სამხრეთ ეგრისის ადმინისტრაცია
იუსტინიანეს რეფორმები აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში – ისტორიულ ლაზიკაში
ბიზანტიის იმპერიის მმართველები დიდ ყურადღებას აქცევდნენ აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის ტერიტორიული მოწყობის საქმეს. მიზეზი ამისა, ის იყო, რომ იმპერიას გაჩაღებული ჰქონდა საუკუნოვანი ომები სპარსეთთან, აღნიშნული მიწა-წყლის მომიჯნავე სახელმწიფოსთან. მართლაც, სპარსეთსა და შავ ზღვას შუა აღნიშნულ მიწაზე ცხოვრობდა მრავალი ხალხი, ეროვნება და ეთნიკური ჯგუფი, რაც აპირობებდა იმპერიის ამ ნაწილის პოლიტიკურ და ასევე სამხედრო არასტაბილურობას.
იმისთვის, რათა ეს ვრცელი ტერიტორია უფრო ინტენსიურად ჩართულიყო საიმპერიო ყოველდღიურ ცხოვრებაში (ყოფილიყო სტაბილური დასაყრდენი იმპერიის ძლიერებისა, სახელმწიფოს სხვა პროვინციების მსგავსად), იმპერატორებმა გადაწყვიტეს შემოეღოთ ამ მიწა-წყალზეც პროვინციალური მმართველობა. ეს უნდა მომხდარიყო თანდათანობით, რადგანაც აღნიშნული ტომები, ხალხები და ეთნიკური ჯგუფები საზოგადოებრივი განვითარების სხვადასხვა საფეხურებზე იმყოფებოდნენ (აღმოსავლეთის სხვა პროვინციებში ადგილობრივი მოსახლეობა სამოქალაქო განვითარების შედარებით უფრო მაღალ საფეხურზე იმყოფებოდა, ამიტომაც მათთვის ადრევე შეიქმნა ადმინისტრაციული ერთეულები, ძირითადად, პროვინციების სახით).
ბიზანტიის მმართველებმა გადაწყვიტეს ჩვენთვის საინტერესო მიწა-წყალზე (მცირე აზიის ჩრდილო-აღმოსავლეთით ურმიისა და ვანის ტბებიდან ტრაპეზუნტ-ორდუმდე) დაყრდნობოდნენ ერთ რომელიმე ერს და მისი დახმარებით განეხორციელებინათ რეფორმები, ასეთად მათ სომეხი ხალხი მიიჩნიეს და გარკვეულწილად ჰეგემონი ერის სტატუსი მიანიჭეს.
ნ. ადონცის აზრით, იქ მცხოვრები სხვადასხვა ტომები მართალია მრავალნი იყვნენ, მაგრამ მცირერიცხოვარნი და სახელმწიფოებრივი ცხოვრების წეს-ჩვეულებების უქონელნი, მათთან შედარებით სომხები იყვნენ მრავალრიცხოვანნი, პოლიტიკურად ერთი მიზნისკენ ორიენტირებულნი და აქტიური საზოგადოებრივი ცხოვრების მქონენი. ამასთანავე, მტკიცე ქრისტიანები, სამხედრო საქმეში კი გამოცდილნი სპარსეთთან ომის გამო.
იმპერატორების თვალსაზრისით, თუკი სომხეთი მოეწყობოდა ბიზანტიის სხვა ნაწილების მსგავსად პროვინციალური სისტემით, შესაძლებელი იქნებოდა მას აქტიური წინააღმდეგობა გაეწია სპარსელებისათვის და სპარსთა ძალები არ შეეშვათ ბიზანტიის სიღრმეებში.
ასეთი ადმინისტრაციული ჩამოყალიბების პროცესი დაწყებული იყო ჯერ კიდევ იუსტინიანემდე. ხოლო იუსტინიანემ თავისი ყურადღება მრავალჯერ მიაპყრო ამ მხარეთა ტერიტორიული მოწყობის საქმეს. საბოლოოდ იუსტინიანეს რეფორმის შემდგომ ამ მიწა-წყალზე ჩამოყალიბდა ოთხი ადმინისტრაციული ერთეული. ოთხივეს ეწოდებდა არმენია, კერძოდ, ესენი იყვნენ I არმენია, II არმენია, III არმენია და IV არმენია.
როგორც აღინიშნა, ამ არმენიებში სომხების გარდა ცხოვრობდნენ სხვადასხვა ტომები და ეთნიკური ჯგუფები, მათ შორის უმეტესობა იყო ქართველური წარმოშობისა, განსაკუთრებით შავიზღვისპირეთში.
ნ.ადონცის თქმით იმპერიას სურდა სომხების გაერთგულება, რადგანაც სპარსულ-ბიზანტიური ომები ძირითადად სომხეთში მიმდინარეობდა და სასაზღვრო ხაზით ისტორიული სომხეთი ორად იყო გაყოფილი. ბიზანტიას არ სურდა სომხების გაღიზიანება აღნიშნული პატარა ტომების გამო და ცნობდა მათ ისტორიული სომხეთის მცხოვრებლებად. თავის მხრივ, აღნიშნული ტომების მიწა-წყალზეც სომხები თავიანთ თავს თვლიდნენ უფლებამოსილ მეპატრონეებად. მართლაც, იუსტინიანემდე არც თუ დიდი ხნით ადრე, სულ რამდენიმე საუკუნის წინ, სტრაბონის ცნობით, სომხურ სახელმწიფოს მიუტაცია აღნიშნული მიწა-წყლის ერთი ნაწილი იბერებისაგან, კერძოდ, ხორძენეს, პარიადრის ვრცელი ქვეყანა და გოგარენა. ამ მიწა-წყალზე ქართველთა არმენიზაცია იუსტინიანემდეც იყო დაწყებული, თუმცა ეს პროცესი დასრულებული არ იყო. ქართველების დიდ ნაწილს ეროვნული თვითშემეცნება შენარჩუნებული ჰქონდა, როგორც ეს შემდგომ არაბობის ეპოქაში ტაო-კლარჯეთ-ბასიანში ქართული თვითიდენტობის აღორძინებამ აჩვენა, მაგრამ ბიზანტიამ VI ს-ში, როგორც აღვნიშნეთ, სპარსეთთან მეტოქეობის გამო ყურადღება სრულიად არ მიაპყრო ქართველთა ეროვნულ საკითხს და ეს მხარეები შეიყვანა რომაულ არმენიებში.
კერძოდ, ჩვენთვის საინტერესო მიწა-წყლის უმეტესი ნაწილი, ანუ ტრაპეზუნტის მთაგორიანი მხარეები იუსტინიანემ შეიყვანა I არმენიაში.
ტრაპეზუნტის ამ მხარეს ლაზიკა ერქვა. ის იქამდე (სანამ I არმენია დაერქმეოდა) შედიოდა პოლემონის პონტოს და ელენოპონტოს პროვინციებში (XXVIII ნოველით იუსტინიანემ ეს პროვინციები ერთ პროვინციად გააერთიანა ელენოპონტოს სახელწოდებით. მიზეზი ამისა მდგომარეობდა იმპერიის მიზანდასახულობაში, რომელიც ითვალისწინებდა რეგიონალური მიწების კონცენტრაცია-თავმოყრას ერთი ძალაუფლების ქვეშ. კერძოდ, ასევე, თითქმის 150 წლით ადრე, დიოკლეტიანემ მიზნად დაისახა უკეთ მართვის მიზნით იმპერიის მცირე ერთეულებად დანაწილება და სამოქალაქო ძალაუფლების გამოყოფა სამხედროსაგან, იუსტინიანემ კი წამოიწყო უკუპროცესი, რომელიც ითვალისწინებდა მიწებისა და ძალაუფლებათა გაერიანებას (ნ. ადონცი, არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში, 1908, გვ. 162).
ამ მიზეზის გამო დაახლოებით 535-536 წლებში იუსტინიანემ გააერთიანა პაფლაგონია-კაბადოკიის მიწები და აღნიშნული ელინოპონტო, მხოლოდ შემდეგ გამოსცა ნოველა 31-ე, რომლის სახელწოდებაც იყო “არმენიაში ოთხი მმართველის დაწესების შესახებ”.
მის შესავალში იუსტინიანე წერს – “ყველაფერი უპატრონოდ მიტოვებული და უწესრიგო, თუკი შესაბამისი წესით დალაგდება და კარგად მოეწყობა, მიიღებს სავსებით სხვა სახეს ადრინდელისაგან განსხვავებულს… უვარგისობისაგან ის გახდება მშვენიერი, ულამაზოსაგან ლამაზი, მოუწესრიგებელი და არეულისაგან – მოგვარებული და მოწესრიგებული. როცა ვნახეთ ასეთი უკმარისობა და ასეთი მოუგვარებლობა არმენიის მხარეებისა, საჭიროდ ჩავთვალეთ მისი მოწესრიგება ერთი სახის შესაბამისად, კეთილმოწყობით მივცეთ მათ შესაბამისი ძალა და შესაბამისი მოწყობა”.
ამ ნოველის I თავში ნათქვამია, რომ იმპერატორმა გადაწყვიტა ჩამოაყალიბოს ოთხი არმენია-კერძოდ:
I არმენიაში შეიყვანა ტრაპეზუნტი და კერასუნტი, ყოფილი პოლემონის პონტოდან, აქვე შეიყვანა მან ადრე ლეონტოპოლისად სახელწოდებული ქალაქი ბიზანა, რომელსაც უწოდა თავისი სახელი იუსტინიანეპოლისი, ამავე არმენიაში შეიყვანა მან ასევე ცნობილი ქალაქი თეოდოსიოპოლისი (არზრუმი) და აქვე შეიყვანა ქალაქები სატალა, ნიკოპოლი და კოლონია.
II არმენიაში სხვა ქალაქებთან ერთად შევიდა სევასტია და სებასტოპოლისი, ასევე ქალაქები კომანა, ზეაა. კომანა მან ყოფილი პოლემონის პონტოდან აიღო.
III არმენიას იუსტინიანე აქცევდა განსაკუთრებულ ყურადღებას და მის მთავარ ქალაქად გამოაცხადა მელიტენა. აქვე შედიოდა ქალაქი კომანაც (ესენი იყვნენ ერთი და იგივე სახელის მქონე ქალაქები სხვადასხვა პროვინციებში).
IV არმენიაში შევიდა მიწა-წყალი, რომელსაც ადრე ეწოდებოდა ცოფანენა, ანზიტენა, სოფენა, ასტიანენა, ბალავიტენა.
ამ ნოველის VII მუხლი ჩვენთვის არის განსაკუთრებით საინტერესო. მასში იუსტინიანე შეეხება სასულიერო წოდებას აღნიშნულ მხარეში.
“ჩვენი ნება ასეთია, – წერს იუსტინიანე, – რომ სასულიერო წოდება დარჩეს ძველი სახით, არც მიტროპოლიტის უფლებებთან დაკავშირებით, არც ხელდასხმის საკითხთან დაკავშირებით, არაფერი შეიცვლება და ახალი არ შემოიღება. მიტროპოლიტები დარჩებიან თავისსავე ძველი მდგომარეობით, ერთი სიტყვით სასულიერო წოდების მიმართ ახალი ნებადართული არ არის” (ნ. ადონცი, არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში, 1908, გვ. 170).
იუსტინიანეს XXXI ნოველის VII თავი გვიხსნის: თუ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს კათედრათა ნუსხებში “ძველებური წესების შესაბამისად” რატომ იხსენიებოდა ლაზიკა და ფასიანი (ფაზისი).
წესით, რადგანაც ამ რეფორმის შემდგომ ტრაპეზუნტი შევიდა I არმენიაში, ამიტომ, კონსტანტინოპოლის კათედრათა ნუსხებში ტრაპეზუნტის მიმდებარე ეპარქიები სახელდებული უნდა ყოფილიყვნენ როგორც “საეპისკოპოსოები I არმენიის პროვინციაში”, მაგრამ ამის ნაცვლად, საეკლესიო სფეროში ძველი წესის უცვლელობის გამო, ტრაპეზუნტის მიმდებარე კათედრების სახელწოდებები არ შეიცვალა და ისინი ძველებურადვე მოიხსენიებოდნენ როგორც საეპისკოპოსოები “ლაზიკეში”. ეს იყო აღნიშნული ნოველის გამოძახილი, რომელიც კრძალავდა რაიმე სიახლის შემოღებას სამიტროპოლიტოთა მიმართ. მართლაც იუსტინიანემდე ტრაპეზუნტის სამხრეთ მთიანეთს ლაზიკა ერქვა და ის ე.წ. “ლაზთა ეპისკოპოსების” იურისდიქციაში შედიოდა, პროკოფი კესარიელი ახსენებს ტრაპეზუნტის მახლობლად რიზესთან მცხოვრებ “ერთ ხალხს”, რომელიც “ლაზთა ეპისკოპოსების” იურისდიქციაში იმყოფებოდა.
ნ. ადონცის მიხედვით, ლაზთა ეპარქიის ზიგანას საეპიესკოპოსო მდებარეობდა არა გუდაყვაში, არამედ ტრაპეზუნტის ახლოს, შემდეგდროინდელ გიუმიშხანესთან, ხოლო პეტრა, ერქვა ასევე ტრაპეზუნტთან ან თეოდოსიოპოლისთან ახლოს მდებარე პუნქტს, საისინი ყოფილა საზღვართან მხარისა, რომელსაც შემდგომად კარინი ეწოდა, ხოლო ქ.როდოპოლისი უნდა ყოფილიყო ერთ-ერთი ქალაქი, როდოპოლისის ოლქში, ფასისის ყველა ეს საეპისკოპოსო – პეტრა, როდოპოლისი, საისინი და ზიგანა მდებარეობდნენ ერთ რეგიონში არზრუმსა და ტრაპეზუნტს შორის, რომელსაც იუსტინიამდელ ეპოქაშიც ლაზიკა და ფასისი ერქვა.
კონსტანტინე პორფიროგენეტი, თეოდოსიოპოლისის მიმდებარე მხარეებს ფასიანს უწოდებს (ქართული ბასიანი), ის ფასისს უწოდებდა მდ.არაქსაც. განსაკუთრებით არის აღსანიშნავი ის, რომ სწორედ აღნიშნულ რეგიონში, სადაც ეს ფასისის საეპისკოპოსოები იყვნენ განლაგებულნი, სათავეს იღებდა რამდენიმე მდინარე, მათ შორის ჭოროხი და ევფრატი. აღსანიშნავია, რომ ორივე ამ მდინარეს – ჭოროხსა და ევფრატს სათავეში ფასისი ეწოდებოდა. ამიტომაც საფიქრებელია, რომ იმ ქვეყანასაც, საიდანაც ეს მდინარეები გაედინებოდნენ და მის მომცველ მიწა-წყალსაც, სადაც ეს საეპისკოპოსოები იყვნენ მოქცეული, ფასისი ეწოდებოდა და ქვეყნის სახელის შესაბამისად სამიტროპოლიტოსაც ფაზისის სამიტროპოლიტო ერქვა.
ლაზიკისა და მისი მიმდებარე მხარეების ადმინისტრაციული მდგომარეობა იუსტინიანემდე
დიოკლეტიანეს მიერი სახელმწიფოს ადმინისტრაციული დაყოფის პროცესი დაასრულა მისმა მემკვიდრემ თეოდოსი I-მა. საუკუნოვანი მუშაობის შედეგები ასახულია ცნობილ ძეგლში Nოტიტია დიგნიტატუმ, რომელშიც V საუკუნის დასაწყისშია შედგენილი. მასში ჩამოთვლილია თანამდებობები და პატივი იმპერიის სამოქალაქო და სამხედრო უწყებებისა. ისინი იერარქიულად იყვნენ ერთმანეთთან დაკავშირებულნი.
მთელი იმპერია გაქრისტიანების შემდეგ სამოქალაქო დამოკიდებულებით იყოფოდა 4 მხარედ, რომელთა მეთაურებად იდგნენ პრეტორიის პრეფექტები. ეს მხარეები, ანუ პრეფექტურები იყოფოდნენ დიოცეზებად, რომლებსაც პრეფექტების მოადგილეები – ვიკარები მართავდნენ. საბოლოოდ, დიოცეზები პროვინციებად იყოფოდნენ, რომლებსაც არხონტები მართავდნენ (პრაესეს).
რომის იმპერიის აღმოსავლეთში ჩამოყალიბებული იყო ორი პრეფექტურა – ე.წ. “აღმოსავლეთის პრეფექტურა” და “ილირიის პრეფექტურა”.
თავის მხრივ “აღმოსავლეთის პრეფექტურაში” შედიოდნენ შემდეგი დიოცეზები – “დიოცეზი აღმოსავლეთი”, “დიოცეზი ეგვიპტე”, “დიოცეზი ასიანა”, დიოცეზები “პონტიკა” და “თრაკია”.
პონტოს დიოცეზში 11 პროვინცია შედიოდა, მათ შორის პოლემონის პონტო, პირველი და მეორე არმენია, ასევე ბითინია, გალატია, პაფლაგონია, ჰონორია, გალატია, პირველი და მეორე კაპადოკიები და ჰელენოპონტო.
სამხედრო დაყოფა იმპერიისა ყველგან არ ეთანადებოდა სამოქალაქოს, უმაღლესი ძალაუფლება გაყოფილი იყო რამდენიმე სამხედრო ხელმძღვანელს შორის – მათ სამხედრო მაგისტრები ერქვათ. აღმოსავლეთში ასეთი იყო ხუთი. მაგისტრის ქვემდებარე პირის სამხედრო წოდება იყო დუკა, კომიტი.
პონტოს დიოცეზს, რომელიც 11 პროვინციისაგნ შედგებოდა – მხოლოდ ერთი – “არმენიის დუკა” მართავდა.
მიუხედავად იმისა, რომ რომის იმპერიის პონტოს დიოცეზში მხოლოდ ერთი დუკა იყო “არმენიის დუკის” სახელწოდებით, მისი ძირითადი ძალაუფლება ვრცელ¬დებოდა სამ სასაზღვრო პროვინციაზე. ესენი იყვნენ პოლემონის პონტო, I და II არმენია.
არმენიის დუკას თავისი რაზმები და სამხედრო დანაყოფები დაყენებული ჰყავდა ტრაპეზუნტში, რიზეში, სისილაში, პიტიაში (და არა პიტიუნტში აფხაზეთისა), უსუპორტოში, კაენე-პარამბოლეში, სებასტოპოლში (ეს ქალაქი მდებარეობდა ტრაპეზუნტის ოლქში და არა აფხაზეთში), ზიგანაში (ზიგანაც ტრაპეზუნტთან მდებარეობდა) და მოხორაში (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 96-97).
აღნიშნულთა გარდა ჯარების განლაგება მოცემულია პროვინციების სხვა ქალაქებში, რომლებიც დაწვრილებითაა ჩამოთვლილი ნ. ადონცის მიერ მოყვანილ ლათინურ წყაროში, ამასთანავე, აქვეა ჩამოთვლილი ჯარისკაცების რაოდენობა თითოეულ ადგილში. ესაა სრულად პირველხარისხოვანი კვლევა, რომლისთვისაც ცნობილია ყველა ადგილი არმენიის დუკის ჯარის განლაგებისა, ყოველი წვრილმანებით, ამიტომაც ძალზე უცნაურია ამ ნაკვლევის ფაქტიური იგნორირება, ზიგანას, სებასტოპოლისის, ან თუნდაც პიტია-პიტიუნტის გადატანა სადღაც აფხაზეთში, სადაც ნ.ადონცის სიტყვით არმენიის დუკას არაფერი ესაქმებოდა არც აღნიშნულ და არც შემდგომ საუკუნეებში.
საქართველოს მომიჯნავე ბიზანტიური მხარეების სამხედრო-ადმინისტრაციული დაყოფა (ნ. ადონცი)
კიდევ ერთხელ განვიხილოთ საქართველოს მომიჯნავე ბიზანტიური მხარეების სამხედრო-ადმინისტრაციული დაყოფა ნ. ადონცის მიხედვით. 297 წლისთვის დიოკლეტიანეს პროვინციალური რეფორმის ეპოქაში იმპერია 12 დიოცეზად იყოფოდა, მათგან ორი აზიის უკიდურეს მხარეებში იყო. კერძოდ, დიოცეზი “ორიენსი” (ანუ “აღმოსავლეთი”), და პონტიკა. ყველა 12 დიოცეზში ერთად იყო 95 პროვინცია. ამათ გარდა, დიოკლეტიანეს ტახტზე ასვლის პერიოდში იმპერიას კიდევ შეემატა 15 პროვინცია (ნ. ადონცი, არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში, 1908, გვ. 86).
პონტოს დიოცეზი III საუკუნეში შედგებოდა 7 პროვინციისაგან. მათ რიცხვში იყო ბითინია, კაპადოკია, გალატია, პაფლაგონია, დიოსპონტუსი, პოლემონის პონტო და მცირე არმენია.
IV საუკუნის ცნობით, პონტოში იყო 8 პროვინცია – 1. პოლემონის პონტო; 2. ამასიის პონტო; 3. ჰონორიადა; 4. ბითინია; 5. პაფლაგონია; 6. მცირე არმენია; 7. დიდი არმენია; 8. კაპადოკია.
კონსტანტინე დიდის დროს ამასიის პონტოს სახელი გადაერქვა და ეწოდა ჰელენოპონტო დედოფალ ელენეს პატივსაცემად. ნ. ადონცის მიხედვით, სიაში ნახსენები მცირე და დიდი არმენიები სინამდვილეში არიან I და II არმენიები, ამასთანავე ამ სიას აკლია პროვინცია გალატია, რომელიც ყოველთვის პონტოს დიოცეზში შედიოდა.
ნიკეის I მსოფლიო კრებაზე (325) თავისთავადი ადმინისტრაციული ერთეულის სახით იყო წარმოდგენილი კაპადოკია, დიდი არმენია და მეზობელი ოლქები.
371 წ. ადმინისტრაციულად ორად გაიყო კაპადოკია და მცირე არმენია. ბასილი დიდი ეწინააღმდეგებოდა კაპადოკიის დაყოფას. მცირე არმენია გაიყო და ეწოდა I და II არმენიები. პირველი შედგებოდა სევასტიის ოლქისგან, აქ იყო ქალაქები კოლონია, სატალა, სებასტოპოლი და ვერისსა. მეორეში შედიოდა მელიტინი, არკა, არაბისი, კუკუსონი, კომანა და არიარატა.
პოლემონის პონტოსა და პირველი არმენიის ურთიერთშეხება ხდებოდა პონტოს კომანას, პოლემონის, კერასუსის და ტრაპეზუნტის რაიონებში. ეს უკანასკნელები ქმნიდნენ პოლემონის პონტოს ეპარქიას კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში.
საეკლესიო გეოგრაფიამ შემოგვინახა ცნობები ძველი პროვინციების ტერიტორიების შესახებ, – წერს ნ. ადონცი (ნ. ადონცი, არმენია… გვ. 89).
საეკლესიო დაყოფა უფრო მყარი და უცვლელი იყო, ვიდრე სამოქალაქო-ადმინისტრაციული და ასახავდა სურათს იმპერიის ძველი ადმინისტრაციული დაყოფისა.
აღსანიშნავია, რომ ქალაქი სებასტოპოლისი ამ დაყოფის თანახმად მდებარეობდა I არმენიის ეპარქიაში (აქ შედიოდნენ ქალაქები სებასტია, ნიკოპოლისი, კოლონა, სატალა, სებასტოპოლისი, ბარისარა).
ხოლო ცნობილი კომანა შედიოდა მეორე არმენიის ეპარქიაში (აქ შედიოდნენ მელიტენა, არკა, აბასისი, კომანა, კუკუსი, არიარატე).
ლაზიკა – განსახილველ პერიოდში რომის (ბიზანტიის) იმპერიაში შედიოდა და იუსტინიანეს დაყოფით ის პოლემონის პონტოს ადმინისტრაციული ნაწილი იყო.
ეკლესიური ლაზიკა და პოლიტიკური ლაზიკა – სხვადასხვა ტერიტორიებზე მდებარენი
იუსტინიანემ პოლემონის პონტო და ელენოპონტო გააერთიანა ერთ პროვინციად და უწოდა მას ელენოპონტო. მასში შედიოდა 8 ქალაქი – ამასია, ივორა, ევხაიტა, ზელა, ანტრაპა, სინოპი, ამისუსი და ლეონტოპოლი.
პოლემონის პონტოში იყო 5 ქალაქი – ნეოკესარია, კომანა, ტრაპეზუნტი, კერასუსი და პოლემონი. შემდგომ ამ პროვინციის მმართველს უფლება ჩამოართვა 4 ქალაქზე და ეს ქალაქები – ზელა, კომანა, ტრაპეზუნტი და კერასუსი გადასცა არმენიას – სამოქალაქო რეორგანიზაციის შესაბამისად (ნ. ადონცი, გვ. 172).
პირველმა და შიდა არმენიამ შეადგინა ორი ახალი პროვინცია – I არმენია და II არმენია (აქ შევიდნენ ტრაპეზუნტი და კერასუსი). II არმენიაში შედიოდნენ სხვებთან ერთად ქალაქები – სევასტია, სევასტოპოლი და ზემოაღნიშნული ქალაქები ზელა და კომანა.
ყოფილ II არმენიას ეწოდა III არმენია და მასში შევიდა ქალაქები მელეტინა, არკა, არაბისი, არიარატი, სხვა კომანა, ზოლოტი და კუკუსინი.
IV არმენიაში შევიდა ხუთი სომხური სამთავროს მიწები: სოფენენა, ანზიტენა, სოფენა, აშტიანენა (და ბალოვიტენა), მარტიროპოლი.
თეოდოსიოპოლის-გიუმიშხანე-ტრაპეზუნტის შემაერთებელ გზაზე მრავალი ქალაქი მდებარეობდა – რაც შეადგენდა ლაზიკის ქვეყანას – ეკლესიურად სწორედ ასე ერქვა ამ მხარეს – ეს იყო ის ლაზიკა, რომელიც ნოტიციებშია ასახული. ბიზანტიის სამოქალაქო-ადმინისტრაციულმა დაყოფამ ეს ვერ ასახა. ეს ქალაქები გაიყო ელენოპონტოს, I და II არმენიას შორის, მაგრამ, რადგანაც საეკელსიო გეოგრაფია, თვით ნ. ადონცის სიტყვით, ასახავდა იმ ძველ ვითარებას, რომელიც დიოკლეტიანეს და მისი მემკვიდრე თეოდოსის დროინდელ სამოქალაქო დაყოფას აღნიშნავდა, ეკლესიურმა გეოგრაფიამ სიტყვა “ლაზიკა” შეინარჩუნა, ამიტომ შემდგომშიც ტრაპეზუნტის ეპარქიას ერქვა “ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტო ლაზიკაში”.
მაგრამ სამოქალაქო-ადმინისტრაციულად ახლა (იუსტინიანეს ეპოქაში) ლაზიკა დაერქვა ახალ ქვეყანას – ლაზიკის სამეფოს, რომელიც აღნიშნული ეკლესიური ლაზიკის უშუალო მეზობლად მდებარეობდა, მის ოდნავ ჩრდილოეთით, ჭოროხის ხეობაში – ართვინიდან გონიომდე. ე.ი. პოლიტიკური ლაზიკა და ეკლესიური ლაზიკა არ ემთხვეოდნენ ერთმანეთს. ეკლესიური – გეოგრაფიულად უფრო სამხრეთით მდებარეობდა, პოლიტიკური ლაზიკა – ჩრდილოეთით.
ეკლესიური ლაზიკა ტრაპეზუნტის რეგიონი იყო, სამოქალაქო-ადმინისტრაციული კი მისი მეზობელი რეგიონი ჭოროხის ხეობის ქვედა ნაწილის მომცველი.
საისინი, ფასიანი
მიწა-წყალი მდ. ირისიდან ჰერაკლეს კონცხამდე იწოდებოდა გალატეას პონტოდ, აქედან კერასუნტამდე – მდებარეობდა პოლემონის პონტო, ხოლო კერასუნტიდან კოლხიდამდე – კაპადოკიის პონტო (ნ. ადონცი, არმენია…, გვ. 69).
გალატეას პონტოში იყო ამასია, პიდა (ფიდი), პონტოს კომანა (ამჟამად გიუმენეკ) ტოკატასთან და სევასტოპოლთან ახლოს.
პოლემონის პონტოში, პტოლემეუსის აზრით, მდებარეობდა ნეოკესარია და სევასტია კოლონეას ოლქში, აქ იყო სევასტოპოლისი.
სამხრეთიდან ჩრდილოეთისკენ იყო 5 მთიანი მხარე – მელეტინა (ევფრატთან), ამჟამინდელი გალატია, კატაონია. აქაა ქალაქი კომანა მდ. სარაზე (გიოკ-სუ), შემდეგ კილიკია ქალაქ მაზაკით, ანუ კესარიით, არგის მთის ძირში (ახლა არჯიში). კილიკიის იქით იყო თიანეთია (თიანითია) და გარსავრითია ტატას ტბასთან (იქვე, გვ. 71). ქართველთა ოდესღაც ცხოვრებას ამ რეგიონებში მიუთითებენ აღნიშნული ტოპონიმები: არგის მთა, თიანეთი, გარსავრეთი და სხვა. ამ მხარეთაგან პირველი ორი ზოგჯერ “მცირე არმენიად” იწოდებოდა. ნ. ადონცის მიხედვით, ის კაპადოკიის პროვინციაში შედიოდა. ასეთი დაყოფა რომის იმპერიის გაფართოებამდე არსებობდა, ხოლო შემდეგ ეს მხარეები I და II არმენიაში მოხვდნენ. ნ. ადონცის მიხედვით, მათი მეტი წილი, კაპადოკია, მცირე არმენია – სომხებით იყო დასახლებული. მისი აზრით, პტოლომეოსი მცირე არმენიაში ათავსებდა მათ, რომელთაგან ყველაზე ჩრდილოეთით იყო ორბალისენა, მის ქვემოთ აიტულანა, შემდეგ აირეტიკა, ორსენა და ბოლოს ორბისენა.
აქ იყო მრავალი ქალაქი – მათ შორის, სატალა, ნიკოპოლი, ორსა და სხვა. ტაბულა პევტინგერა მდიდარ მასალას იძლევა მცირე არმენიისა და მცირე აზიის შესახებ. სევასტიას, ნიკოპოლს, სატალასა და მელიტენას შორის (გვ. 75), ევფრატის სანაპიროსთან, კამახსა და დივრიგს შორის არის ზიმარა – ყველა ამ ქალაქს გზები აერთიანებდა.
ბუნებრივი საზღვარი პოლემონის პონტოსა და მცირე არმენიისა იყო ქედი კიოსე და აბეში, რომლის ერთ ბოლოშია ტაგანი და მეორეში ნიკოპოლი. აქ, ამ მიდამოებში აბეშის მთასთან იყო სისილისის კათედრა. აქ ყოფილა პუნქტი არგაუნ მდინარე გორდუკზე, რაც, საფიქრებელია, ქართველთა იქ ყოფნის დამადასტურებელი ტოპონიმია – ფუძეებით “არგ” და “გორდ” (იქვე, გვ. 81).
მელეტინიდან სევასტიამდე გზაზე მდებარეობდა სადგურები – პისონისი (ახლანდელი ასან-ბადრიკ), მოგვავგონებს X ნოტიციის საეპისკოპოსო კათედრის ფასიანეს სახელს (პისონისი – ფასიანი) (იქვე, გვ. 81), პუნქტი არანისი, ეუსპოენა, ბლანდოსი (ტახტუკი), გზა გადის მდინარე კურუ-ჩაიზე (მოგვაგონებს “მტკვარს”) და შედის სივასში. ნ. ადონცის სიტყვით, სევასტია-ნიკოპოლი შედიოდა მცირე არმენიაში, ხოლო ნიკოპოლ-სატალის ხაზზე სადგური აზა, პტოლემეოსის მიხედვით, შედიოდა კაპადოკიის პონტოში.
ორსენას სახელი უკავშირდება ბიზანტიური თემის ხარსიანონის სახელს, ხარსიანის ციხე-სიმაგრის მიხედვით. სიმეასთან ახლოს იყო პუნქტი ხარსიანი (მოგვაგონებს X ნოტიციის – ხერიანს).
აქედანაც ჩანს, რომ ფასიანისა და საისინის (სისილისის) კათედრები ნ.ადონცს არ ეგულებოდა დასავლეთ საქართველოში. ის ნიკოპოლთან ახლოს, აბეშის მთასთან ყოფილა.
ქვრივის მმართველობა
ჩვენს მიერ გამოკვლეული იქნა, რომ ანდრია პირველწოდებული, ჩვენი მაცხოვრის, იესო ქრისტეს წმიდა მოციქული, საქართველოში ქადაგებდა 30-35 წლებში (ა. ჯაფარიძე, საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია, ტ. I). წმიდა ანდრიას ცხოვრებაში გვხვდება ქვეყნის მმართველი ბრძენი ქვრივის სახელი, რომლის მოქცევის შემდეგ ქრისტიანობა გავრცელებულა მესხეთის ვრცელ ქვეყანაში. მეორე ვარიანტით კი სვანეთში,
უნდა ითქვას, რომ წმ. ანდრიას მესხეთში წარმატებული მოღვაწეობა ქვრივის სახელს უკავშირდება. აღნიშნულ დროს, 30-35 წლებში, სტრაბონის ცნობით, მესხეთის მომიჯნავე მხარეებს მართლაც მართავდა ცნობილი ქვრივი დედოფალი, რომელიც ისევე ხასიათდება, როგორც ანდრიას ცხოვრებაში მესხეთის მმართველი “ქალი გონიერი და საგამგეო საქმის შემძლე”. ის კოლხეთს მართავდა სიკვდილამდე, I საუკუნის 38 წლამდე (მ. ბერძნიშვილი, ქ. ფაზისის ისტორიისათვის, 1969, გვ. 77).
ამ ქვრივი დედოფლის სახელი ყოფილა პითოდორიდა.
მ. ბერძნიშვილი წერს – “ძველი წელთაღრიცხვის I საუკუნის უკანასკნელ წლებში, სტრაბონის მოწმობით, კოლხეთს ფლობდა პოლემონი, რომელიც ასევე განაგებდა მის მიერვე სახელშერქმეულ პოლემონიუმის პონტოს, ასევე მცირე არმენიასაც და ბოსფორსაც. ახალი წელთაღრიცხვის 1-2 წელს ის მოკლეს ბრძოლაში და კოლხეთის სამეფო ტახტზე ავიდა მისი მეუღლე პითოდორიდა, პომპეუსის მეგობრის პითოდორე ტრალელის ასული. სტრაბონის დახასიათებით “ქალი გონიერი და საგამგეო საქმის შემძლე, რომელიც კოლხეთს მართავდა სიკვდილამდე (38 წ). იმავე სტრაბონის სიტყვით, მისი სამფლობელოს ფარგლებში შედიოდნენ ტიბარენები, ვიდრე კოლხეთამდე, ფარნაკიასა და ტრაპიზონამდე, სტრაბონის სიტყვით – “ამჟამად ქვრივი ფლობს, როგორც დასახელებულ ქვეყნებს, ისე სხვებს”. ხოლო მეორე ადგილას ამბობს – “ფლობს მეუღლე პითოდორიდა, დედოფალი კოლხების, ტრაპიზონის და ფარნაკიასი”. რეზიდენციად მას ჰქონდა კაბეირა, რომელსაც ავგუსტა დაარქვა. იგი მდებარეობდა სტრაბონის მშობლიურ ქალაქ ამისიის სამხრეთ-აღმოსავლეთით 27-28 კმ სიშორეზე” (მ. ბერძნიშვილი, დასახ. ნაშრ. გვ. 77).
აქედან ჩანს, რომ კოლხეთი ტრაპიზონის სიახლოვეს მდებარეობდა. ქვრივი დედოფლის მფლობელობაში იყო თუ არა სამცხე, უცნობია, რადგანაც ქართული წყაროს ცნობით, სამცხე-აჭარა, ისევე, როგორც მთელი დასავლეთ საქართველო, ქართლის მეფე ადერკის გამგებლობაში შედიოდა, ხოლო დედოფალი პითოდორიდა რომის იმპერიის სახელით მართავდა ისტორიულ ქართულ მიწებს, ქართული ტომებითვე დასახლებულთ, მაგრამ არა ქართლის სამეფოში მდებარეთ, არამედ მის გარეთ, მის უშუალო მეზობლად – რომის სახელმწიფოში.
საფიქრებელია, რომ ეს ცნობა ასახავს ისტორიულ რეალობას, კერძოდ, წმ. ანდრია თავდაპირველად ტრაპეზუნტში და მის ქვეყანაში ქადაგებდა, ამ ქვეყანას კი “სოფელი მეგრელთა” ერქვა და, მის ქვეშ იგულისხმება ისტორიული კოლხეთი – ტრაპეზუნტის მომიჯნავე მხარე, რომელსაც ანდრიას დროს მართავდა პითოდორიდა. აღნიშნული ტომები, ქალდები და ტიბარენები, ქართველნი იყვნენ თვით სახელიდან გამომდინარე – “ტიბერ-იბერ”, “ქალდ-ქალდუელი-ქართველი”. აქვე ცხოვ-რობდნენ სანები. სტრაბონი დიოსკურიასთან ახსენებს სვანებს. თუკი პიტია-პიტიუნტი რიზეს მახლობლად იყო, იმავე რეგიონში ყოფილს დიოსკურიაც, სადაც მახლობელი მთებიდან სავაჭროდ ჩადიოდნენ სვანები (ე.ი. სტრაბონის დროს სვანები აქაც ცხოვრობდნენ), სვანთა შორის ანდრიას ქადაგებასაც მიუთითებენ წყაროები. აქედან გამომდინარე უნდა ვიფიქროთ, რომ ადრიას ცხოვრების მწერალს გამოუყენებია ძველი წყაროები და ალბათ სტრაბონიც.
ეკლესიის ორგანიზება
ნ. ადონცი წერს – “საეკლესიო იერარქიის ევოლუცია სამოქალაქოს შესაბამისად ვითარდებოდა. ეკლესია, თავისდაშეუმჩნევლად, იმპერიის ადმინისტრაციული წყობის შესაბამისად მოეწყო. ეკლესიამ სწრაფად შეძლო რეაგირება დიოკლეტიანეს მიერ განხორციელებული ადმინისტრაციული დაყოფის შესაბამისად, ამიტომ 325 წლისთვის მოასწრო შეეცვალა თავისი იერარქია ახალი წყობის შესაბამისად. დიოკლეტიანემ, ერთი მხრივ, არსებული პროვინციები დაყო უფრო წვრილ ადმინისტრაციულ ერთეულებად, ხოლო მეორე მხრივ, რამდენიმე პროვინცია გააერთიანა უფრო მსხვილ ადმინისტრაციულ ერთეულად – დიოცეზებად.
როგორც აღინიშნა, იმპერიის აზიის სამფლობელოს შეადგენდა სამი დიოცეზი – აზია (ასია), პონტო და “აღმოსავლეთი”.
ამ უკანასკნელში (დიოცეზ “აღმოსავლეთში”) შედიოდა ეგვიპტეც.
დიოცეზებს, მეთაურობდა “ვიკარები”, ე.ი. აღმოსავლეთის პრეფექტის მოადგილეები, ხოლო პროვინციების მეთაურები, ანუ პრეზიდები – ექვემდებარებოდნენ შესაბამის ვიკარებს.
ამავე ჩარჩოში განივრცო საეკლესიო ძალაუფლება. პროვინციები გადაიქცნენ საეკლესიო ერთეულებად – ეპარქიებად, ყოველ მათგანში ისხდნენ ეპისკოპოსი – მიტროპოლიტები, თავიანთი მდგომარეობით პრეზიდების მდგომარეობის ექვივალენტურნი. ამავე სახით დიოცეზებმაც მოიპოვეს საეკლესიო ერთეულის მნიშვნელობა, რომელთა ვიკარები შეესაბამებოდნენ ეპისკოპოს-პატრიარქებს.
თითოეულ პროვინციაში იქაურ ეპისკოპოსთაგან გამოიყოფოდა ერთი, პროვინციის დედაქალაქის ეპისკოპოსი – მიტროპოლიტის ხარისხით, ხოლო თითოეულ დიოცეზში მიტროპოლიტთა შორის ერთს ეჭირა პირველი მდგომარეობა პატრიარქისა ან მთავარი მიტროპოლიტისა.
“ასიის დიოცეზში” ასეთად აღიარებული იყო ეფესოს მიტროპოლიტი, “დიოცეზ აღმოსავლეთში” ანტიოქიის მიტროპოლიტი, ხოლო პონტოს დიოცეზში – კესარიის მიტროპოლიტი (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 356).
აღსანიშნავია, რომ არსებობს აზრთა სხვადასხვაობა იმ საკითხის შესახებ, თუ როდის იქნა შემოღებული სამიტროპოლიტო ორგანიზაცია. ზოგიერთის აზრით, ნიკეის კრებაზე, ხოლო საპატრიარქო ორგანიზაცია – კონსტანტინოპოლის კრებაზე (იქვე, გვ. 356).
ნ. ადონცის ცნობით, “აღმოსავლეთის” პრეფექტი უმეტესწილად ცხოვრობდა ქ. ანტიოქიაში.
არმენიელი სატრაპები და ლაზიკის მეფეები ბიზანტიურ სამოხელეო სისტემაში
შიდა და დასავლეთ არმენიის გარდა, ბიზანტია მართავდა ასევე 5 არმენიულ სამთავროს. ამ სამთავროთა მეთაურებს “სატრაპებს” უწოდებდნენ. მათი პოლიტიკური მდგომარეობა იმით განსხვავდებოდა სხვა არმენიის მმართველი მოხელეებისაგან, რომ ეს არმენიელი სატრაპები ძალაუფლებას იღებდნენ მემკვიდრეობით და მას ინარჩუნებდნენ სიკვდილამდე, მხოლოდ ისინი იღებდნენ რომაელთა იმპერატორისაგან ძალაუფლების ინსიგნიებს, მათ საგანგებო ე.წ. “სამეფო შესამოსელს”, ანუ ქლამიდას და სხვა ატრიბუტებს აღწერს პროკოფი კესარიელი. ამ სამეფო შესამოსელს იმპერატორი იძლეოდა იმის ნიშნად, რომ ისინი განიხილებოდნენ ვითარცა “მოკავშირეები იმპერატორისა”. ნ. ადონცის განმარტებით – “სატრაპიები იყვნენ მინიატურული სახელმწიფოები, რომელთაც თავიანთი დიდებულები მართავდნენ, რომელნიც მდგომარეობით მეფეების თანასწორად ითვლებოდნენ” (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 109).
მსგავს “სამეფო შესამოსელებს”, ვითარცა განსხვავებულობის ნიშანს, არმენიის სატრაპების გარდა იმპერატორისაგან იღებდნენ ასევე ლაზეთის მეფეები – თეთრ ქლამიდს, თეთრ ტუნიკას და წითელ ფეხსაცმელს, ასევე რომაული სახის გვირგვინს და სარტყელს, შემკულს მარგალიტებით. ასეთ სარტყელს სომეხი დიდებულებიც იღებდნენ (იქვე, გვ. 109).
ასე რომ, XXს. ქართულ ისტორიოგრაფიაში გავრცელებული და გამყარებული თვალსაზრისი “ლაზთა სამეფო” თითქოსდა იყო “ძლიერი სახელმწიფო”, არაა რეალობა. სინამდვილეში, არმენიული სამთავროების მსგავსად, ის იყო რომაული სახელმწიფოს მიერ ხელდებული ქვეყანა, სადაც დროებით ბიზანტია ადგილობრივი დიდებულების მმართველობას ითმენდა. რომაული ძალაუფლების გამყარებისთანავე იქ დამყარდებოდა ჩვეულებრივი საიმპერო წესრიგი, ანუ სამოხელეო რანგი, მაგალითად, ბიზანტიური თანამდებობა – “არმენიის კომიტი” შემოღებული იქნა სამოქალაქო მმართველობის სამართავად. კომიტი არ ფლობდა სამხედრო ძალაუფლებას, ის მარზპანის მსგავსი თანამდებობა იყო (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 117). ლაზეთის სამეფო იყო მინიატურული სახელმწიფო ბიზანტიური იმპერიის პერიფერიაზე, რომელიც სადავო იყო სპარსეთთან, ამიტომაც ამ ქვეყნის დიდებულებს ორივე მხარე – სპარსეთი და ბიზანტია გარეგნულ პრივილეგიებს ანიჭებდა, რაც ილუზიას უქმნიდა ადგილობრივ მოსახელობას, თითქოსდა მათი ქვეყანა “სახელმწიფო” იყო, ეს ასე რომ არ იყო და, პირიქით, თუ რა დონით იყო ეს ქვეყანა დაპყრობილი, კარგად ჩანს პროკოფი კესარიელის თხზულებიდან.
რომაული სამხედრო ნაგებობების ნაშთები ზიგანასა, როდოპოლისსა, პიტია-პიტიუნტსა და სებასტოპოლისში
წყაროებიდან ცნობილია, რომ კონსტანტინოპოლის ლაზიკის ეპარქიის ზოგიერთ საეპისკოპოსო ცენტრში (მაგ. ზიგანაში) იდგა რომაული ლეგიონის რაზმები. ეს იმითაა საინტერესო, რომ წარმოადგენს საშუალებას არქეოლოგიურად დასაბუთდეს მათი ადგილმდებარეობა.
რომაული სამხედრო ლეგიონებისა და მათი რაზმების განლაგების ადგილებზე, როგორც წესი, იწყებოდა ძალზე მნიშვნელოვანი მშენებლობანი.
პროკოფი კესარიელი აღწერს, კერძოდ რა შენობები იგებოდა ჯარის საჭიროებისათვის. ის აღწერს ერთი ასეთი ადგილის მშენებლობას: “მდ. ევფრატიდან ცოტა მოშორებით, იყო ერთი კუთხე, სადაც იდგა რომაელ ჯარისკაცთა რაზმი. ამ ადგილს უწოდებდნენ მელეტინს. იქ, უწინდელ დროს, რომაელებს აუშენებიათ ოთხკუთხა ფორმის სიმაგრე, რომელიც ჯარისკაცებისთვის თავშესაფარს წარმოადგენდა. აქ ისინი ინახავდნენ თავიანთ საბრძოლო დროშებსაც. ამ სიმაგრემ საფუძველი დაუდო სამოქალაქო დასახლებას. ქალაქის მშენებლობა სიმაგრის მახლობლად გაგრძელდა. ააშენეს ტაძრები, სახელმწიფო დაწესებულებები, სავაჭრო მოედნები, სხვადასხვა სასაქონლო დუქნები, ყოველ მხარეს გაიყვანეს ქუჩები, ააშენეს გალერეები, აბანოები, თეატრები” (პროკოფი კესარიელი, “შენობათა შესახებ”, 2006, გვ. 103).
აქედან ჩანს, რომ რომაული ჯარის განლაგების ადგილზე იწყებოდა მშენებლო¬ბები გზებისა, სამხედრო და სამოქალაქო შენობებისა, სავაჭრო მოედნებისა, დუქნებისა, ტაძრებისა, გალერეებისა, აბანოებისა და თეატრებისა.
საქართველოს მასშტაბით ასეთი მშენებლობები შეიძლება გრანდიოზულად ჩაითვალოს.
სიმაგრეების, აბანოების, გზების, სავაჭრო მოედნებისა და სხვა მნიშვნელოვანი ნაგებობების ნაშთების აღმოჩენა არქეოლოგებისათვის სიძნელეს არ წარმოადგენს.
თუ ზიგანა არის ე.წ. გუდაყვა, მაშინ გუდაყვაში უნდა აღმოჩენილიყო კიდეც რომაული ჯარის სადგომის რაიმე ზემოთ ხსენებული ნაშთი, მსგავსი კი გუდავა-გუდაყვაში არაფერი აღმოჩენილა, პირიქით, იქ არა რაიმე ლათინური ანდა ბერძნული წარწერა ,არამედ მხოლოდ და მხოლოდ ძველი ქართული ასომთავრული წარწერები აღმოჩნდა ქართულსავე საეკლესიო ნაშთებზე.
არქეოლოგიამ ვერ დაადასტურა გუდაყვასა და ზიგანას იგივეობა.
იგივე ითქმის ვარციხის (თითქოსდა როდოპოლისის) შესახებაც, სადაც, თუ ის იყო როდოპოლისი, ასევე რომაული ჯარის სადგომი ნაგებობების ნაშთები უნდა აღმოჩენილიყო, მაგრამ ვარციხეში რაიმე რომაულ-ბიზანტიური ნაგებობისა და საეკლესიო-სამოქალაქო ცხოვრების დამადასტურებელი ნაშთები არ აღმოჩენილა.
როგორც ითქვა, ზიგანაში იდგა კოჰორტა, ე.ი. ლეგიონის ერთ-ერთი დანაყოფი.
“ლეგიონები შეადგენდნენ რეგულარულ არმიას, ლეგიონი შედგებოდა 6100 ფეხოსნისაგან და 726 კავალერისტისაგან.
ალა – რაზმია 600 მხედრისაგან.
“აღმოსავლეთის” მთავარსარდალს ემორჩილებოდა 100.000 ჯარისკაცი.
პონტოს დიოცეზს თავისი 11 პროვინციით ჰყავდა მხოლოდ ერთი სამხედრო მთავარსარდალი “არმენიის დუკის” სახელწოდებით, მისი ძალაუფლება ვრცელდებოდა I და II არმენიასა და აგრეთვე პოლემონის პონტოში (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 95).
არმენიის დუკა განაგებდა შემდეგ ძალებს – ჰყავდა ლეგიონი სატალაში, მელეტინაში, პონტოში (კერძოდ, ლეგიონი ტრაპეზუნტში, ალა რიზეში და პიტიაში, კოჰორტა უსუპორტეში, კეანა-პარამბოლეში, სებასტოპოლისში, ზიგანაში, მოხორაში (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 97).
არმენიის დუკას ემორჩილებოდა 2 მსროლელი კავალერიის პოლკი, სამი ლეგიონი, ე.ი. 18.000 კაცი. 11 რაზმი ცხენოსნებისა (თითოში 600 კაცი), 10 კოჰორტა ფეხოსნებისა (თითოში 600 კაცი). მათ შორის, არმენიაში იდგა 2 ლეგიონი, 6 რაზმი, ანუ ალა და 4 კოჰოტა, ხოლო 6 კოჰორტა – პოლემონის პონტოში. პონტოში არმენიის დუკის ძალების მთავარი განლაგების ადგილები იყო ტრაპეზუნტი, ავაქსი და სილვანა (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 99).
ნ. ადონცის აზრით, “ფელიქს თეოდოსინას” სახელობის ალა, ანუ სამხედრო რაზმი იდგა პიტიაში, რომელიც რიზესთან მდებარეობდა (იქვე, არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში, 1908, გვ. 99, შენიშვნა 2).
პიტია და სებასტოპოლისი ზოგიერთს მიაჩნია პიტიუნტად (აფხაზეთში) და სებასტოპოლისად, მაგრამ აფხაზეთის ქალაქები ამ წყაროს შედგენის დროს არ შედიოდნენ ბიზანტიაში, და დუკას ძალაუფლება ასე შორს ვერ გავრცელდებოდა, წერს ნ. ადონცი (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, ც. 202).
აფხაზეთი არასდროს შედიოდა არმენიის დუკას გამგებლობაში და, შესაბამისად, თავისი ჯარი (რაზმი) ვერ ეყოლებოდა ბიჭვინთაში (რომელსაც პიტიუნტად მიიჩნევენ), სებასტოპოლისში (ცხუმად მიიჩნევენ) და გუდაყვა-გუდავაში, რომელსაც ზიგანა-ზიგანევად მიიჩნევენ ჩვენი მეცნიერები, არც ვარციხის მიწა-წყალი შედიოდა ოდესმე არმენიაში, ამიტომაც ვერც იქ განალაგებდა არმენიის დუკა თავის სამხედრო რაზმს, ამიტომაც როდოპოლისი უნდა ვეძიოთ არა ვარციხეში, არამედ ტრაპეზუნტის რეგიონში, სადაც მართლაც მდ. კალაპოტამისზე მდებარეობდა კიდეც ქალაქი ვარდა, რომელიც უნდა ყოფილიყო ძველი როდოპოლისი.