტიციებში, თვით ს. ყაუხჩიშვილის მითითებით ორ ადგილს ეწერა “ამასია” და მან სიტყვა “ამასია” შეცვალა სიტყვა “აბასგიით”. უნდა აღინიშნოს, რომ ყაუხჩიშვილის გამოცემულ ნოტიციებში სიტყვა “აბასგია” სულ ოთხჯერ გვხვდება, როგორც ითქვა ორჯერ დედანში “აბაზგიის” ადგილას “ამასია” ეწერა. მაშასადამე, დარჩა კიდევ ორჯერ ნახსენები “აბასგია”, ამიტომაც საჭიროა კვლევის გაგრძელება და გამოკვლეულ უნდა იქნას ნოტიციბის ის ბერძნული დედნები, რომლნიც 1950 წლამდეა გამოცემული – ნამდვილად წერია იქ სიტყვა “აბაზგია” (IV-VIII სს-ში) თუ არა. სამწუხაროდ, 1950 წლის შემდეგ ნოტიციათა გამოცემებს მკვლევართა ჩასწორებები შეეხო.

ჩვენ, კიდევ ერთხელ შევეხებით ამ საკითხს.

როგორც ითქვა, სიმონ ყაუხჩიშვილმა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს  საეპისკოპოსოთა ნუსხის გამოქვეყნების დროს, ბერძნულ ნუსხებში შეცვალა სიტყვა “ამასია” სიტყვა “აბაზგიით”. კერძოდ, ნოტიცია VI-ში მას შეხვდა ასეთი წინადადება “35, ეპარქია ამასიისა – სებასტოპოლის არქიეპისკოპოსი” (ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ, გეორგიკა, ტომი IV, ნაწილი მეორე, 1952, გვ. 139) და მან ამ წინადადებას დაურთო შემდეგი შენიშვნა – “აშკარა შეცდომაა, უნდა იყოსAბასგიას (Aბასგიას→Aმასგიას→Aმასიას) (გეორგიკა, IV, ნაწ. II, გვ. 139, შენიშვნა 2). შემდეგ კი მან კონსტანტინოპოლის საეპისკოპოსოთა ნოტიციების მის მიერ გამოქვეყნებულ საგანგებო ცხრილში სიტყვა “ამასიის” მაგიერ დაწერა სიტყვა “აბასგია” ოღონდ არა ქართული შრიფტით, არამედ ბერძნულით, ამით კი მკითხველს შეექმნა მყარი შთაბეჭდილება, რომ ბერძნულ დედანში თითქოსდა ნამდვილად ეწერა  სატყვა “აბაზგია”, მაშინ, როცა ნოტიციების დედანში ეწერა “ამასია”. კერძოდ, აღნიშნულ ნოტიციათა ნუსხაში ნოტიცია VI-ში მან დაწერა “Aბასგიას, შებასტოპოულეოს – ბერძნული შრიფტით (გეორგიკა, IV, ნაწ. II, 1952, გვ. 192-სა და  გვ. 193-ს შუა ჩართული საგანგებო ფურცელი – ნუსხა ნოტიციებისა).

ამით ს. ყაუხჩიშვილი არ შეჩერებულა. მან ასევე ნოტიცია VIII-ში შეცვალა სიტყვა “ამასია” სიტყვა “აბაზგიით”, კერძოდ 141-ე გვერდზე ნოტიცია VIII-ში მან სიტყვა “ამასიას” დაურთო შენიშვნა – “უნდა იყოსAბასგიას (“აბასგიისა”). იხ. შენიშვნა ზემოთ”, (იქვე, გვ. 139).

შემდეგ კი მან თავის მიერ განხორციელებულ ცვლილებათა შესაბამისად, ზემოთ აღნიშნულ ნოტიციათა ნუსხებში ნოტიცია VIII-ში “ამასიას” მაგივრად დაბეჭდა სიტყვა “აბაზგია” ბერძნული შრიფტით (იხ. ნოტიციათა ცხრილი, ფურცელი მოთავსებულია გვ. 192-სა და გვ. 193-ს შუა, გეორგიკა, IV, ნაწ. II). საბოლოოდ კი მკითხველს შეექმნა შთაბეჭდილება, რომ “ამასიას სებასტოპოლისი” იყო არა პონტოს რეგიონში არამედ აფხაზეთში, რადგანაც როგორც ითქვა ნოტიცია VI-სა და VIII-ში მან დაწერა – “Aბასგიას შებასტოპოულეოს” მაშინ როცა უნდა დაეწერა – “Aმასიას შებასტოპოულეოს” (იხ. გეორგიკა, IV, ნაწ. II, ფურცელი 192 გვერდსა და 193-ე გვერდს შორის).

ყოვლივე ამ თვითნებურ ცვლილებას ცხადია მოჰყვა თავისი თეორიული მსჯელობაც. კერძოდ,  შეიქმნა შთაბეჭდილება თითქოსდა აფხაზეთში ნიკოლოზ მისტიკოსის დროს არსებობდა სებასტოპოლისის ბერძნული კათედრა კონსტანტინოპოლის დაქვემდებარების ქვეშ. ამიტომაც დაწერა კიდევაც ს. ყაუხჩიშვილმა – “ნიკოლოზ მისტიკოსს ახალ საეკლესიო ეკთესისში, რომელიც მან 901-907 წლებში შეადგინა ლეონ კეისართან ერთად კონსტანტინოპოლის პატრიარქისადმი დაქვემდებარებულ კათედრათა შორის შეაქვს (ძველი ტრადიციით) “სებასტოპოლის (ცხუმის) საერქიეპისკოპოსო აფხაზეთში”, თუმცა ეს უკანასკნელი კათედრა ფაზისის მიტროპოლიასთან და ნიკოფსიის საერქიეპისკოპოსო კათედრასთან  ერთად უკვე მცხეთის საკათალიკოსოს განმგებლობაშია (იხ. ზემოთ გვ. 194-196 და განსაკუთრებით გვ. 201)“ – წერს ის.

ყოველივეს შეჯამების შემდეგ ს. ყაუხჩიშვილი ნიკოლოზ მისტიკოსის მიერ შედგენილ X ბ ნოტიციის განხილვის დროს წერს: “ამ ნოტიციაში ჩვენს ყურადღებას იპყრობს შემდეგი გარემოება: საარქიეპისკოპოსოთა ნუსხაში 47-ე წერია სებასტოპოლი, ხოლო კონსტანტინე პორფიროგენეტის დროინდელ რედაქციაში სებასტოპოლის (ე.ი. აფხაზეთის) საარქიეპისკოპოსო აკლია” (გეორგიკა, IV, ნაწ. II გვ.196). ამის მიზეზად მას მიაჩნია შემდეგი: “კონსტანტინე პორფიროგენეტის მეფობის წინა ხანებში აფხაზეთის საარქიეპისკოპოსო ჩამოშორდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს და დაუკავშირდა მცხეთის საკათალიკოზოს”, – წერს ის, თუმცა კი მიიჩნევს, რომ, როგორც ითქვა, თითქოსდა, ნიკოლოზ მისტიკოსმა (კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა), თითქოსდა “ძველი ტრადიციით სევასტოპოლის (ცხუმის) საარქიეპისკოპოსო შეიტანა კონსტანტინოპოლის პატრიარქისადმი დაქვემდებარებულ კათედრათა შორის” (იქვე, გვ 216).

ისმის კითხვა, თუკი ეს სებასტოპოლისი აფხაზეთის ცხუმია და ის ნიკოლოზ მისტიკოსს მიაჩნდა თავის კათედრად, და თუ ეს კათედრა აფხაზთა მეფეებმა გააუქმეს და მცხეთას დაუქვემდებარეს, რატომ არ გამოთქვამს ამ მტაცებლობის გამო თავის პროტესტს ნიკოლოზ მისტიკოსი სწორედ ამ აფხაზთა მეფეებისადმი გაგზავნილ წერილებში?

სინამდვილეში ნოტიციების სებასტოპოლისი მდებარეობდა ამასიას რეგიონში და არა აფხაზეთში. საზოგადოდ, ისტორიულად მათი ნოტიციებიდან გაქრობა გამოიწვია არაბების ლაშქრობებმა ძველი პონტოს რეგიონში და ამ სებასტოპოლისს არაფერი აკავშირებდა არც აფხაზეთთან და არც ცხუმთან.

ჩვენი კვლევით ნოტიციებში ნახსენები “სებასტოპოლისი” მდებარეობდა ამასიასთან ახლოს და ის იყო ძალზე მნიშვნელოვანი ქალაქი  ეკონომიკურად განვითარებული ბიზანტიური რეგიონისა.  ამიტომაც, ვფიქრობ, რომ დედანში თავდაპირველად ჩანს, ეწერა “ეპარქია ამასიისა – სებასტოპოლის ავტოკეფალი”, ხოლო შემდეგ სიტყვა “ამასია” ჩანს შეიცვალა სიტყვა “აბაზგიით” (აბასგიით). ასეთ შემთხვევაში სწორია ჩვენი ერის სახელოვანი მეცნიერი ბატონი სიმონ ყაუხჩიშვილი, რადგანაც მან დაადგინა, რომ ეს ორი სიტყვა (“ამასია” და “აბასგია”) შესაძლოა ერთმანეთში არეოდა გადამწერს, იმ ეპოქაში, როცა აბაზგიის სამეფომ მოიპოვა ძლიერება IX-X საუკუნეებში და დასავლეთ საქართველოს ვიდრე კავკასიის მთებამდე ეს სახელი (აბასგია) ეწოდა (იგულისხმება აფხაზთა სამეფო), მაშინ როცა არაბების შემოსევის გამო ამასია დაემხო და მნიშვნელობა დაკარგა.

ჩვენმა საზოგადოებამ უკრიტიკოდ მიიღო ს. ყაუხჩიშვილის შესწორება ნოტიციისა, როცა მან ამასიის ნაცვლად “აბასგია” დაწერა, ჩვენ შემთხვევაში კი ვიყენებთ თვით ყაუხჩიშვილის მიერვე ჩატარებულ  ეტიმოლოგიურ კვლევას, “Abasgias→Amasgias→Amasias ” (გეორგიკა IV, ნაწ. II, Gგვ. 139). ანალოგიურად შესაძლოა ასეთი გადასვლაც –ამასიას→აბასგიას.

მაშასადამე, ჩვენი აზრით თავდაპირველად, დედანში, ეწერა ეპარქია ამასიისა – სებასტოპოლის ავტოკეფალი” და არა “აბასგიისა”. ისტორიულად, სებასტოპოლის ავტოკეფალური კათედრა მდებარეობდა არა აფხაზეთში, არამედ ამასიას რეგიონში.

საბოლოოდ კი უნდა ითქვას შემდეგი – საერთოდ საეჭვოა აფხაზეთში ბერძნული ეპარქიების არსებობა თუნდაც იმიტომ, რომ ისინი VI-VII სს. აფხაზეთს უწოდებდნენ არა “აბასგიას”, არამედ “ალანიას”, რადგანაც მათ ბიზანტია-სპარსელების ომების გამო თავიანთი მოკავშირე ალანთა ტომები გააბატონეს ამ მხარებში ხაზართა შემოსევამდე.

ალანები კი მხოლოდ X ს-სათვის გაქრისტიანდნენ, ამიტომაც მათ აქ კათედრები არ  ესაჭიროებოდათ. ბერძნებმა მხოლოდ ქართულ აფხაზეთს უწოდეს აბაზგია, ანუ სოხუმ-ბიჭვინთის მიწა-წყალს Bბერძნებმა აბაზგია უწოდეს VIII ს-ის შემდეგ, რაც აფხაზთა ქართულმა ტომმა ამ მხარეებში ჰეგემონობა მოიპოვა და შესაბამისად, იქ ქართული სახელმწიფოებრიობა განამტკიცა ქართული ეკლესიის სულიერი წინამძღოლობით.

 

10. აფხაზეთის საკათალიკოსო ქართული ეკლესიის პირმშო

ამჟამად, XX ს-ში მიღებული თვალსაზრისით, აფხაზეთის საკათალიკოსო აღმოცენდა ბერძნული ეკლესიის წიაღიდან. კერძოდ, დასავლეთ საქართველოში თითქოსდა, თავდაპირველად IV-VIII სს-ში არსებობდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში შემავალი ლაზიკის (ფაზისის) საეპისკოპოსოები და აბაზგიის (სებასტოპოლისის) ავტოკეფალური ეკლესია. თითქოსდა მათი გაერთიანების შედეგად ბერძნული ეკლესიის წიაღში ჩამოყალიბდა აფხაზეთის საკათალიკოსო, რომელიც შემდეგ ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში მოექცა – ესაა ამჟამინდელი ოფიციალურად აღიარებული თვალსაზრისი, მაგრამ სულ სხვა თვალსაზრისისა იყო ძველი ქართული საეკლესიო ისტორიოგრაფია, რომელიც გადმოცემულია ყველა ძველ ქართულ წყაროსა და დადგენილებაში (მაგ. ძეგლისწერაში). ამიტომაც მკვლევარების აზრი, რომ თითქოსდა, IV-VIII სს-ში ჩვენში არსებობდა “ორი ეკლესია” – არასწორია.

ქართული წყაროების დაბეჯითებული მტკიცებით დასავლეთ საქართველო ანდრია მოციქულის დროიდან ერთიანი საქართველოს ნაწილი იყო (იქადაგა ანდრიამ “ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა” – რუის-ურბნისის კრების ძეგლისწერა), ხოლო წმიდა ნინომ მოაქცია “ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა” – ანუ ამ “საქართველოს” მოსახლეობა შავი ზღვიდან სამხრეთ-ალბანეთამდე. ამიტომაც დასავლეთ საქართველო თავიდანვე ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში იყო, რასაც ადასტურებს არა მხოლოდ გელასი კესარიელის (IV ს.) (რომ წმიდა ნინომ მოაქცია “იბერები და ლაზები”), მოვსეს ხორენაცის (V ს.) (რომ წმიდა ნინომ იქადაგა “კლარჯეთიდან მასქუთებამდე”), არამედ X საუკუნემდელი სომხური ცნობები (იოანე კათალიკოსისა, რომ კირიონი VI ს-ის ბოლოსა და VII ს-ის დასაწყისში იყო ეგრისის არქიეპისკოპოსიც მცხეთის კათალიკოსობასთან ერთად). შემდეგ, როცა აფხაზთა სამეფოში კიდევ უფრო გაძლიერდა ქრისტიანობა ქართულმა ეკლესიამ გადაწყვიტა შეექმნა დასავლეთ საქართველოში თავისი საკუთარი სამიტროპოლიტო ოლქი (ანუ საკათალიკოსო), მცხეთის იურისდიქციის ქვეშ, რომელსაც მიენიჭებოდა უფლება განეგო ადგილობრივი საეკლესიო საქმეები. ასე ჩამოყალიბდა ქართული ეკლესიის აფხაზეთის საკათალიკოსო, ამიტომაც “განაჩინა კათალიკოსი აფხაზეთს” ბაგრატ მეფემ IX ს-ში. ასე, რომ აფხაზეთის საკათალიკოსო აღმოცენდა ქართული ეკლესიის წიაღში, ის მისი პირმშოა და არა ბერძნული ეკლესიისა. ესაა არა ჩვენი მოსაზრება, არამედ ძველი ქართული ისტორიოგრაფიისა, რომელიც უფრო მართებული აღმოჩნდა ვიდრე ახალი კვლევები ამ მხრივ.

 

11. დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო კულტურა I ათასწლეულში ქართულია და არა ბიზანტიური

ცნობილი ისტორიკოსი ნ. ლომოური დარწმუნებულია, რომ დასავლეთ საქართველო “ყველა არსებულ წყაროთა მოწმობით, ვიდრე IX ს.-მდე რჩებოდა ეკლესიურად კონსტანტინოპოლის პატრიარქზე დაქვემდებარებულად”. (ნ. ლომოური, საქართველოსა და ბიზანტიის კულტურულ ურთიერთობათა ზოგიერთი ასპექტი, კავკასიურ-ახლოაღმოსავლური კრებული, XIV, 2011, გვ. 124). მიუხედავად ასეთი შეხედულებისა, ის ვერ გაექცა ფაქტებს და აღიარებს, რომ დასავლეთ საქართველოში ამ პერიოდის ქრისტიანული კულტურა ქართულია და არა ბიზანტიური.

თუ დასავლეთ საქართველო IV საუკუნიდან IX საუკუნემდე თითქმის 500 წლის მანძილზე კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში იმყოფებოდა ეს ფაქტი უნდა აესახა საეკლესიო არქიტექტურასა და კულტურას. საბედნიეროდ, დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო არქიტექტურა და ქრისტიანული კულტურა მიუთითებს არა ამ რეგიონის ბიზანტიური ეკლესიის წიაღში ყოფნის შესახებ არამედ ქართულისა.

დამახასიათებელი არქიტექტურული ელემენტებით დასავლეთ საქართველოს ბაზილიკები (ბიჭვინთა, ციხისძირი, ნოქალაქევი, სეფიეთი) ეთანადებიან ზოგადქართულ საეკლესიო სტილს და არა ბიზანტიურს. კერძოდ ნ. ლომოური ამის შესახებ წერს – 1) სამნავიანი ბაზილიკები საქართველოში განსხვავდებიან ბიზანტიურისაგან, რადგანაც მათ არქიტექტურულ სახეს აქვთ ბიზანტიურისაგან განსხვავებული მკვეთრად გამოხატული თავისებურება და განსხვავდებიან ამ ტიპის საყდრების კლასიკური ნიმუშისაგან (მაგ. შუა ნავი შედარებით მოკლეა, არა აქვს სვეტების რიგი, გვერდითი ნავები ვიწროა და სხვა). “ნიშანდობლივია, რომ ჩამოთვლილი ელემენტები მჟღავნდება დასავლეთ საქართველოს ბაზილიკებზეც (ბიჭვინთა, ციხისძირი, ნოქალაქევი, სეფიეთი)… უფრო მეტიც, სამნავიანი ბაზილიკის ასეთი თავისებურებები ახასიათებს ციხისძირში (ანუ ძველ პეტრაში) გამოვლენილ ეკლესიებსაც” (იქვე, გვ. 124)

2) სამნავიანი ბაზილიკების გარდა საქართველოში ჩამოყალიბდა უგუმბათო ტაძრის სრულიად განსხვავებული სახეობა ე.წ. “სამეკლესიანი ბაზილიკები” (ერთ ბაზილიკაში მოქცეულია სამი ნავი, რომელიც ერთმანეთისაგან გაყოფილია კედლებით, სამივე ნავს აქვს საკუთარი საკურთხეველი და აქვს სხვა ორიგინალური ნიშნები, უცნობი ბიზანტიური არქიტექტურისათვის. “ასეთი “სამეკლესიანი ბაზილიკები” ერთდროულად გამოჩნდა აღმოსავლეთ საქართველოში და ძველი აფხაზეთის ტერიტორიაზედაც – ძველი გაგრის ეკლესია” (იქვე, გვ. 125).

3) “თითქმის სრულ დამოუკიდებლობას ბიზანტიური საეკლესიო ხუროთმოძღვრებისაგან ამჟღავნებენ ცენტრალურ-გუმბათოვანი ტაძრები, რომელთაც ვ. ბერიძის სიტყვით განვლეს განვითარების თავისებური გზა, მარტივიდან რთულისაკენ, ძველი გავაზისა და თბილისის ქვაშვეთის უბრალო ტეტრაკონქიდან მცხეთის ჯვრისა და მისი ტიპის რთული აღნაგობას ძეგლებამდე. ეს ტიპი არის ქართული ხუროთმოძღვრების ორიგინალური ქმნილება, რომელიც შემდგომ სომხეთშიც გავრცელდა, მაგრამ ბიზანტიის სხვა პროვინციებში მას არ ეძებნება პარალელები. მათ წინამორბედს საქართველოში წარმოადგენს საცხოვრებელი ნაგებობების დარბაზული ფორმა. ამ ტიპის ნაგებობებია – ატენის სიონი – ქართლში, ძველი შუამთა კახეთში, მარტვილის ღვთისმშობლის ტაძარი – ოდიშში, ჩამუსი ტაოში” (იქვე, გვ. 125) ე.ი. მარტვილის ტაძარი ქართული და არა ბიზანტიური სტილისაა.

4) “დამოუკიდებელი არქიტექტურული მიმართულება” დამახასიათებელი ისეთი ტაძრებისთვის, როგორიცაა სვეტიცხოველი, ბაგრატი, ალავერდი, იშხანი, ბანა, ხახული და ა.შ. ყველა ამათი საფუძველი იყო, აგდილობრივი, საუკუნეთა განმავლობაში თანდათან შემუშავებული ეროვნული წარმომავლობის თავისებურებანი. ეს დასკვნა ვრცელდება აფხაზეთში აგებულ ისეთ ეკლესიებზე, როგორიცაა ბზიფის, ანაკოფიის, ლიხნის, მოქვის, გაგრის ეკლესიები” (იქვე, გვ. 125).

ე.ი. ბაგრატის, ბზიფის, ანაკოფიის და სხვა დასავლეთ საქართველოს ტაძრები “საუკუნეთა განმავლობაში შემუშავებული ეროვნული არქიტექტურული თავისებურებანი” ყოფილა. ამით ისინი განსხვავდებიან ბიზანიურისაგან.

არქიტექტურულად დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს საეკლესიო ხელოვნება ერთ მთლიანობას წარმოადგენდა, რაც შედეგი იყო ერთიანი ქართული საეკლესიო იურისდიქციისა.

მაშასადამე არქიტექტურული ფაქტებით დასტურდება ძველ ქართველ მემატიანეთა ცნობები, რომ დასავლეთ საქართველო არ ყოფილა ბიზანტიურ საეკლესიო იურისდიქციაში. ამას მიუთითებს ბიჭვინთის, ციხისძირის, ნოქალაქევის, სეფიეთის, გაგრის, მარტვილის, ბაგრატის, ბზიფის, ლიხნის, მოქვის და სხვა საეკლესიო არქიტექტურა.

ბიჭვინთის მოზაიკის შესახებ იგივე შეიძლება ითქვას. ის “არ ნახულობს არსად ანალოგს გარდა საქართველოსი, რაც აძლევს მკვლევარებს საფუძველს ეს მოზაიკა მიაკუთვნონ ამ დარგის ადგილობრივ სკოლას.” (იქვე, გვ. 123)

ეს საეკლესიო ხელოვნება არ ადასტურებს იმ თვალსაზრისს თითქოსდა აფხაზეთის ბიჭვინთაში იყო ბიზანტიელი ეპისკოპოსის რეზიდენცია. ადგილობრივი კულტურის ელემენტები დადასტურდა ბიჭვინთის ეკლესიის ნანგრევებში” (IV-VI სს.) მხედველობაშია მოზაიკები, რომელნიც ავლენენ ადგილობრივ ხელოვნებასთან მჭიდრო კავშირს” (იქვე, გვ. 123)

სინამდვილეში ბიზანტიური საეპისკოპოსო კათედრა და რომაული გარნიზონები იდგა ტრაპეზუნტის რეგიონში მდებარე პიტია-პიტიუნტში, ხოლო აფხაზეთის ბიჭვინთა – თავიდანვე ქართული პოლიტიკური და კულტურული სივრცის ნაწილი.

 

12. ბოდბე, დავითგარეჯა, ნათლისმცემელი – ალბანურ მიწა-წყალზეა?

XX ს. ისტორიოგრაფიამ გააბატონა თვალსაზრისი, თითქოსდა ალბანეთის საზღვარი აღწევდა თელავამდე (ტყეტბა გულგულამდე), ამიტომაც შესაბამისად ბოდბე, დავითგარეჯა, ნათლისმცემელი მთელი მიწა-წყალი თელავიდან სამხრეთით თითქოსდა არ შედიოდა საქართველოს შემადგენლობაში და მხოლოდ შემდეგ მისი “ქართიზაციის” შედეგად, აღმოჩნდა ეს მხარე ქართული ეკლესიის შემადგენლობაში, ყოველ შემთხვევაში ასეა ეს გადმოცემული “პრავასლავნაია ენციკლოპედიას” I ტომში და მასზე დართულ “ალბანეთის საკათალიკოსოს” რუკაზე.

ეს კი ასე არ იყო, რაც გამოკვლეულია  და ჩვენს მიერ  უკვე დაბეჭდილია. საერთოდ კი ეს საკითხი იმიტომ მოვიყვანეთ, რომ ამჟამად სადავოა (და თანაც თითქმის საერთაშორისო დონეზე აჰყავთ ეს დავა ჩვენს მოწინააღმდეგეებს), არა მხოლოდ დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო იურისდიქცია, არამედ აღმოსავლეთისა და სამხრეთისა (სომხეთთან მომიჯნავესი). ასევე ცხინვალის რეგიონში მოკალათებულ საეკლესიო სეპარატისტები ინტერნეტ ქსელში ვრცელ, ცრუ ინფორმაციაზე აგებულ მრავალ მასალას აქვეყნებენ. თითქოსდა, კონსტანტნოპოლის საპატრიარქოს ალანიის ეპარქიაში მთელი შიდა ქართლი, მისი მთიანეთი და საერთოდ ჩრდილო-აღმოსავლეთი საქართველო შედიოდა.

შეშფოთებულმა საპატრიარქომ ამიტომაც შექმნა “რეალური ისტორიის დამდგენი მუდმივმოქმედი კომისია”, წმიდა სინოდმა კი “ისტორიკოსთა ჯგუფი” რომლის მეთაურობაც მე დამეკისრა. ჩვენ ყველამ უნდა ვიმუშაოთ ამ საკითხზე, რადგანაც ის ეხება არა ჩვენს პირად ღირსებას, არამედ ერისა და ასევე ეკლესიის მომავალს.

საქართველოს სამოციქულო მართლმადიდებელი

ეკლესიის წმინდა სინოდის სხდომის ოქმი

5 ივლისი, 2012 წელი

ამა წლის 5 ივლისს საქართველოს საპატრიარქოში შედგა წმინდა სინოდის მორიგი სხდომა. სხდომას თავმჯდომარეობდა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი, მცხეთა-თბილისის მთავარეპისკოპოსი და ბიჭვინთისა და ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტი ილია II.

იმსჯელეს შემდეგ საკითხებზე:

1. მისმა უწმინდესობამ და უნეტარესობამ მოკლედ მიმოიხილა დღევანდელი საერთო ვითარება…
2. წმინდა სინოდმა მოისმინა მანგლისისა და წალკის მიტროპოლიტ ანანიას (ჯაფარიძე) მოხსენება საქართველოს ეკლესიის ისტორიის პრობლემატიკასთან დაკავშირებით და განაჩინა: ვინაიდან XIX საუკუნის მეორე ნახევარში და განსაკუთრებით, XX ს-ში, – კომუნისტების მმართველობის ხანაში, მიზანმიმართულად შეიცვალა და გაყალბდა შეხედულება საქართველოს ეკლესიის საზღვრების შესახებ, მკვიდრდებოდა რა აზრი, თითქოს დასავლეთ საქართველო IV-X საუკუნეებში, ანუ 600 წლის მანძილზე, არ იყო ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში, ამასთან, თითქოს, ჩრდილო, აღმოსავლეთ და სამხრეთ საქართველოში ასევე არ შედიოდა ჩვენი ზოგიერთი ისტორიული რეგიონი, დაევალოს წმიდა ანდრია პირველწოდებულის ქართულ უნივერსიტეტს, გადადგას რეალური, დროული და ქმედითი ნაბიჯები ათეისტურ პერიოდში შემუშავებული იდეოლოგიის ნაცვლად საქართველოს ეკლესიის ნამდვილი ისტორიის წარმოჩენისა და პოპულარიზაციისათვის.

ხელი შეეწყოს მეუფე ანანიას (ჯაფარიძე) მიერ წარმოდგენილი მასალების დაბეჭდვას და ისტორიულ წყაროებზე დაყრდნობილი იმ ჭეშმარიტი აზრის განმტკიცებას, რომ “წმინდა მოციქულმა ანდრიამ იქადაგა ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა,” ხოლო წმინდა ნინომ “განანათლა ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა.” (დიდი სჯულის კანონი, 1974, გვ.545-546) და რომ ამას მოწმობენ უცხოური წყაროებიც.

აღსანიშნავია ისიც, რომ ამ აზრს სრულად იზიარებს ბატონი ივანე ჯავახიშვილი. იგი წერს: “ანდრია მოციქულიც და წმიდა ნინოც საერთო ქართული ეკლესიის დამაარსებლად და მთელი ერის განმანათლებლად იყვნენ ცნობილნი, საქართველოს სხვადასხვა ნაწილების ცალკე მქადაგებლების გამოძებნის სურვილიც არ ჰქონიათ, რადგან ისინი მთლიანი და განუყოფელი საქართველოს განმტკიცებისა და აღორძინებისათვის იღვწოდნენ.” (ქართველი ერის ისტორია, ტ. III, გვ.47.)

დაადგინეს: საქართველოს ეკლესიამ შესაძლებლობისამებრ გააკეთოს ყველაფერი, რათა ხელი შეუწყოს ქართველებსა და აფხაზებს და ქართველებსა და ოსებს შორის ძველი ურთიერთობის აღდგენას.

(”საპატრიარქოს უწყებანი”, #27, 12-20 ივლისი, 2012 წ., გვ. 4)