მეფეები სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში – “ქართველთა მეფის” ტიტული
“ქართველთა სამეფოს” სახელწოდება და “ქართველთა მეფის” ტიტული დაკავშირებულია ტაოსთან და ბასიან-კარინთან.
მაგალითად სუმბატ დავითისძის თხზულება “ქართველთა მეფედ” პირველად ახსენებს ადარნასეს, დავით I-ის ძეს – “ამან ადარნასე აღაშენა ბანა, ხელითა კვირიკე ბანელისათა” (“ცხორება და უწყება ბაგრატონიანთა”, 1990, გვ. 48) ეს მოხდა IX საუკუნის ბოლოს.
ადარნასე I (მეფობდა 888-923) იყო შვილიშვილი ბაგრატ I კურაპალატისა (+876) და, როგორც აღინიშნა, შვილი დავით I-ისა (+881) მას ჰქონდა “ქართველთა მეფის” წოდება.
ადარნასე I ეკუთვნოდა აშოტ I-ის (786-826) შთამომავალთა ტაოს შტოს( მხოლოდ ამ შტოს ჰქონდა “ქართველთა მეფის” ტიტულის ტარების უფლება).
აშოტ I-ის შთამომავალთა მეორე, კლარჯეთის შტო ამ ტიტულს არ ატარებდა. ბიზანტიური კარიც განასხვავდებოდა ამ შტოებს და ტაოს შტოს წევრებს უფრო მაღალ ტიტულს “კურაპალატისას” ანიჭებდა, მაშინ, როცა კლარჯული შტოს ზოგიერთ წევრს “მაგისტროსობით” აკმაყოფილებდა.
923 წლიდან 958 წლამდე ადარნასე I-ის შვილებს – დავით II-ს, ბაგრატ I-ს, აშოტ II-სა და სუმბატ I-ს მორიგეობით გადაეცათ “ქართველთა მეფის” ტიტული, ანუ ისინი (ძმები) ჩანს, ასაკის უფროსობის შესაბამისად, ერთიმეორის შემდეგ ატარებდნენ ამ ტიტულს. მათ შვილებსაც (შთამომავლობასაც) ჩანს ასაკით უფროსობის მიხედვით მიენიჭათ უფლება “ქართველთა მეფის” წოდებისა.
კერძოდ სუმბატ I-ის შვილი ბაგრატ II რეგვენი 958-994 წლებში იყო “ქართველთა მეფე”, მის შემდეგ კი მათი დიდი ოჯახის (სახლის) შვილი ბაგრატ პირველის ძე დავით III კურაპალატი 994-1001 წლებში იყო “ქართველთა მეფე”.
აქედან ჩანს შემდეგი, “ქართველთა მეფის” ტიტული გადაეცემოდა არა მამიდან უფროს ძეს, (როგორც მცხეთელ მეფეებს ჰქონდათ ასეთი წესი), არამედ გადაეცემოდა სამეფო სახლის (სამეფო ოჯახის) წევრებს უფროსობის მიხედვით, ეს უფროსობა ალბათ განისაზღვრებოდა ასაკით, ხნოვანებით.
“ქართველთა სამეფო სახლის” თანაბარუფლებიანი წევრები იყვნენ ადარნასე I-ის შვილები და შვილიშვილები, ე.ი. დავით II, ბაგრატ I, აშოტ II და სუმბატ I, მათი შვილები ბაგრატ II რეგვენი, დავით III კურაპალატი და სხვა ის წევრები ამ სამეფო ოჯახისა, რომელნიც იმჟამად ყველაზე უფროსები იყვნენ ხნოვანებით. როცა მათ შორის რომელიმე გარდაიცვლებიდა “ქართველთა მეფის” ტიტული სამეფო ოჯახის იმ წევრს გადაეცემოდა, რომელიც ასაკით ყველაზე უფროსი იყო.
ძველი იბერიის სამეფო სახლში ასეთივე წესის არსებობის შესახებ მიუთითებდა სტრაბონი.
ეს წესი ჩანს ასახულია ფარნავაზის ცხოვრებაში, როცა ქუჯი უცხადებს ფარნავაზს, რომ “შენ ხარ შვილი თავთა მათ ქართლისათა, შენ გმართებს უფლობა ჩემი”, ანდა “მე ვარ მონა შენი”, აქედან ჩანს რომ ქუჯი და ფარნავაზი ერთი სამეფო სახლის წევრები იყვნენ, მაგრამ ამ დროს სახლის უფროსობა ალბათ ასაკის შესაბამისად ფარნავაზს ეკუთვნოდა. რადგანაც ფარნავაზის დაY ქუჯიმ შეირ¬თო,შესაძლოა მართლაც ქუჯი ასაკით ფარნავაზზე უფრო პატარა იყო.
ყოველ შემთხვევაში ასეთი წესის არსებობა ტაოს ანუ ქართველთა სამეფოში ცხადია.
როგორც აღინიშნა “ქართველთა მეფობა” გადაეცა ადარნასე I-ს და შემდეგ მის შვილებს მორიგეობით, კერძოდ ჯერ ქართველთა მეფე გახდა დავით II მაგისტროსი (923-937 წლებში), მის შემდეგ 937-945 წლებში ქართველთა მეფე იყო მისი ძმა ბაგრატ I მაგისტროსი, ამის შემდეგ აშოტ II კურაპალატი 945-954 წლებში, 954-958 წლებში კი სუმბატ I ერისთავთ-ერისთავი, ამ უკანასკნელის ძე ბაგრატ II რეგვენი გახდა ქართველთა მეფე 958-994 წლებში, 994-1001 წლებში კი “ქართველთა მეფე” იყო დავით III კურაპალატი, რომელიც იყო ბაგრატ II რეგვენის მამის “სახლის” წევრი, ანუ ბაგრატ II რეგვენის მამის ძმის (“ქართველთა მეფის”) ბაგრატ I მაგისტროსის შვილიშვილი.
ბაგრატ II-ის შემდეგ ასაკის მიხედვით ჩანს “ქართველთა მეფობა” უნდა მიეღოთ ბაგრატ II-ის ძმათა შვილებს უფროსობის მიხედვით და რადგანაც ადარნასე II გარდაცვლილი იყო, ეს ტიტული და ტახტი ერგო მის ძეს დავით III კურაპალატს. (ძმათა შორის სამეფო ტახტის გადაცემის წესი აღდგენილა შემდეგ მუხრანელ ბაგრატიონთა ოჯახში, მაგალითად გიორგი XI-ის შემდეგ ქართლის ტახტი მის ძმას ერგო, შემდეგ კი სხვა ძმებს. ამ წესის აღდგენას, როგორც ფიქრობენ, ცდილობდა დარეჯან დედოფალი, ერეკლე II-ის მეუღლე, რათა უფროსობის წესით, ძმათა შემდეგ ტახტი მის შვილსაც რგებოდა).
საინტერესოა, რატომ მიიღო აშოტ I დიდის შთამომავალთაგან მხოლოდ ერთმა შტომ “ქართველთა მეფის” ტიტული, თანაც ამასთან ერთად, ეს ტიტული, მხოლოდ ტაოს ქვეყნის მფლობელებს ენიჭებოდათ და ეს ტიტული იმავდროულად ტაოს მეფობას ნიშნავდა.საერთოდ “ქართველთა მეფის” წოდება ტაოსთანაა დაკავშირებული.
აქ შეიძლება გავიხსენოთ, რომ არიან-ქართლი მოიცავდა სწორედ ტაოსა და ბასიანს (ჩვენი კვლევით), არიან-ქართლი კი ქართველთა უძველესი სამეფო ყოფილა. მისი მეფის ძე იყო აზონი, მცხეთაში გამეფებული. მაშასადამე VIII-IX სს-ში, ჩანს, ჯერ კიდევ ახსოვდათ, რომ “ქართველთა მეფის” ტიტული ტაო-ბასანის ძველთაძველ მფლობელს ჰქონდა.
აშოტ I-ის შთამომავალთა ტაოს შტოს ეს ტიტული უნდა მიეღო ან მცხეთელი ხოსროანი მეფეების მემკვიდრეობით, ანდა სხვა გზით.
ფიქრობენ,რომ ხოსროიანი მეფეები ტაოს არ ფლობდნენ, ამიტომ ეს ტიტული (ქართველთა მეფისა) აშოტის ოჯახში სავარაუდოდ შეიტანა აშოტის ძის ბაგრატ I-ის მეუღლემ სომეხთა მეფის სუმბატ აღმსარებლის ასულმა,მისი მამა სუმბატი ჩანს, “სომეხთა და ქართველთა” მეფედ იწოდებოდა.
ტაოს “ქართველთა სამეფოს” წარსული ლეგიტიმურობის შესახებ ჩვენ შესაძლოა ცნობები მოვიძიოთ არმენიის ბაგრატუნი მეფეების IX-X სს ტიტულატურიდან:-”სომეხთა და ქართველთა მეფე.” უფრო ადრე მათ ჰქონდათ ტიტული “სომეხთა და ქართველთა ერისთავთ-ერისთავი”.
ცნობილია, რომ გაერთიანებული საქართველოს მეფეებსაც ჰქონდათ მსგავსი ტიტული “აფხაზთა, ქართველთა, რანთა, კახთა, სომეხთა მეფეები, შაჰინშა და შირვანშა” XII საუკუნედან, მაგრამ არმენიის მეფეებს გაცილებით ადრე, არაბობის დროს ჰქონდათ წოდება “სომეხთა და ქართველთა მეფე”. ეს ტიტული თავისთავად გულისხმობს,რომ მისი მფლობელი აერთიანებდა სომხებისა და ქართველების ქვეყნებს. სად მდებარეობდა ის “ქართველთა ქვეყანა”, რომელსაც იმჟამად არმენიის მეფე ფლობდა? ცხადია ეს იყო საქართველოს რომელიღაც მხარე.
ჩვენთვის, მაშასადამე, საინტერესოა, ის თუ IX-X სს-ში არმენიის მეფეთა ტიტულატურაში რომელ ტერიტორიაზე მდებარე ადმინისტრაციული ერთეული იგულისხმებოდა “ქართველთა ქვეყნის (სამეფოს)” ქვეშ.
თუ ვიტყვით, რომ აქ იგულისხმებოდა მცხეთის ქართლის სამეფო, უნდა ითქვას, რომ არაბობის შემდეგ ასეთი სამეფო აღარ არსებობდა, პირიქით, თბილისში ჩამოყალიბდა არაბული საამირო, რომელშიც მცხეთაც მოიაზრებოდა ტერიტორიულად, ასე რომ თანამედროვე შიდა ქართლში IX-X სს-ში სახელმწიფოებრივი ერთეული “ქართველთა სამეფოს” სახით არ არსებობდა. არაბთა საამიროს დასუსტების შემდეგ შიდა ქართლი “აფხაზეთის” ნაწილად მოიაზრებოდა.უხტანესთან მცხეთის და თბილისის მიმდებარე ქართლს “აფხაზთა ქვეყანა” ეწოდება.მას “აფხაზთა” მეფეები მართავდნენ და არა “ქართველთა” მეფეები. მაშასადამე არმენიის მეფეთა ტიტულატურაში “ქართველთა მეფე”, არ იგულისხმებოდა შიდა ქართლის მმართველობა.
იქნებ შემდგომი საქართველოს მეფეების ერთ-ერთი ტიტული “ქართველთა მეფე” გამოგვადგეს ამ ძიებისას.
ქართველთა სამეფოს, როგორც წესი ამ პერიოდში (X ს-დან) უწოდებდნენ ტაო-კლარჯეთის სამეფოს, უფრო ზუსტად ტაოს სამეფოს. მას ბაგრატიონი მეფეები მართავდნენ კლარჯეთთან ერთად.
კიდევ ერთხელ, რომ ვთქვათ “ქართველთა სამეფოს” ქვეშ იგულისხმებოდა ტაო-კლარჯეთის სამეფო, ტაოს სამეფო.
იქნებ არმენიის მეფეთა ტიტულატურაშიც “ქართველთა მეფე” გულისხმებოდა ტაოს და ასევე მიმდებარე ქართული პროვინციების (ბასინის, კარინის ან ვანანდის) მფლობელობას?
მართლაც არმენიის მეფეების ტიტული “სომეხთა და ქართველთა მეფე” არ გულისხმობდა შიდა ქართლის ფლობას, რადგანაც ის სადავო ტერიტორია იყო, უფრო ზუსტად, ის შედიოდა თბილისის საამიროში და საამიროს დასუსტების შემდეგ იქცა სადავოდ.
არმენიის მეფეების ტიტული “ქართველთა მეფე” რეალურ ადმინისტრაციულ ერთეულს გულისხმობს და ეს უნდა ყოფილიყო “ტაო-ბასიანი”.
მართლაც ეს ასე ჩანს არისტაკეს ლასტივერტეცის ნაშრომის მიხედვით. არისტაკეს ლასტივერტეცისთვის “ქართველთა ქვეყანა”, “საქართველო” მდებარეობდა არა ანისის ჩრდილოეთით, არამედ ანისის დასავლეთით. მისთვის “ქართველთა ქვეყანა” და “საქართველო” მოქცეული იყო ბერძენთა და სპარსელთა ქვეყნებს შორის. მიზეზი ამისა იყო ის, რომ მართლაც, ანისის ჩრდილოეთით ტაშირ-ძორაკერტის “სომხური სამეფო” მდებარეობდა,ხოლო მის მაღლა, როგორც ითქვა თბილისის საამირო, რომელიც ებრჯინებოდა “კავკასიელი მთიელების” ქვეყნებს.
ჩვენ გვაინტერესებს, როგორც ითქვა, IX-X სს-ში რომელ ქვეყანას უწოდებდნენ სომხები “ქართველთა ქვეყანას”, “საქართველოს” და “ქართველთა სამეფოს”. არისტაკეს ლასტივერტეცი გამჭვირვალედ წერს იმის შესახებ, რომ “ქართველთა” ქვეყნები მოქცეულნი იყვნენ ანისის დასავლეთით, კარინის (არზრუმის) მხარეს და მასში ტაოსთან ერთად ბასიანიც იგულისხმებოდა.
მაგალითად, ა. ლასტივერტეცი გადმოგვცემს ასეთ ამბავს, გიორგი აფხაზთა მეფემ შეარიგა ანისის მეფის გაგიკის შვილები – “მოვიდა აფხაზთა მეფე გიორგი და მშვიდობიანად შეარიგა ისინი. სუმბატს ასაკით უფროსობის გამო გიორგიმ მისცა წილი – ანისის ციხე, მის გარშემო მდებარე გავარებითურთ, ხოლო აშოტს – ქვეყნის შიდა მხარე, რომელიც სპარსეთსა და საქართველოს უყურებდა. სუმბატი დათანხმდა და დაბრუნდა თავის ქალაქში” (ა. ლასტივერტეცი, ისტორია, 1974, გვ. 44).
ამ ისტორიიდან ჩანს, თუ სად მდებარეობდა იმ ეპოქის სომხებისათვის “საქართველო”. სუმბატს მიეცა ანისის ქვეყანა, ხოლო მის ძმას – აშოტს, ანისის ქვეყნის სამხრეთით მდებარე არმენიის “შიდა მხარე”, რომელსაც დასავლეთით ესაზღვრებოდა “საქართველო” (“საქართველოს უყურებდა”), ხოლო აღმოსავლეთით კი “სპარსეთი” (“სპარსეთს უყურებდა”). ანუ “საქართველო” (უფრო ზუსტად “ქართველების ქვეყანა”) შიდა სომხეთის დასავლეთით იყო, იმ შიდა სომხეთისა, რომელსაც ჩრდილოეთით ანისის მხარე ესაზღვრებოდა.
მაშასადამე, არისტაკესის მიერ იგულისხმებოდა, რომ “შიდა სომხეთის” დასავლეთით მდებარე ბასიანი, ტაო და სხვა მხარეები იყო “საქართველო”. გიორგი I-ის სამფლობელო კი იყო მის ჩრდილოეთით მდებარე “აფხაზეთი” ანუ ის რასაც ჩვენ ამჟამად ვუწოდებთ “საქართველოს” არისტაკესისათვის იყო “აფხაზეთი”, ხოლო ბასიანი (და ტაო) მისთვის იყო “საქართველო”.
არისტაკესი მუდამ წერს, რომ ბასიანი – ქართველთა ქვეყანაა, მაგალითად, ბასიანის აღმოსავლეთით მდებარე შირიმნის ბრძოლის შესახებ ა. ლასტივერტეცი გადმოგვცემს ასეთ ამბავს, შირიმნის (სომხურად შღფა) ბრძოლაში ქართველთა დამარცხების შემდეგ, მოხდა ბუნების სასწაული, კერძოდ დაიჭირა ძალზე დიდი ყინვები, ისეთი, რომ ბასილის ჯარი უკუიქცა და მათი ქონება კი ადგილობრივ მოსახლეობას დარჩა. საბოლოოდ ბიზანტიის იმპერატორი “აშკარად მიხვდა, რომ მხოლოდ უფლის ხელს შეუძლია მისთვის ქართველების ქვეყნის გადაცემა, როგორც მეფეთა წიგნში წერია: “ვერ უძლოს ძლიერმან კაცმან, უფალმან უძლურ ყოს მხდომი თვისი”, მეფე დაიძრა ჯარით, განვლო მრავალი ადგილი, წავიდა და მიაღწია თავის ქალაქ კონსტანტინოპოლს. სამი წლის შემდეგ მან დიდი ძღვენით გაგზავნა აფხაზის შვილი, თვითონ კი იგი სასიკვდილო სენმა შეიპყრო” (ა. ლასტივერტეცი, ისტორია, 1974, გვ. 53).
მაშასადამე, მართალია ბასილი ბულგართმმუსვრელმა დაამარცხა ქართველები ტაო-ბასიანში, მაგრამ მაინც ქართველთა ქვეყანა საბოლოოდ არ მისცა უფალმა, რადგანაც უფლის მიერ მოვლინებული ყინვის გამო ბასიანიდან იძულებით დაბრუნდა კონსტანტინოპოლში და მძევლად წაყვანილი “აფხაზი” მეფის გიორგი I-ის ძე 3 წლის შემდეგ უკან დააბრუნა.
აქ ჩვენთვის მთავარია თუ რომელი ქვეყანა იყო ქართველთა ქვეყანა არისტაკეს ლასტივერტეცის მიხედვით ესენი იყვნენ- ტაო, ბასიანი და თვითონ შღფას ანუ შირიმნის ქვეყანა, რომელიც აირარატის არშარუნიქის გავარში, არშავირში, არაქსისა და აშურიანის შესართავში მდებარეობდა, ამ არეალში ჯერ კიდევ ცხოვრობდნენ ქართველები, რომელთაც უფალი შეეწიათ ბასილი II-ის კონსტანტინოპოლში უკანდახევის დროს ყინვის სახით, ამიტომაც წერს არისტაკეს ლასტივერტეცი- ამ ადგილებიდან ყინვის გამო გაქცეული ბასილი მიხვდა, რომ “მხოლოდ უფლის ხელს შეუძლია მისთვის ქართველთა ქვეყნის გადაცემა” (იქვე, გვ. 53).
მაშასადამე “ქართველთა ქვეყანა”(ივერთა ქვეყანა) ქალაქ ანისის დასავლეთით მდებარეობდა.
ამიტომაც დაარსა აღნიშნულ ტერიტორიაზე (ანისის დასავლეთით) ბასილი II-ის ძმამ იმპერატორმა კონსტანტინემ ბიზანტიური ადმინისტრაციული ერთეული “იბერიის თემი”.
იბერიის თემში ანისიც კი შეიყვანეს, მართლაც ანისსა და მის გარშემო მრავალი ქართული ეკლესია და ქართული საეპისკოპოსოც არსებობდა, რასაც ჩქმალავდნენ საბჭოთა ისტორიკოსები.
ამ უკანასკნელთა აზრით “პროზელიტურმა ქართულმა ეკლესიამ” დაიწყო აღნიშნულ ქვეყნებში (ე.ი. ტაო-ბასინ-კარინ-აირარატ-შირაქში) სომხების “გაქართველება” ქალკედონიტობის მიღებით, სინამდვილეში, ქართულ ეკლესიას ასეთი ქმედების სურვილი არასოდეს ჰქონია, მისი გამარჯვება ემყარებოდა მკვიდრი მოსახლეობის ეთნიკურ ქართულ თვითშემეცნებას, მათ ეროვნულ გამოფხიზლებას არაბთა უღლის გადაგდების შემდეგ.
ისტორიული იბერიის მიწა-წყალზე (გუგარქში, ხორძენსა და პარიადრეში), მცხოვრები ქართველები მართალია,თითქმის ათასი წელი სომხურ-ბიზანტიურ-სპარსულ და არაბულ გარემოში იმყოფებოდნენ, მაგრამ მათ მაინც შეძლეს ეროვნულ-ეთნიკური ვინაობის შენარჩუნება I ათასწლეულში, ამიტომაც შექმნეს კიდეც მალევე “იბერიის თემი”, ადმინისტრაციული ერთეული ბიზანტიის იმპერიაში. არზრუმ-ტაო-ბასიან-ვალაშკერტში ქართველობა კიდევ დიდხანს ცხოვრობდა, მათ საბოლოო გამუსულმანებამდე ანუ, XVII-XVIII საუკუნეებამდე (ერთი-ორი ქართველი მღვდელი აქ XIX საუკუნეშიც მოქმედებდა).
ტაო-ბასიანის მფლობელ სომეხ მეფეებს IX-X სს-ში (ამ ტერიტორიაზე ქართველთა ცხოვრების გამო) ასევე ჰქონდათ ტიტული “ქართველთა მეფისა”, ანდა ერქვათ “სომეხთა და ქართველთა ერისთავთ-ერისთავებისა”. იგულისხმებდა სომხეთის სამეფოში შემავალ ქართველებით დასახლებულ ტაო-ბასიან-კარანის ფლობა, ეს ფაქტი მარკირდებოდა “ქართველთა მეფის” შესაბამისი ტიტულით
არმენიაში შემავალი “ქართველთა სამეფოს” ქვეშ როგორც ითქვა, არ იგულისხმებოდა შიდა ქართლი და მცხეთა, არამედ ტაო და ბასიანი მიმდებარე მხარეებითურთ.
პ. ინგოროყვას კვლევით უფრო ადრე, დაახლოებით VII საუკუნისათვის ტაოს მფლობელს ჰქონია “ქართველთა მთავრის” ტიტული. მისი სახელი ვაშდენი ყოფილა. მაშასადამე ტაო-ბასიანი “ქართველთა სამთავროდ” VI-VII საუკუნეებშიც იწოდებოდა, თუმცა არმენიაში იყო მოქცეული, შემდეგ ის “ქართველთა სამეფოდ” იწოდა კვლავ არმენელი მეფეების მფლობელობის ქვეშ.
შესაძლოა არმენიის მეფე, სუმბატ აღმსარებელმა, რომელიც ალბათ ასევე იწოდებოდა “სომეხთა და ქართველთა მეფედ”, თავის ქალიშვილს მზითვად გაატანა “ქართველთა სამეფო” (ანუ ტაო-ბასიანი), ეს ქალიშვილი კი შეირთო კლარჯეთში ჩასულმა აშოტ I კურაპალატის ძემ ბაგრატ I-მა, რომელიც 876 წელს გარდაიცვალა. ბაგრატ I-ის ძეებს ეწოდათ “ტაოს შტო” და ისინი როგორც აღვნიშნეთ მის შემდეგ იწოდებოდნენ “ქართველთა მეფეებად”. მაშასადამე, თუ ასეთი მოსაზრება სწორია, ბაგრატ I-ის შთამომავლებს “ქართველთა მეფის” ტიტული ერგოთ დედისაგან ანუ ბაგრატ I-ის მეუღლისაგან, რომელიც სომეხთა მეფის სუმბატ აღმსარებლის ქალიშვილი იყო. შესაძლოა მან მზითვის სახით ქმრის, ბაგრატ I-ის ოჯახში შეიტანა ტაო-ბასიანის მფლობელობა ტიტულ – “ქართველთა მეფესთან” ერთად და ეს ტიტული მისმა შვილებმა და შთამომავლებმა დაინარჩუნეს. I ათასწლეულში ეს ჩვეულებრივი მოვლენა იყო.
„სომეხთა და ქართველთა მეფე“
870-880 წლებისათვის “სომხეთშიაც მოიკრიბეს ძალა ადგილობრივმა ერისთავებმა. სხვებზე უფრო ძლიერი იყო ერისთავთ-ერისთავი აშოტ ბაგრატუნი… მას “სომეხთა და ქართველთა ერისთავთ-ერისთავის” სახელი მიუღია” (ივ. ჯავახიშვილი, თხზულებანი, ტომი II, 1983, გვ. 102).
ივ. ჯავახიშვილის ვარაუდით აშოტ ბაგრატუნმა “სომეხთა და ქართველთა ერისთავთ-ერისთავის” სახელი ალბათ იმის გამო მიიღო, რომ მას შიდა ქართლში ულაშქრია, სადაც აფხაზთა მეფეს შებრძოლებია და როგორც აღნიშნული ტიტული აფიქრებინებს მეცნიერს, კიდეც გაუმარჯვნია. მაშასადამე შიდა ქართლი მის ხელში გადასულა. როგორც ითქვა ესაა ვარაუდი, რაიმე წყარო ამას არ მიუთითებს. ივ. ჯავახიშვილს როგორც ითქვა მხოლოდ აშოტის “სომეხთა და ქართველთა ერისთავთ-ერისთავის” ტიტული აფიქრებინებდა ამას.
ჩვენი აზრით, კი “ქართველთა ერისთავთ-ერისთავის” თუ “ქართველთა მეფის” ტიტული მიუთითებდა არა შიდა ქართლის არამედ ტაო-ბასიანის მფლობელობას, მართლაც “ქართველთა მეფის” ტიტული მალევე, შემდგომში ტაოს მფლობელებს ჰქონდათ.
მეორე მაგალითიც გვაქვს, რომელიც ჩვენს მოსაზრებას გარკვეულად აძლიერებს. ეს მაგალითია ტიტული ტაო-ბასიანის მფლობელებისა VI-VII საუკუნეებში. როგორც ითქვა, პ. ინგოროყვა ძველ სომხურ წყაროზე დაყრდნობით მიუთითებს, რომ, ამ მხარეების მფლობელს VI-VII საუკუნეებში “ქართველთა მთავრის” ანუ “ივერთა მთავრის ტიტული” ჰქონდა.
მაშასადამე, ამ ტიტულის შესაბამისად ტაო-ბასიანის მხარეებში VI-VII საუკუნეებში არსებობდა პოლიტიკურ-ადმინისტრაციული ერთეული “ქართველთა სამთავრო” (შევადაროთ, რომ IX-X საუკუნეებში იქვე იყო “ქართველთა სამეფო”).
აღნიშნული “ქართველთა სამთავრო” არსებობდა ქვეყანაში, რომელსაც ხან “ბიზანტიური არმენია” ხან კი “პერსარმენია” ერქვა. VI-VII საუკუნეებში ტაო-ბასიანის უფალს “ქართველთა მთავარი ვაშდენი” ერქვა. ვაშდენ “ქართველთა მთავარს” თავის დისწულ ჰამამთან დავა ჰქონია.
ჰამამი ქალდეა-ჭანეთ-ზღვისპირეთის მფლობელი ყოფილა. ვაშდენი კი, როგორც ითქვა, მის ზემოთ, ზეგანზე გადაშლილი და ვრცელი ქვეყნისა, ტაო-ბასიანისა.
მაშასადამე, მართალია ეს ქვეყანა არმენიის ნაწილად ითვლებოდა (იგულისხმება ტაო-ბასიანი), მაგრამ მკვიდრი მოსახლეობის ეთნიკური თვითსახელის შესაბამისად “ქართველთა სამთავრო” ერქვა VI-VII საუკუნეებში.
“ქართველთა სამთავრო”, ჩანს, IX საუკუნეში სომეხთა მთავრის ანუ ერისთავთ-ერისთავის აშოტის ხელქვეშ მოქცეულა, მაშასადამე, შესაბამისად მას მიუღია წოდება “სომეხთა და ქართველთა ერისთავთ-ერისთავისა” შემდეგ კი წოდება “სომეხთა და ქართველთა მეფისა” (დაახლოებით IX საუკუნის 70-იან წლებში).
ერთი თაობის შემდეგ “ქართველთა მეფის” ტიტული მიენიჭა ადარნასე I კურაპალატს, ქართველ ბაგრატიონთა შტოდან, ქართველი აშოტ I დიდი კურაპალატის შვილთაშვილს, ადარნასე ამავე დროს იყო ტაოს ერთპიროვნული მფლობელი, მაშასადამე ტაოს მფლობელობა მის მეპატრონეს აძლევდა უფლებას ჰქონოდა ტიტული “ქართველთა მთავარი” ანდა “ქართველთა მეფე”, ტაოს მფლობელობა მის მეპატრონეს უფლებას აძლევდა “ქართველთა ერისთავთ-ერისთავის” წოდება ჰქონოდა.
თუ დავუბრუნდებით ქართველ ბაგრატიონებს შეიძლება დაისვას კითხვა, როგორ გახდა ადარნასე I ტაოს მფლობელი?
ტაოს მფლობელობა მას უფლებას აძლევდა, როგორც ითქვა “ქართველთა მეფის” ტიტული ეტარებინა. იყო თუ არა მისი მამა დავით I ტაოს მფლობელი?
თუ დავით I, რომელიც 881 წელს მოკლეს, არ იყო ტაოს მფლობელი უნდა ვიფიქროთ, რომ მისმა შვილმა ადარნასე I-მა აშოტ სომეხთა მეფის მემკვიდრეებისაგან მიიღო სამართავად ტაოს (ე.ი. “ქართველთა”) ქვეყანა, ხომ არ მიათხოვა აშოტ სომეხთა მეფის მემკვიდრემ თავისი ქალიშვილი ადარნასე I-ს და მზითევის სახით მიიღო ტაო სიძემ?
იქნებ სხვა მსგავსი გზით?
ასევე საკითხავია, იყო თუ არა სომეხი ბაგრატიონი აშოტი ვაშდენ “ივერთა მთავრის” უფლებრივი მემკვიდრე, ვაშდენ ივერთა მთავრის მემკვიდრე იქნებ ქართველი ბაგრატიონები ადარნასე, დავით I და მისი მამა ბაგრატ I იყვნენ?
მირდატის ძენი და ბაგრატიონები კლარჯეთში
ვახტანგ გორგასალი+ელენე
მირდატი მირდატის დაი (შერთეს გურამ ბაგრატიონს)
სიკვდილის წინ ვახტანგ გორგასალმა თავის მეორე ცოლის ელენეს – კეისრის ასულისაგან შეძენილი შვილების სამყოფელად დაადგინა ქართლის სამეფოს ტერიტორია, მოქცეული ეგრისწყალსა და კლისურას შუა – მისი ანდერძი მომავალ მეფე უფლისწულ დაჩისადმი ასეთი იყო – “საზღვარი აფხაზეთისა, რომელიც მოცემულ არს ეგრისწყალსა და კლისურას შუა, იგი თვით ძმათა შენთა დედისა არს – იგი აქუნდეს მათ” (ქ.ც. I, გვ. 204).
მართლაც, კეისრის ასულს ტერიტორია კლისურასა და ეგრისწყალს შუა მზითვად მოჰყვა ბიზანტიის კეისრისაგან და ის შეუერთდა ქართლის სამეფოს. ეს ტერიტორია კლისურასა და ეგრისწყალს შუა ერგო საერისთავოდ ელენეს შვილებს. ამ მიწა-წყალს ეწოდა “დასავლეთი ქართლისა”.
ვახტანგის ანდერძის აღსასრულებლად – “ცოლი და ორნი ძენი ვახტანგისანი წარიყვანეს ერისთავთა და დაიპყრეს დასავლეთი ქართლისა” (ქ.ც. I, გვ. 204), ე.ი.ფაქტობრივად დაეუფლნენ ტერიტორიას ეგრისწყალსა და კლისურას შუა.
ეგრისწყალსა და კლისურას შუა მოქცეულ ტერიტორიას “დასავლეთი ქართლისა” ეწოდებოდა (ქ.ც. I, გვ. 204). მათი ერისთავები იყვნენ ვახტანგის შვილები ლეონი და მირდატი.
ლეონის გარდაცვალების შემდეგ დაჩი მეფემ გადაწყვიტა ეთხოვა მირდატისათვის, რათა მას გაეცვალა ტერიტორია,ე.ი. მოენაცვლებინა ტერიტორია, კერძოდ, გადაეცვალა თავისი საერისთავო სხვაგან, მართლაც – “დაჩი მეფემან გაუცვალა ქვეყანა და აღიღო მირდატისაგან ეგრის-წყალსა და კლისურას შუა მირდატის დედული საზღვარი საბერძნეთისა და მისცა ნაცვლად ჯავახეთი ტასისკარიდან ვიდრე ზღუამდე სპერისა და ერისთავობდა მუნ” (ქ.ც. I, გვ. 205). ე.ი. ტერიტორია ეგრის-წყალსა და კლისურას თვით ქართლის მეფე დაჩიმ დაიჭირა, როგორც სამეფო მიწა-წყალი, ხოლო სანაცვლოდ იქაურ ერისთავს მირდატს უფრო სამხრეთით-ტაშისკარიდან ზღვამდე მოქცეული ტერიტორია გადასცა საერისთავოდ.
კლარჯეთში იქამდე ერისთავები იყვნენ არტავაზის შთამომავლები. მათ ახლა დაემატათ ახალი ერისთავები – ვახტანგ მეფის შთამომავლები, მათ “შვილნი მირდატისნი” ერქვათ.
VI ს-ში “შვილნი დაჩისანი ჰმორჩილებდეს სპარსთა, ხოლო შვილი მირდატისნი დაადგრეს მორჩილებასა ბერძენთასა” (ქ.ც. I, გვ. 207).
VI ს-ში ქართლის სპარსთაგან დაპყრობის ჟამს – ქართველ მეფეთა სახლის შვილები – “შვილნი ბაკურისნი დარჩეს მთიულეთს კახეთისასა და ნათესავნი მირდატისნი, ვახტანგის ძისანი, რომელნი მთავრობდეს კლარჯეთს და ჯავახეთს, იგინი დარჩეს კლდეთა შინა კლარჯეთისათა” (ქ.ც. I, გვ. 217).
ამ უმეფობის ჟამს “რა უცალო იქმნეს სპარსნი, მაშინ შეითქვნეს ყოველნი ერისთავნი ქართლისანი ზემონი და ქვემონი და წარგზავნეს მოციქული წინაშე ბერძენთა მეფისა და ითხოვეს რათა უჩინოს მეფე” (ქ.ც. I, გვ. 217).
“მაშინ კეისარმა მოსცა მეფედ დისწული მირდატისი, ვახტანგის ძისა, ბერძნის ცოლისაგან, რომელსა ერქვა გუარამ, რომელი მთავრობდა კლარჯეთს და ჯავახეთს, მოსცა კეისარმან კურაპალატობა და წარმოგზავნა მცხეთას” (ქ.ც. I, გვ. 218).
ბაგრატიონები ვახტანგ გორგასლის ბერძენი მეუღლის შთამომავლების – მირდატისა და მისი დის გენეტიკური და ლეგიტიმური მემკვიდრეები იყვნენ, კერძოდ, მირდატის დის ძე იყო იბერიის ანუ ქართლის სამეფოს პირველი კურაპალატი გუარამ I ბაგრატიონი –
“ხოლო ესე გუარამ იყო დედით ხოსროიანი და მამით ბაგრატიონი. ესე ბაგრატოანნი შვილის-შვილნი და ნათესავნი არიან ამა გუარამისნი” (ქ.ც. I, გვ. 218). “ესე გუარამ კურაპალატი დადგა მორჩილებასა ზედა ბერძენთასა” (ქ.ც. I, გვ. 221).
მემატიანის ცნობით, საზოგადოდ, ვახტანგ გორგასლის ძეებიდან ორი შტო ჩამოყალიბდა – ბაქარიანები და მირდატიანები.
ბაქარიანები მართავდნენ ქვეყანას VI ს-ში, როცა სპარსელებმა ქართლი დაიპყრეს. სპარსეთში არეულობის დაწყებით ისარგებლეს ქართველმა დიდებულებმა და ბიზანტიის კეისარს თხოვეს მათთვის მეფე დაენიშნა.
მართლაც, კეისარმა ქართლის მეფედ დანიშნა “მირდატის დის” შვილი – გუარამ ბაგრატიონი.
აქ შეუსაბამობა ქრონოლოგიურად ისაა, რომ მირდატი V ს-ში ცხოვრობდა, ხოლო გუარამ კურაპალატი თითქმის ასი წლის შემდეგ. ასე რომ, “მირდატის და” უშუალოდ გუარამ I კურაპალატის დედა ვერ იქნებოდა.
საფიქრებელია, რომ “მირდატის დაი” კლარჯეთში შეირთო ადგილობრივმა დიდებულმა და ამ ოჯახიდან გამოსული ქალიშვილი შემდგომში შერთეს გუარამ კურაპალატს.
Yყოველ შემთხვევაში კლარჯეთიდანაა წარმომავლობით გუარამ კურაპალატი და მისი ოჯახი. მემატიანის ცნობით, კურაპალატი გუარამ II ბაგრატიონი იყო – “ოცდამეცხრამეტე მეფე ქართლისა”.
თუ ლიგან-კლარჯეთი ლაზიკაა, ბერძნული წყაროებით ცნობილია მათი “ბასილევსების” სახელები – ესენი იყვნენ გუბაზი და წათე. ხოლო ქართული წყაროებით კლარჯეთის ერისთავი იყო არტავაზი.
ამ ადგილობრივი დიდებულების (წათეს, გუბაზის და არტავაზის) ოჯახებიდან უნდა ყოფილიყო გუარამ კურაპალატის დედა, თავისთავად იგულისხმება, რომ ეს ოჯახები თავის დროზე მირდატთან, ვახტანგის ძესთან იყვნენ დამოყვრებულნი. (შეიძლება “მირდატის დის” წყალობით შევიდა გუბაზისა და წათეს ოჯახში “ბასილევსად” წოდების ლეგიტიმური უფლება).
შემდეგ კი ამ ოჯახის სიძემ – გუარამმა (შესაძლოა, ასევე “ბასილევსმა”) მიიღო ქართლის მეფის წოდება, თუმცა იმპერატორმა მხოლოდ “კურაპალატობა” აკმარა. არაბობის დროს კი ეს ოჯახი მცხეთიდან კვლავ კლარჯეთს დაუბრუნდა.
ძველი ლაზიკის მეფეების წარმომავლობა ჭანეთ-ტაოს სამეფოდან
ლაზები და ჭანები ზოგჯერ ერთ ტომად, ზოგჯერ კი ერთმანეთის მეზობლებად წარმოდგებიან ბიზანტიელ მწერალთა მიერ, ლაზიკა ჭანეთს მოიცავდა და უფრო ზოგადი ერთეული იყო.
ლაზთა რამდენიმე მეფეა დასახელებული წყაროებში IV-V საუკუნეებისა, თუმცა კი იქვეა ნათქვამი, რომ არსებობდა წინანდელ ლაზთა მეფეთა გენეალოგიური სიები.
ფავსტოს ბიზანტიელის თხზულებიდან შეიძლება გავიგოთ,რომ ლაზთა მეფეების ქვეშ იგულისხმება ჭანთა მეფეები და ჭანეთის სამეფო. ის IV საუკუნეშიც არსებობდა.
ძველი ლაზეთის სამეფო მდებარეობდა არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ისტორიული ქართლის სამეფოს გარეთ და მოიცავდა ჭანეთს, მიმდებარე ზოგიერთ მხარესთან ერთად,ახალი ლაზეთის სამეფო კი კლარჯეთ-ლიგანს მოიცავდა.
ფავსტოსი, კერძოდ, წერს, რომ IV ს-ში სომხეთის მეფეს მიმართა ტაოს მფლობელმა მანუელ მამიკონიანმა შემდეგი სიტყვებით: “ჩვენი წინაპრები ჭენასტანის მეფეები იყვნენ… სისხლისღვრის გამო დავტოვეთ სამშობლო და მოვედით თქვენს კარზე მშვიდობის საძებნელად”, ე.ი ჭენისტანის მეფეები ტაოს მფლობელები იყვნენ.
პ. ინგოროყვა იმოწმებს ნ. ადონცს, რომ “ჭენასტანი” არის ჭანეთი, ტაოს გვერდით.
ფავსტოსის ცნობით, ჭანეთის, ანუ ლაზეთის ძველი სამეფო, ჩანს, ერთ პერიოდში იმდენად ძლიერი ყოფილა, რომ მისი მეფეების ღირსება არანაკლები ყოფილა სომეხთა მეფეებისაზე.
ამასთან დაკავშირებით მანუელი სომეხთა მეფის წინაშე ამბობს – “ჩვენ არასოდეს ვყოფილვართ თქვენი მსახურნი (ე.ი. ჭანეთის სამეფო დამოუკიდებელი სახელმწიფო იყო), არამედ ვიყავით თქვენი ამხანაგი (ანუ ღირსებით თანასწორი) და იქნებ თქვენზე მეტად სახელოვანნიც”.
ამ ცნობიდან ჩანს, რომ ძველ ლაზეთს, ანუ ჭანეთს IV საუკუნემდე ჰყავდა სახელოვანი სამეფო დინასტია.
ამ დინასტიიდან უნდა ყოფილიყვნენ ლაზთა მეფეები წათე, გუბაზი და სხვები,შემდეგ მათ სამმართველოდ კლარჯეთ-ლიგანიც გადაეცათ (ისტორიული ჭანეთის გარეთ VI ს-ის ლაზიკაში შედიოდა ფაზისის ანუ მდ. ჭოროხის შესართავი და მისი დასავლეთი სანაპირო, აღმოსავლეთის ერთ ნაწილთან ერთად მდინარის სათავეების ჩათვლით).
პ. ინგოროყვა, სომხურ წყაროებზე დაყრდნობით ვარაუდობს, რომ III საუკუნისათვის ჭანეთის სამეფო ჭანეთთან ერთად მოიცავდა ტაოსაც.
III საუკუნეში სამეფო სახლის შიგნით შინაური შფოთის გამო ტაო იქაურმა მმართველმა (ჭანეთის სამეფო ოჯახის ტაოს შტომ) გადასცა სომეხთა სამეფოს, ანუ ტაო დაპყრობის გარეშე შევიდა სომხეთის სამეფოს შემადგენლობაში (პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, გვ. 490) და ასევე დაპყრობის გარეშე (დაახლოებით 500 წლის შემდეგ) ტაო სომხეთის მეფემ უკან გადასცა საქართველოს- აშოტ I კურაპალატის ძეს ბაგრატ I-ს
ჭანეთს – ქალდეა/ქართეა/ერქვა, ტაოს კი- “ქართველთა” სამეფო. მაშასადამე ორივე ამ ქვეყანას-ჭანეთსა და ტაოს ანუ “ქალდეასა” და “ქართველთა” სამეფოს თვითსახელწოდება-”ქალდეა”-”ქართუ” ერთი ფუძიდან ამომავალი სიტყვებია,აქედან გამომდინარე ეს ორი ქვეყანა ალბათ ოდესმე ერთ მთლიან სამეფოს შეადგენდა “ქართუ” სახელის მქონეს(იქნებ ის იყო “არიან-ქართლი” კოლხეთის სახელით ცნობილი ბერძნულ სამყაროში?მათსახელთა ფუძეებიც/ქართ-კოლ/ ხომ იდენტურები არიან?).
როგორც აღინიშნა, ფავსტოს ბიზანტიელის საისტორიო თხზულებაში მანუელი შემდეგი სიტყვებით მიმართავს სომხეთის მეფეს ვარაზდატს (374-377წწ.) “ჩვენ არასოდეს ვყოფილვართ თქვენი მსახურნი, არამედ ვიყავით თქვენი ამხანაგნი და იქნებ თქვენზე მეტად სახელოვანიც, რადგან ჩვენი წინაპარნი იყვნენ მეფენი ჭენასტანში, მაგრამ ძმათა შორის განხეთქილების გამო მოხდა დიდი სისხლისღვრა, ჩვენ დავტოვეთ სამშობლო და მოვედით აქ მშვიდობის საძებნელად” (პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, გვ. 489).
როგორც აღინიშნა, ჭანისტანს, ანუ ჭანეთს თავისი მეფეები ჰყოლია უკვე III ს-ში, რადგანაც მანუელს მეფისათვის მიუმართავს 228-297 წლებში (იქვე, გვ. 490).
ფავსტოს ბიზანტიელის ეს ცნობა ეთანადება სხვა ბერძენ-ბიზანტიელ ავტორთა ცნობებს, რომლებიც ლაზთა, ანუ კოლხთა მეფეებისა და ტომის შესახებ ამბობდნენ: “ისინი ძალზე ამაყები არიან და ქედმაღლობენ კოლხეთის ძველი დიდების გამო”, ფავსტოსის ცნობითაც, ჭანების მეფეთა შთამომავალი არმენიის მეფესთან ამბობს: “ჩვენი დინასტია თქვენზე მეტად სახელოვანიც შეიძლება იყოს”. ეს ორი ცნობა ერთმანეთის იდენტურია და მიუთითებს კოლხეთ-ლაზეთის ძველი სამეფოს შესახებ.
აქედან გამომდინარე შეიძლება დავასკვნათ, რომ ძველი ლაზიკის ანუ ჭანეთის სამეფო დინასტიის ერთი ფრთა, ჩანს შიგა არეულობის გამო იძულებული გამხდარა თავი სომხეთისათვის შეეფარებინა და თავისი სამეფოს ერთი ნაწილის (ტაოს) გადაცემით სომეხთა მხარდაჭერა მოუპოვებია,ხოლო მეორე ფრთას ძველი ლაზეთის (ჭანეთის) სამეფო დინასტიისა ჭანეთის ძირითადი ნაწილი დაუკარგავს V საუკუნეში. ამდროს ბიზანტიის იმპერატორი მოლაპარაკებია ლაზთა მეფე გუბაზ I-ს და მისთვის სამეფოს ერთი ნაწილი ჩამოურთმევია. ამ დროს საზღვარი პუნქტ ხუფათზე გადებულა. სანაცვლოდ, VI საუკუნეში იუსტინიანეს დროს ლაზთა მეფეებისათვის მმართველობაში გადაუციათ კლარჯეთ-ლიგანი. ასე ჩამოყალიბებულა “ახალი ლაზიკის” სამეფო “ძველი ლაზიკის” სახელოვანი დინასტიის მმართველობით.
ბაგრატიონები ბაიბერდიდან კლარჯეთში
ბაგრატიონების საგვარეულო (თავდაპირველი) ციხე-სიმაგრე ყოფილა ბაიბერდი- ისტორიულ სპერში. ნ. ადონცი წერს “ვიცით, რომ კანტონი სპერი ეკუთვნოდა ბაგრატიდ თავადებს” (ნ. ადონცი, არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში, 1908, გვ. 122).
ნ. ადონცი ცნობებს იმის შესახებ, რომ სპერი – ბაგრატიონების თავდაპირველი მამული იყო, იღებს ძველი სომხური წყაროებიდან და წყაროდ მიუთითებს “ფაუსტი”, V, 44; სებეოსი, 139.
პონტოს ზღვისპირეთში ჩამოსახლებული ქართველებისათვის ნაბუქოდონოსორს ხორენაცის მიხედვით, უფლად დაუდგენია მიჰრდატის – დარეჰის (დარიოსის) შთამომავლები (მ. ხორენაცი, სომხეთის ისტორია, 1984, გვ.107). ეს “პონტოსპირეთი” მოიცავდა ვრცელ მხარეს სინოპიდან დასავლეთსაქართველოს ჩათვლით, ტრაპეზუნტის ოლქს ბაიბურდისა და შემდგომი არზრუმის ჩათვლით. ბაგრატიონთა თავდაპირველი საცხოვრისი, როგორც ითქვა, ბაიბერდი ყოფილა.
ბაიბერდი ჩვენთვის იმითაა საინტერესო, რომ აქ ყოფილა პაიპერტის საეპისკოპოსო, შემავალი ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოში. ეს სამიტროპოლიტო კი, ნოტიციების მიხედვით, ლაზიკაში ყოფილა.
აქვე, სპერთან მდებარეობდა ჭანეთის მთიანეთი. მათი საერთო ბერძნული სახელი “ლაზიკა” ყოფილა, VI ს-ში იუსტინიანემ დაიპყრო ტრაპეზუნტის ჩრდილო შავიზღვისპირეთი და იქ დააარსა ქალაქი პეტრა. რამაც საფუძველი დაუდო სპარს-რომაელთა ომებს პეტრასათვის.
გ. მელიქიშვილის თანახმად, კოლხეთის ბარში ჩასახლებულა ტრაპეზუნტის სამხრეთ-აღმოსავლეთ მთიანეთის მოსახლეობა-ჭანები(სანები?), ბერძნები მათ,ჩანს, – ლაზებს უწოდებდნენ. მათ ალბათ ბაგრატიონების ცნობილი საგვარეულოს წარმოადგენლებიც წაყვნენ (ჭანიკა ბაიბერდთან ახლოს მდებარეობდა). ეს საგვარეულო VI საუკუნეში იბერიაში გამეფდა დროებით, IX საუკუნიდან კი ცნობილია ბაგრატიონ მეფეთა კლარჯულ-არტანუჯული და ტაოური სახლები. საფიქრებელია, რომ ისინი ყველანი გამომდინარეობდნენ სპერის (ბაიბერდის) ფუძე საგვარეულო სახლიდან.
როგორც ითქვა, “კანტონი სპერი ეკუთვნოდა ბაგრატიდ თავადებს” (ნ. ადონცი, არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში, 1908, გვ. 122) და ის წყაროდ მიუთითებს “ფაუსტი”, V, 44; სებეოსი, 139.
ბაგრატიონებს თავიანთი გვარი აღებული ჰქონდათ დედის მხრიდან
“გადმოვიდა არჩილ ეგრისით და დაჯდა ნაციხარსა ხიდრისასა. მაშინ მოვიდა მისა მთავარი ერთი, რომელი იყო ნათესავისაგან დავით წინასწარმეტყველის, სახელით ადარნასე, ძმისწული ადარნასე ბრმისა, რომლისა მამა მისი მზახებულ იყო ბაგრატონიანთადვე და ბერძენთა მიერ დადგინებული იყო ერისთავად არეთა სომხითისათა და ტყვეობასა მას ყრუისასა შთასულ იყო იგი შვილთა თანა გუარამ კურაპალატისათა კლარჯეთს და მუნ დარჩომილ იყო. ითხოვა არჩილისაგან და რქუა “უკუეთუ ინებო და მყო მე ვითარცა მკვიდრი შენი, მომეც ქუეყანა” და მისცა შულავერი და არტაანი” (ქართლის ცხოვრება, 1955, I, გვ. 243)
ე.ი. ადარნასე მთავარი, რომელიც მივიდა მეფე არჩილთან, იყო დავით წინასწარმეტყველის შთამომავალი მამის მხრიდან, ხოლო დედის მხრიდან ის იყო ბაგრატონიანი.
თვთონ ამ მთავარს და მის მამასაც ბაგრატონიანი ქალები ჰყავდათ შერთული, ეს თვალსაზრისი გამომდინარეობს წყაროში ნახმარი სიყვიდან “მზახალი”. “დამზახება” – ნიშნავს “დამოყვრებას” (ძველო ქართული ენის შეერთებული ლექსიკონი”, 2008, გვ, 102). მძახალი ახლაც ცოლის ნათესავია.
“რომლისა მამა მზახებელ იყო ბაგრატონიანთადვე” – ნიშნავს, რომ მთავრის მამასაც ბაგრატიონების ქალი ჰყავდა შერთული, ანუ ბაგრატიონები მისი “მზახლები” – ნათესავები იყვნენ დედისა და ცოლის მხრიდან.
“ბერძენთა მიერ დადგინებულ იყო არეთა სომხითისათა” ნიშნავს, შემდეგს -არტაანი არჩილის სამეფოში შედიოდა, ხოლო კლარჯეთი “ბერძენთა” უფლების ქვეშ იყო, დანარჩენი ქვემო მხარეები (ტაო, თორთომი, სპერი და ა.შ.) – იმ მომენტში “სომხეთის არედ” ითვლებოდა (ჰერაკლე კეისრის წყალობით) სადაც ბიზანტიელთა ნებით მთავრობდა ადარნასე, დავით წინასწარმეტყველის შთამომავალი. არაბთა შემოსევების შემდეგ ის მორიდებია არაბებს და კლარჯეთში გადასულა, სადაც დარჩენილა საცხოვრებლად. აღმოსავლეთ საქართველოში არჩილ მეფის დაბრუნების შემდეგ კი, მისულა მასთან და მისთვის უთხოვია რათა მიეღო ქვეყნის მკვიდრად და ჩაერიცხა სამეფო ერისთავთა წრეში. არჩილმა შეუსრულა თხოვნა და მისცა სამფლობელოდ არტაანისა და შულავრის პროვინციები. მაშასადამე ადარნასეს უკვე უფლება გააჩნდა სამ ქართულ პროვინციაზე, 1. მისი იმჟამინდელი მამულები ბიზანტიის ხელდებულ კლარჯეთში იყო და 2. ამავე დროს ის იყო ქართლის სამეფოს ერისთავი, 3. ხოლო მისი ძირიმამული ტაო-სპერის მხარეები იყო. ესენია – არტაანი(აქედან “არტანუჯელი ხელმწიფე”? არტაანში ხომ არ შედიოდა არტანუჯი?) – კლარჯეთი (“კლარჯელი ხელმწიფე”) და ტაო (“ტაოელი ხელმწიფე”) – ბაგრატიონთა მამული ქვეყნები.
შესაძლოა, პირველი ბაგრატიონები იყვნენ ლეგიტიმური მემკვიდრეები ლაზთა ანუ “კლარჯთა” “მეფეებისა” ანუ იმ “ლაზთა მეფეებისა”, რომელთაც ბერძნულ-ბიზანტიური სამეფო კარი ანიჭებდა სამეფო ტიტულებსა და სიგელებს (ამას უნდა მიუთითებდეს პირველი ბაგრატიონი მეფეების ტიტულატურა “კლარჯელი ხელმწიფე”, ასევე, ისინი როგორც ითქვა, იყვნენ “არტანუჯელი” და “ტაოელი” ხელმწიფეები) ჩანს ამ “ლეგიტიმური” უფლებით აღჭურვილ-გამშვენიერებული გუარამ I ბაგრატიონი შევიდა ხოსროინთა სამეფო ოჯახში ვითარცა სიძე, ვახტანგ გორგასლის დროს, ხოლო შემდეგში კი ბაგრატიონებმა არჩილ მეფე-ერისთავის სამეფო სახლის მემკვიდრეობა მიიღეს.
მაშასადამე, ადარნასე მთავარი, თავდაპირველად, დადგენილი იყო “სომხეთის არეთა ერისთავად” (ჩანს, იგულისხმება არმენიის ქართული მხარეები ტაო-სპერი და ბასიანი), შემდეგ არაბობის გამო გადასულა კლარჯეთში (ბიზანტიელთა ხელდებულ ქვეყანაში).
კლარჯეთის მეზობელი არტაანისა და შულავერის “ქვეყნები”არჩილის სამეფოში შედიოდა-ისინი გადაეცა ადარნასე ბაგრატიონს არჩილის მიერ.
ბერძნული საკარისკაცო ტიტულები
ბერძნული საკარისკაცო ტიტულები არ ჰქონდათ ფარნავაზიან-ხოსროიან მეფეებს, მაგრამ VI ს-დან ის დამკვიდრდა ქართულ სამეფო კარზე, ამ ტიტულის მქონეთაგან პირველი, იყო კლარჯეთის ერისთავი გურამ ბაგრატიონი, ვახტანგ გორგასლის სიძე, რომელიც ავიდა სამეფო ტახტზე. მის შემდგომ ეს ტიტულები (“კურაპალატი” და სხვა) ვიდრე XII ს-მდე ჰქონდათ ქართველ მეფე-ერისთავებს.
ჩემი აზრით, ეს ტიტული იქამდე ჰქონდათ ლაზიკის (ე.ი. კლარჯეთის) ბასილევსებს (ერისთავებს) და ქართლში გამეფების შემდეგ ის (ტიტული) შეინარჩუნეს.
შესაძლოა, ასეთი ბიზანტიური ტიტულები აბაზგ ერისთავებსაც ჰქონდათ (ე.ი. VI-VII სს) და როცა საქართველოს ტახტზე ავიდნენ ძველი ტიტულებიც დაინარჩუნეს).