სხვაა პეტრას ციხე-ქალაქი და სხვა ქალაქში იყო პეტრას საეპისკოპოსო კათედრა
ნ. ადონცის ცნობით ციხე-ქალაქი პეტრა მდებარეობდა იმპერიის ჩრდილო საზღვარზე. რადგანაც ლაზიკა იმპერიაში შედიოდა, პეტრა მის ჩრდილოეთში მდებარეობდა. პეტრას აშენება-დაფუძნებით იუსტინიანემ იმპერიის საზღვარი გააფართოვა ჩრდილოეთის მიმართულებით. იუსტინიანემდე იმპერიის ჩრდილო-საზღვარი მდებარეობდა ტრაპეზუნტთან ახლოს, რიზეს რაიონში, მხოლოდ იუსტინიანეს გაფართოების შემდეგ გადაიწია იმპერიის ჩრდილო საზღვარმა მდ. ჭოროხის შესართავამდე. ამ საზღვრის დასაფიქსირებლად იუსტინაინემ ააგო კიდეც პეტრას სიმაგრე და იმპერიის საზღვრების ამ გაფართოების წინააღმდეგ გაილაშქრა სპარსეთმა.
ასე რომ, პეტრა მდებარეობდა ლაზიკის ქვეყანში და, იმავდროულად, იმპერიის ჩრდილო საზღვარზე სასაზღვრო მდინარის ფაზისის ანუ ჭოროხის სიახლოვეს.
მრავალი ძველი უცხოური წყაროს თანახმად მდ. ფაზისი დიდხანს იყო ბიზანტიის იმპერიის ჩრდილო საზღვარი.
მეცნიერებაში განმტკიცებული აზრით ბიზანტია-საქართველოს შორის სასაზღვრო მდინარე იუო ფაზისი ანუ მდ. რიონი, ეს თვალსაზრისი უცხოეთშიც გავრცელდა, ამიტომაც ზოგიერთი უცხოელის მტკიცებით თვით თამარ მეფის დროსაც კი საზღვარი საქართველოსა და ბიზანტიას შორის გადიოდა მდ.რიონზე ანუ ფაზისზე. ამ აზრს იცავდა ცნობილი ბიზანტიოლოგი თ.უსპენსკი (იხ. პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, 1954, გვ. 267), ამჟამად იცავენ კარპოვი და სხვანი. მართლაც, თუკი რიონი ფაზისია, მაშინ, რადგანაც წყაროთა ცნობით საზღვარი ფაზისზე გადიოდა, სასაზღვრო მდინარედ რიონი გამოდის, თვით XIII ს-შიც კი. სინამდვილეში ფაზისად იწოდებოდა მდ.ჭოროხი, რომლის სიახლოვესაც იდგა პეტრას ციხე-სიმაგრე,რომელიც ბიზანტიის ჩრდილო საზღვარს იცავდა.
პეტრას ციხე-ქალაქი ზღვისპირას მდებარეობდა, ფაზისის სანაპიროსთან ახლოს. პროკოფი მაგალითად წერს: “სპარსთა ჯარი ისე მივიდა პეტრაში, რომ ფაზისი მარჯვნივ ჰქონდათ” და სხვა მრავალი მსგავსი ფრაზა, რომელიც ფაზისთან პეტრას სიახლოვეს მეტყველებს. თუ ფაზისი არის რიონი, რიონი იმდენადაა დაშორებული პეტრა-ციხისძირ-გონიოს, რომ ჯარის მარშრუტის აღსაწერად საჭირო იქნებოდა არა რიონის ხსენება, არამედ სხვა რომელიმე უფრო ახლოს მდებარე მდინარისა ანდა პუნქტისა.
მეორე შემთხვევაში არქეოპოლისთან ახლოს გამავალი სპარსთა ჯარი ეხმიანება არქეოპოლისის ბერძენ მებრძოლებს და მიემართება ფაზის-პეტრასკენ, თან იქადნება რომ მალე დაბრუნდება უკან – მათი დიალოგიდან აშკარაა, რომ არქეოპოლისიც და პეტრაც ახლო არიან მდინარე ფაზისთან. ერთ რეგიონში, ერთ არეალზე არიან. სხვა დროს კი, პეტრაში დამარცხებულმა მებრძოლეებმა მდ. ფაზისი გადალახეს და თავს სწრაფად უშველეს, ასეთი მაგალითი ბევრია რომელთაგანაც ჩანს,რომ მდინარე ფაზისად ჭოროხი იწოდებოდა, ხოლო გონიოსთან ახლოს უნდა ყოფილიყო ქალაქი ფაზისი.
მანძილები პერსარმენიიდან პეტრამდე
პროკოფი კესარიელის ცნობით, სპარსეთის შაჰი და მისი ძალები პეტრას ციხე-სიმაგრეში, შავი ზღვის პირას, ფაზისის (ჭოროხის) შესართავთან პერსარმენიიდან მიემართებოდნენ, კერძოდ კი, დვინის სანახებიდან. მისი ცნობით, სპარსული ჯარი ლაზიკაში ომების შუალედებში ისვენებდა და ძალებს იღდგენდა პერსარმენიაში, კერძოდ კი, დვინის სანახებში. აქედან ისინი მიემართებოდნენ საბრძოლველად პეტრაში. მართლაც, სპარსეთსა და ლაზიკას შორის იმყოფებოდა პერსარმენიის ქვეყანა, ანუ, სპარსელთა მიერ დაპყრობილი სომხეთის ქვეყანა და მისი ეკონომიკური ცენტრი დვინი. ამიტომაც დვინის სანახების შერჩევა სპარსული ჯარისთვის ლაზიკაში ლაშქრობის დროს ბუნებრივი იყო.
ქართული XX საუკუნის ისტორიკოსების მტკიცებით, სპარსული ჯარები პეტრაში შედიოდნენ სურამის უღელტეხილის გავლის გზით.
ჩვენ არ ვეთანხმებით ქართველ ისტორიკოსთა მტკიცებას, რომ სპარსული ჯარები პეტრაში სურამის გზით შედიოდნენ იმ ძალზე უბრალო მიზეზის გამო, რომ დვინიდან პეტრამდე V-VI საუკუნეებში არსებობდა პირდაპირი გზა. თანამედროვე პუნქტების სახელების გამოყენებით ეს გზა იყო – დვინი – ყარსი – არდაგანი – ართვინი – პეტრა. ეს იყო იმდენად ცნობილი გზა, რომ მის პირას IX-X საუკუნეებისთვის წარმოიქმნა “ქართველთა სამთავროს” დედაქალაქი – არტანუჯი, ცნობილი სავაჭრო ქალაქი, რომელიც კონსტანტინე პორფიროგენეტის სიტყვით, ვაჭრობდა სომხეთთან, აფხაზეთთან, იბერიასთან და სირიასთან. მაშასადამე, აღნიშნული გზა რეალურად სიცოცხლისუნარიანი იყო პირველ ათასწლეულში. თუ სპარსული ჯარი დვინიდან სურამის გზით გასწევდა პეტრაში, მას ორჯერ და სამჯერ უფრო გრძელი გზა უნდა გაევლო. ჯერ ეს ჯარი უნდა შესულიყო თბილისში, შემდეგ სურამის გავლით დასავლეთ საქართველოში, გაევლო ის თითქმის მთლიანად სურამიდან პეტრამდე და შემდეგ ჩართულიყო გააფთრებულ ომში. ეს კი სრულიად არარაციონალური გზა იქნებოდა, რადგანაც უკვე არსებობდა პირდაპირი გზა: დვინი – ყარსი – არტაანი – ართვინი – პეტრა, არსიანის ქედის გავლით, პერსარმენიის ქალაქ ყარსიდან არდაჰანამდე სულ 97 კმ-ია, არდაჰანიდან ართვინამდე – 99კმ. ართვინიდან ბორჩხამდე – 37კმ, ბორჩხიდან აჭარისწყლამდე – 29 კმ. აჭარისწყლიდან ბათუმამდე – 17 კმ. სულ ყარსიდან პეტრამდე დაახლოებით იქნებოდა 97+99+37+29+17=277 დაახლოებით 300კმ, მაშინ, როცა პერსარმენიის აღნიშნული ქალაქიდან სურამის ქედის გავლით პეტრამდე იქნებოდა 800-900 კმ მაინც. მაშასადამე, ჯარი ივლიდა მოკლე და უკვე არსებული 300-კილომეტრიანი გზით.
ბრძოლები ქ. პეტრასთან ლაზიკის დიდი ომის დროს (542-562)
“ლაზთა მეფის” გუბაზ II-ის მიწვევით სპარსთა ჯარი 542 წ. პეტრას მიადგა. მეთაურობდა შაჰი ხოსრო I.
პეტრას ციხის აღებისას ირანელებმა გვირაბი გაიყვანეს. ერთი კოშკი ჩამოინგრა და ბიზანტიელი სტრატეგოსი ციბე დაიღუპა. პეტრაში სპარსთა ჯარი ჩადგა (542 წ.).
549 წ. გუბაზ II-მ ახლა ბიზანტიის იმპერატორს სთხოვა დახმარება სპარსთა წინააღმდეგ.
იუსტინიანემ 8000 მეომარი გამოგზავნა (აქედან 1000 ჭანი). ალყა შემოარტყეს პეტრას გუბაზის ლაშქართან ერთად.
სპარსთა ლაშქარი კვლავ მიადგა პეტრას, გააძლიერა ციხის შიგნით მდგომი თავისი ჯარი და ახალი 3000 მეომარი ჩააყენა.
551 წელს ბიზანტიელებმა ბესას მეთაურობით იერიში მიიტანეს პეტრაზე. ქალაქს 2300 ირანელი იცავდა, ბიზანტიელთა ჯარში 6000 მეომარი იყო, ქალაქი აიღეს, მაგრამ 500 ირანელი აკროპოლისში გამაგრდა და ცეცხლში დაიწვა.
“ბიზანტიელებმა პეტრის ზღუდეები მიწასთან გაასწორეს, რომ მტერს ის მომავალში კვლავ არ დაეკავებინა”.
გუბაზს “მეფეს” უწოდებდნენ რომაელები (ბიზანტიელები), მაგრამ ირანელები მას “მეფეს” არ უწოდებდნენ – მერმეროეს წერილში იგი მეფედ არ იხსენიება.
ომი კიდევ 10 წელი გაგრძელდა (- სულ 20 წელი).
ბიზანტია ირანს შორის 562 წელს დაიდო ზავი 50 წლით. ლაზიკა ბიზანტიის ვასალურ ქვეყნად დარჩა.
VII ს. ბოლოს იქცა ბიზანტიის პროვინციად. ლაზიკის ადგილობრივ მმართველს მეფის ტიტული ჩამოერთვა, მიეცა “პატრიკიოსის” ტიტული.
ხე-ტყე პეტრაში
სპარსთა შაჰმა გადაწყვიტა შავი ზღვის სანაპიროზე შეეტანა გემთსაშენი მასალა, მას სურდა აეგო ხომალდები და ბერძნები გაეძევებინა შავი ზღვიდან. ამისთვის მან შეიტანა კიდეც ხე-ტყე ლაზიკის გავლით შავი ზღვის ნავსადგურში, მაგრამ ხე-ტყეს მეხი დაეცა დაიფერფლა და ხოსრომ გეგმა ვერ განახორციელა. ეს ღონისძიება მოეწყო პეტრას ომების დროს.
როგორ უნდა შეეტანათ პეტრაში ხე-ტყე, რომელი გზით?
პროკოფი წერს, რომ ხე-ტყე ნავსადგურში მიიტანეს დიდი გასაჭირით და შორი გზით.
ისმის კითხვა – მთელი დასავლეთ საქართველო ტყეებით იყო დაფარული და თუ ლაზიკა დასავლეთ საქართველოა, რა საჭირო იყო აქ შორი გზიდან ხე-ტყის შეტანა? ან როგორ მიიტანეს ის პეტრასთან? მაგრამ თუ ფაზისი არის ჭოროხი, ჭოროხზე ხე-ტყე გადაჰქონდათ ბრტყელძირა ნავებით, თავისი თვალით ნახა დიმიტრი ბაქრაძემ, რომ მდ. ჭოროხზე დაცურავდნენ ბრტყელძირა ნავები დღეში 50-200 ერთეული, რომელთაც კლარჯეთიდან ბათუმსა, რიზესა და ტრაპიზონშიც კი მდ. ჭოროხზე გავლით გადაჰქონდათ ჭოროხის ვრცელი ხეობის მოსახლეობისაგან აღებული საქონელი, მათ შორის უმეტესად ხე-ტყე.
ეს ბრტყელძირა ნავები ართვინიდან ბათუმამდე ჩადიოდნენ 8 საათში, ხოლო უკან დაბრუნებისათვის (ე.ი. ბათუმიდან ართვინამდე) ესაჭიროებოდათ 3-4 დღე.
მთელი საქონელი, მათ შორის მარილი, ხორბალი, ხალხისათვის საჭირო სხვა საქონელი კლარჯეთში შედიოდა და გადიოდა ჭოროხის ნავების საშუალებით, ჭოროხი იყო აღებ-მიცემობის არტერია.
ასე, რომ ხოსროს თავის შავიზღვისპირა ნავსადგურებში და პეტრაშიც ხე-ტყე უნდა ჩაეზიდა ჭოროხის ნავების საშუალებით.
40 სპილო
სპარსელები ისეთ დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ პეტრას ციხის აღებას, რომ პერსარმენიიდან პეტრაში 40 საბრძოლო სპილო შეიყვანეს. მათ კარგად იცოდნენ, რომ ლაზიკაში სპილოებს საკვების პრობლემა შეექმნებოდათ, რადგანაც ლაზიკაში 20 000 ცხენი უბალახობით დაეღუპათ. ამიტომაც ეცდებოდნენ მოკლე გზითა და სწრაფი მარშით გზის დაფარვას. ასეთია არა დვინი-თბილისი-ლიხი-დასავლეთ საქართველო – პეტრას გზა, არამედ დვინი-არტაან-ართვინ-პეტრას 3-4-ჯერ უფრო მოკლე გზა, ამასთანავე ეს მოკლე გზა ნამდვილად იყო სავაჭრო, საერთაშორისო მნიშვნელობის გზა (თვით კონსტანტინე პორფიროგენეტის ცნობით, ამ გზაზე აღმოცენებული არტანუჯი საერთაშორისო ვაჭრობათა ცენტრი იყო), საეჭვოა ლიხის გზას ასეთი მნიშვნელობა ჰქონოდა, მაშასადამე მოუწყობელიც იყო. არტაან-არტანუჯ-ართვინის გზა კი რეალურად არსებობდა. მხოლოდ ერთი მონაკვეთი არსიანის ქედზე იყო ძალზე ძნელი დასაძლევი. ამიტომაც სპილოების გადასაადგილებლად გზის ეს მოკლე მონაკვეთი მოჭრილი ხეებით ამოავსეს, აქ სპილოებმა გაიარეს და ფაზისის (ე.ი.ჭოროხის) გზით პეტრაში მივიდნენ. ანუ არტაანიდან გადავიდნენ პეტრაში. ვფიქრობ სპილოების გადაყვანა უფრო ადვილი იყო არსიანის ქედზე, ვიდრე სურამიდან მთელი დასავლეთ საქართველოს გავლით პეტრამდე მისვლა. ამიტომაც უფრო სარწმუნოდ მიგვაჩნია თვალსაზრისი ხოსროს მიერ არტაან-ართვინის გზის გავლის შესახებ.
პეტრას საეპისკოპოსო კათედრა
ისტორიულ ლაზიკაში (და ასევე ტრაპეზუნტის რეგიონში) მრავალ პუნქტს ერქვა “პეტრა”, მათგან ყველა არ ყოფილა საეპისკოპოსო კათედრა, ზოგი იყო ციხე-სიმაგრე, ზოგი სოფელი, მცირე ან დიდი ქალაქი, მათგან მხოლოდ ერთ-ერთი იყო საეპისკოპოსო ცენტრი.
ჩვენთვის საინტერესოა თუ კონკრეტულად რომელ პეტრაში უნდა ჰქონოდა კათედრა – ლაზიკის სამიტროპოლიტოს ერთერთ გამორჩეულ ეპისკოპოსს.
ლაზიკის პეტრათა შორის, ძველი ავტორების, განსაკუთრებით პროკოფი კესარიელის, ყურადღება მიიპყრო არა პეტრას საეკლესიო ცენტრმა – საეპისკოპოსო კათედრამ, არამედ სამხედრო-ადმინისტრაციულმა პუნქტმა – ცნობილმა ციხე-სიმაგრე პეტრამ, რომელიც იუსტინიანემ ააგო.
ჩვენი თვალსაზრისით, ამ ციხე-სიმაგრეში არ ჰქონოდა კათედრა ეპისკოპოსს, იმის გამო, რომ ჯერ ერთი, ეს პეტრა მალე დაანგრიეს თვით ბიზანტიელებმა, რათა სპარსელებს არ ჩაეგდოთ ხელში, ამასთანავე, ბიზანტიური საეპისკოპოსო კათედრები განლაგებულნი იყვნენ ქალაქებში, ეკონომიკურად დაწინაურებულ ცენტრებში, სადაც სამოქალაქო ცხოვრებისთვის შესაბამისი პირობები არსებობდა, ასეთი არ იყო პეტრას ციხე-სიმაგრე. მან მხოლოდ VI ს-ში მიიპყრო ყურადღება, ვითარცა სტრატეგიულმა წერტილმა სპარსეთთან ომის დროს და VI საუკუნეშივე იქნა დანგრეული, როდესაც ბიზანტია დარწმუნდა რომ, ის სტრატეგიულ პუნქტად არ გამოდგა ომიანობის დროს.
პეტრას საეპისკოპოსო კათედრად არ უნდა მივიჩნიოთ პეტრას ციხე სიმაგრე, არამედ ის უნდა ვეძიოთ ბაიბერდის (პაიპერტის) ახლოს – წერს ნ. ადონცი (ნ. ადონცი,სომხეთი იუსტინიანეს ეპოქაში, სპბ, 1908, გვ. 147. რუს.ენაზე).
ძველი შავიზღვისპირეთის ისტორიული გეოგრაფიის საერთაშორისოდ აღიარებული მკვლევარი ნ. ადონცი არ იზიარებდა თვალსაზრისს, რომ იუსტინიანეს მიერ ფაზისზე აგებულ პეტრას ციხესიმაგრეში მდებარეობდა საეპისკოპოსო კათედრა, მისი აზრით პეტრას კათედრა სხვგან იყო საძებნი. თვითონ ის პეტრას კათედრას ეძებდა ბაიბერდთან. თუმცა საეპისკოპოსო საყდარი სხვა პეტრაშიც შესაძლოა რომ ყოფილიყო.
მაგალითად, ერთ-ერთი პეტრა მდებარეობდა ტრაპეზუნტის მახლობლად, მდინარე ხარტიშზე, სანაპიროდან 5 კმ-ის დაშორებით [აქ არის ძველი ქალაქი “არგირია”, მდინარის აღმოსავლეთ ნაპირზე მდებარეობს პეტრას ციხე, რომელსაც ახლა ბედრომას(პეტრომას) უწოდებენ (შდრ.: პეტრონი – ბედრომა). მდინარე ხარტიშზე აღნიშნული პუნქტის (არგირიას) სიახლოვეს კიდევ ორი სხვა ძველი ნაქალაქარი მდებარეობს – ფილოკალეია (გორელე), და ისხოპოლისი (ტირობოლუ). ისინი ქ. არგირიასთან ერთად ქმნიდნენ საერთო სამოქალაქო რეგიონს, სადაც 1879 წელს დაფიქსირებული იყო 30 ეკლესია. როგორც ვთქვით, აქ მდებარეობს “პეტრომას” ციხე. შესაძლოა კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოს ფასისის სამიტროპოლიტოს “პეტრონის” (პეტრას) საეპისკოპოსო კათედრა აქ მდებარეობდა და აქაურმა ეპისკოპოსმა მოაწერა ხელი VII მსოფლიო კრების აქტებზე ასე- “პეტრონის ეპისკოპოსმა განვსაზღვრე და წავწერე, სოფელსა შინა მეგრელთასა”.
როგორც ითქვა, ძველი ქართველი მთარგმნელები ბერძნულად მიჩნეულ სიტყვას “ლაზიკა” თარგმნიდნენ ასე: “სოფელი მეგრელთა”, ანუ აღნიშნული ხელმოწერის თანახმად პეტრას (პეტრონის) საეპისკოპოსო კათედრა მდებარეობდა ლაზიკაში. საქართველოს ეკლესიის ძველი წმიდა მამები კი ლაზიკას უწოდებდნენ “მეგრელთა ქვეყანას” (ტრაპეზუნტის რეგიონს), ე.ი. აქტში ეწერა “პეტრონი ლაზიკაში”. ტრაპეზუნტის რეგიონს,როგორც ითქვა,სამეგრელოც ერქვა. “არგ”, “ეგრ” ფუძეთა მქონე სახელებს ტრაპეზუნტთან მრავალი პუნქტი ატარებდა, მათ შორის აღნიშნული ქალაქი პეტრას ციხესთან “არგირია” (ამჟამად ჰალკაველა). აღსანიშნავია, რომ ზემოთ აღნიშნულ გორელე-ფილოკალეიას, ასევე ერთ დროს ერქვა “გურელე”, რაც ეტიმოლოგიურად “ეგრ” სახელთან ახლოა. “ეგრ”, “არგ” ძირიანი სახელები ასევე არის ტრაპეზუნტიდან მოშორებით მდ. არაქსის (ფაზისის) სათავეებთან. მაგალითად ერზრუმის სამხრეთით 70-90 კმ-ში ისტორიულ მანრალიასთან ახლოს არის პუნქტი “ერგანი”, “არგინა”, ასევე ადგილის სახელლია “არგოლია” (ახლანდელი “უგურლუ”), არცთუ შორს მისგან არის ადგილი “ერგინ” (ერგინკოუ) და სხვა მრავალი პუნქტი. ამ ფუძით (“არგ”, “ეგრ”) კი სიტყვები ეგრისი, სამეგრელო და მრავალი სხვა ქართველთა აღმნიშვნელი ეთნონიმია ნაწარმოები.
ძველ ქართულ წყაროებში,როგორც ითქვა, ტრაპეზუნტის ოლქს “სამეგრელო” ერქვა. პეტრას კათედრა, სწორედ ამ “სამეგრელო-ლაზიკაში” ანუ ჩვენი თქმით “სამხრეთის ეგრისში” უნდა ყოფილიყო. როგორც ვთქვით, პეტრები მრავალი იყო – ათინას (ფაზარს) ძველად ერქვა ასევე პეტრა.
აღსანიშნავია, რომ ახლანდელ ბორჩხასა და ართვინს შუა მდ. ჭოროხზე არის სოფელი “პეტრული”
ასევე ცნობილი იყო იუსტინიანეს მიერ აგებული ღვთისმშობლის ტაძარი სოფელ პეტრაში, რომელიც თეოდოსიოპოლისთან, ანუ არზრუმთან ახლოს იყო. ის ცნობილი იყო თეოდოსიოპოლისის პეტრას სახელით, შესაძლოა აქ იყო საეპისკოპოსო კათედრა, თუმცა ზიგანასთან ახლოს მდებარე პეტრუმიც არ უნდა გამოირიცხოს. ნ. ადონცი,როგორც ითქვა, პეტრას კათედრას ბაიბერდთან ეძებდა. მისი აზრით, სხვა იყო პეტრას ციხე-სიმაგრე და სხვაგან მდებარეობდა პეტრას კათედრა.
ზოგიერთი საეპისკოპოსო კათედრა ისტორიულ სამხრეთ ეგრისში
სამხრეთ ეგრისი ერქვა ვრცლად გადაჭიმულ მხარეს, რომელშიც შედიოდა ოლქი მანრალია (შემდგომი მანანაღი, მარდალის გვერდით), ლაზივი (ტრაპეზუნტის ოლქი), ჭანივი (რიზეს ოლქი) და ეგრი (ჭოროხის შესართავის ოლქი).
ნ.ადონცის კვლევით აქ იყვნენ განლაგებულნი ფაზისის სამიტროპოლიტოს ზიგანას, საისინის, პეტრასა და როდოპოლისის საეპისკოპოსოები არაბთა შემოსევებამდე, მათ გარდა ამ რეგიონში სხვა საეპისკოპოსო კათედრებიც მდებარეობდნენ, მაგალითად ბიზანასა და სხვა.
ბიზანას, სადაც იჯდა ეპისკოპოსი, ასევე ერქვა ლეონტოპოლისი.
ჯანიაკს (ჯანჯაკონს?) – ერქვა ჯიმინი (ცუმინი) – მას იმპერატორმა უწოდა იუსტინიანოპოლისი, აქაც იჯდა ეპისკოპოსი იუსტინიანოპოლისის (ეკელესენისა) – (ნ. ადონცი, გვ. 145).
იუსტინიანემ თეოდოსიოპოლისში ააშენა რამდენიმე ეკლესია და მონასტერი, მათ შორის ერთი პეტრიაში ანუ პეტრაში (ეს ხომ არ იყო პეტრა – სადაც იჯდა ეპისკოპოსი?) და კუკარიზში, ნიკოპოლში 45 მოწამის მონასტერი ააშენა. ბიზანაში – წმ. გიორგის ეკლესია.
ლისიორმი და პეტრა – უნდა ვეძიოთ ბაიბერდის (პაიპერტის) ახლოს – წერს ნ. ადონცი (ნ. ადონცი,სომხეთი იუსტინიანეს ეპოქაში, სპბ, 1908, გვ. 147. რუს.ენაზე). კერამეონის საეპისკოპოსო IXს-ში შედიოდა ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოში.
კერამეონი მდებარეობდა გიუმიშხანეს ჩრდილოეთით, ახლანდელი კრომი.
სპარსეთ-ბიზანტიის სასაზღვრო ხაზი გადიოდა ბიზანასთან ახლოს. აქ, საზღვართან მდებარეობდა პუნქტი “ვარდიშენი” (გვ. 23). ვარდიშენის თარგმანი შესაძლოა იყოს ბერძნული “როდოპოლისი”, სადაც ეპისკოპოსი იჯდა. მაგრამ როდოპოლისის ოლქი მდებარეობდა ზიგანას მიმდებარე მიწა-წყალზე. ჩვენი აზრით როდოპოლისი იყო ქალაქი “ვარდა” მდ კალაპოტამისზე მდებარე სპერ-ოფ-რიზეს დამაკავშირებელ გზაზე მთაში დაშორებული ზღვიდან დაახლოებით 30 კმ-ით. ეს ქალაქი აღნიშნულია 1923 წელს გამოცემულ ივ. ჯავახიშვილის რუკაზე. ქალაქი როდოპოლისის (ვარდას) აქ მდებარეობას მიუთითებს ის, რომ როდესაც კონსტანტინოპოლმა XIX ს-ში აღადგინა როდოპოლისის კათედრა ამ ქალაქის (ვარდას) ტერიტორია ვიდრე ზიგანამდე მოიცვა როდოპოლისის ეპარქიამ.
ბასიანს ბერძნები ფასიანს უწოდებდნენ. თავის მხრივ, ფასისს უწოდებდნენ არა მხოლოდ მდ. ჭოროხს, არამედ ევფრატსაც. საერთოდ, რადგანაც აღნიშნული რეგიონი ჭანეთ-სპერთან მდებარეობდა – ის ქართული მოსახელობით იყო დასახლებული. პ. ინგოროყვას კვლევით კი, ქართველები “ფასისს” უწოდებდნენ წყალს, მდინარეს. ამ რეგიონში კი მდინარეების კელკიტის, ჭოროხის, ევფრატისა და არაქსის სათავეები იწყებოდა, ამიტომაც ამ ვრცელ რეგიონსაც მთლიანად შესაძლოა ფასისი-ფასიანი ეწოდებოდა.
საეკლესიო იურისდიქციის გადმონაშთის ასახვა ვეიდენბაუმთან და გ. ყაზბეგთან
ცნობილია, რომ პროკოფი კესარიელის აღწერით პეტრას სამხრეთით, დახლოებით რიზეს რეგიონის ქრისტიანები ექვემდებარებოდნენ ე.წ. “ლაზთა ეპისკოპოსებს”.
რადგანაც ჩვენ ვეთანხმებით ნ. ადონცის მოსაზრებას, რომ ლაზიკის ცნობილი საეპისკოპოსები (ზიგანა, როდოპოლისი, საისინი) მდებარეობდნენ არა რიონის ხეობაში, არამედ ტრაპეზუნტის მთიანეთში, ამიტომაც მიგვაჩნია, რომ პეტრას მომიჯნავე მიწა-წყლის ძველი ქრისტიანები შედიოდნენ ლაზიკის ანუ ტრაპეზუნტის მთიანეთის ეპისკოპოსების იურისდიქციაში.
ზემოთ აღნიშნულთან დაკავშირებით ვფიქრობთ, რომ მე-19 საუკუნეში ვეიდენბაუმისა და ყაზბეგის მიერ აღწერილი რელიგიულ-იერარქიული ურთიერთობანი ურთიერთდამოკიდებულებანი შესაძლოა გამოხატავს ძველად პროკოფის ეპოქაში დროს არსებულს.
მართალია აღნიშნულ მიწა-წყალზე მოსახლეობამ ძირითადად დაკარგა ქრისტიანული სარწმუნოება და მიიღო მაჰმადიანობა, მაგრამ, როგორც ითქვა,ახალი იერარქიული ურთიერთობანი ძველის გარკვეული ანარეკლი უნდა იყოს, მაგალითად, ე. ვეიდენბაუმი წერს ართვინის მოსახლეობის რელიგიული აღმსარებლობის და მათი იერარქიული ურთიერთდამოკიდებულების შესახებ “ქალაქში არის 3 კათოლიკური ეკლესია, 4 მეჩეთი (აქედან ერთი ჯუმა) და ერთი სომხურ-გრიგორიანული ეკლესია. გრიგორიანები ექვემდებარებიან ტრაპეზუნტის ეპისკოპოსს, კათოლიკე სომხებს ჰყავთ თავიანთი ეპისკოპოსი, რომლის გამგებლობაში შედის არდაგანი, ოლთა, ბათუმი, სომხური სოფლები შავშეთში. ეს ეპისკოპოსი ემორჩილება კონსტანტინეპოლის პატრიარქს” (ე. ვეიდენბაუმი – ბათუმიდან ართვინამდე, 2005. გვ. 68).
ლივანი, შავშეთი, არზრუმი და ტრაპიზუნი ერთი რეგიონი რომ იყო ადმინისტრაციული თვალსაზრისით ამის შესახებ თავისი წიგნის სხვადასხვა ადგილას მიუთითებს გ. ყაზბეგი. სელინბეგი თავისი აჯანყების დროს შავშეთიდან აპირებდა თავისი ჯარით ერზუმსა და ტრაპიზონში შესვლას (გ. ყაზბეგი 3 თვე თურქეთის საქართველოოში. 1995. გვ. 96). მაგალითად გ. ყაზბეგის აზრით ლივანას პურით ამარაგებდა ყარსი (იქვე გვ. 108). ერზრუმი და ლივანა შავშეთ ლაზისტანი ერთი ეკონომიკური რეგიონი რომ არის მიუთითებს ყაზბეგი თავისი შრომის სხვა ადგილას (იქვე, გვ. 131). რაც ასახული იყო ასევე რელგიულ-იერარქიულ ურთიერთდამოკიდებულებაში. მაგ. გ. ყაზბეგის ცნობით მთელი პარხალის ხეობის შემოსავლები ეძლეოდა ერზრუმის მეჩეთს. ის წერს “პარხალის ხეობა და მისი შემოგარენი ზოგჯერ ვაკუფად იწოდება, რადგანაც ბოლო წლებამდე ამ მხარის შემოსავლები ერზრუმის მეჩეთს ეძლეოდა” (გ. ყაზბეგი 3 თვე თურქეთის საქართველოში. გვ. 142).
ვეიდენბაუმისა და გ. ყაზბეგის მონათხრობიდან ჩანს, რომ შავშეთ-ლივანის, ლაზისტანის რელიგიური ცენტრები იერარქიულად ექვემდებარებოდნენ ტრაპეზუნტის ან ერზრუმის უფრო მსხვილ ცენტრებს. როგორც ცნობილია მე-11 აღნიშნულ მიწა-წყალზე კონსტანტინეპოლის საპატრიარქომ აღადგინა (ჩამოაყალიბა) ლაზიკის ეპარქია ანუ სამიტროპოლიტო ოლქი, ლაზიკის სახელწოდებით. მისი ცენტრი იყო ტრაპეზუნტი და განვრცობილი იყო არზრუმის (თეოდოსიოპოლისის) მიმართულებით ანუ ეკლესიური თვალსაზრისით, ოდესღაც არზრუმ-ტრაპეზუნდი ერთ საეკლესიო ოლქს ქმნიდა. მე-6 საუკუნეშიც ამ ერთიანი ოლქის ნაწილები უნდა ყოფილიყო პეტრას, ზიგანას, საისინის და როდოპოლისის საეპისკოპოსოები. ამის ნაკვალევი მე-19 საუკუნეშიც შემორჩენილა, რაც აღწერილია აღნიშნულ მკვლევართა მიერ.