წინა თავში აღნიშნული გვქონდა, რომ საქართველოში უქადაგნიათ მოციქულებს ანდრიას, სვიმონ კანანელს, მატათიას, თომას, ბართლომესა და თადეოზს. ქართული ეკლესიის მღვდელმთავრები დიდი ჩამოლოცვის, პურის კურთხევისა ან სხვა ლოცვის დროს ვალდებულნი იყვნენ და არიან მოიხსენიონ ანდრია პირველწოდებული, სვიმონ კანანელი, ბართლომე და თადეოზი. ტექსტის ნაწილი ასეთი სახისაა: “…წმიდათა დიდებულთა და ყოვლადქებულთა მოციქულთა ანდრია პირველწოდებულისა და სვიმონ კანანელისათა, თადეოზისა და ბართლომესითა”… ეს იმას ნიშნავს, რომ საუკუნეთა მანძილზე ქართული ოფიციალური ეკლესია აღიარებდა, რომ საქართველოს განმანათლებლები არიან ლოცვის დროს მოხსენიებული ეს მოციქულები.
საქართველო II-III საუკუნეებშიც სამისიონერო ასპარეზი ყოფილა (ლათინ ისტორიკოსთა ცნობებით) და მსოფლიო ქრისტიანული ცენტრები ყურადღებას არ აკლებდნენ მას. ერთი ცნობა ასეთია: “იბერიის იმ ნაწილმა, რომელიც პონტოს ზღვასთან მდებარეობს და კოლხიდად იწოდება, სახარება ჯერ კიდევ იმპერატორ ტრაიანეს დროს მქადაგებელი პაპის წმიდა კლიმენტის შემწეობით მიიღო. წმიდა კლიმენტი იმ მხარეში იყო გადასახლებული”.1
ირინეოსი კი თვლიდა, რომ ქართველებმა (იბერებმა), რომლებიც იწოდებიან კოლხებად (გეოგრაფიული ადგილის მიხედვით), ქრისტიანობა ჯერ კიდევ რომის იმპერატორ ტრაიანემდე (98-117) მიიღეს. იმავე ცნობით, იმ ქართველებმა, რომლებიც კასპიის ზღვისაკენ კავკასიის მთებთან ცხოვრობენ (იგულისხმება აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობა), ქრისტიანული სარწმუნოება უფრო გვიან მიიღეს. ეს ცნობა სავსებით ეთანხმება “ქართლის ცხოვრებას”, რომლის მონაცემებითაც ქართველთაგან ქრისტიანობა პირველებმა მიიღეს მეგრელებმა (კოლხებმა) და კლარჯებმა (სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობა).
წმიდა იუსტინე 150 წლის მახლობლად ამტკიცებდა, რომ არ არსებობს დედამიწაზე ისეთი კუთხე, თვით ბარბაროს ხალხთა შორისაც კი, სადაც ხალხი ჯვარცმული იესოს სახელს არ ლოცულობდესო. ასეთივე აზრს გამოთქვამს ირინეოსიც.2
“ჯერ კიდევ III საუკუნეში ქრისტიანობის აღიარების შესახებ განკარგულება გამოსცა იმპერატორმა გალიენმა 261 წელს. მსგავსადვე მოიქცა გალიენამდე თითქმის ნახევარი საუკუნით ადრე იბერიის მეფე რევ მართალი (გარდ. 213 წელს). ამ მეფეს ჰქონია ქრისტეს სიყვარული და მოსმენილი ჰქონია სახარება. ამიტომაც ის ყოფილა მოწყალე და შემწე ყოველთა, თუმცა წარმართადვე დარჩენილა. რომში წარმართული ღვთაებისათვის სისხლიანი მსხვერპლის შეწირვა მხოლოდ მესამე საუკუნის იმპერატორებმა აკრძალეს. საქართველოში… შესაძლებელი გახდა მისი ოფიციალურად აკრძალვა სახელმწიფოს მასშტაბებით. ძველი საისტორიო წყარო ამ კეთილშობილურ საქციელს რევ მართალს მიაწერს”.3
ივ. ჯავახიშვილის დასკვნით, “ქრისტიანობის ისტორია აღმოსავლეთ საქართველოში III საუკუნის დამდეგიდან, ან არადა, შუა წლებიდან მაინც იწყება”.4
VIII საუკუნის წყარო – “აბო თბილელის წამება” – წერს, რომ ქართველები ქრისტიანები ყოფილან II-III საუკუნეებიდან და მაშასადამე, VIII საუკუნის საქართველოში ქრისტიანობას უკვე 500 წლის ისტორია ჰქონია.
ზემოთ მოყვანილიდან ჩვენ უნდა დავასკვნათ, რომ პირველი ქართული ეკლესია დააარსეს თვით მოციქულებმა და ამის შემდეგ ის უწყვეტად არსებობდა. ქრისტიანობა I-II საუკუნეებში არ იქცა იბერიის სახელმწიფო სარწმუნოებად, ისევე როგორც რომის იმპერიაში, რადგანაც წარმართული სარწმუნოება კვლავ ძლიერი იყო.
ქართული ეკლესია სამოციქულოა, მოციქულთა მიერ დაარსებული, მაგრამ ეს არ აძლევს მას, როგორც სხვა სამოციქულო ეკლესიებს, რაიმე უპირატესობას სხვა ადგილობრივ ეკლესიებთან შედარებით, რადგანაც ყველა არსებული ავტოკეფალური ეკლესია, თუ არ წარმოადგენს პირდაპირ გაგრძელებას იმ ეკლესიებისა, რომლებიც მოციქულებმა დააარსეს, წარმოადგენს მოციქულთა მიერ დაარსებული ეკლესიების ტოტებს და ყველამ თავისი უფლება მემკვიდრეობით მიიღო მოციქულებისგან. ამიტომაც ყველა ავტოკეფალური ეკლესია თანასწორუფლებიანია ერთმანეთის მიმართ იმის მიუხედავად, მათ თავიანთი ავტოკეფალია მოციქულებისგან მიიღეს უშუალოდ, თუ მათ მიერ დაარსებული ეკლესიების მეშვეობით. მოციქულები არ ყოფდნენ დედამიწას ავტოკეფალური ეკლესიების მიხედვით. ავტოკეფალური ეკლესიები წარმოიშვნენ მოციქულთა შემდეგაც. მეორე მხრივ, მოციქულთა მიერ დაარსებული ეკლესიები კარგავდნენ ავტოკეფალიას ან დროებით (მაგალითად, იერუსალიმის, ათენის), ან სამუდამოდ. 5 ეკლესიიდან, რომელნიც ჩამოთვლილნი არიან, როგორც ავტოკეფალური ეკლესიები მოციქულთა დადგენილებებში, მხოლოდ 6-მა შეინარჩუნა თავისთავადობა, – წერს პროფესორი ტროიცკი.
მართლმადიდებელი ეკლესია, მიუხედავად იმისა, რომ ის დაყოფილია რამდენიმე თავისთავად ანუ ავტოკეფალურ ეკლესიად, შეადგენს ერთ წმიდა კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესიას. ერთიანი ეკლესიის მოწყობის ასეთი სახე ტრადიციულია. I-II საუკუნეებში მოციქულთა მიერ დაარსებული ეკლესიები არ ექვემდებარებოდნენ მიწიერ საერთო ცენტრს და ყოველ ეკლესიას თავისი საეპისკოპოსო მმართველობა ჰქონდა. მთელ დედამიწაზე გაბნეულმა მოციქულებმა ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად (მაგრამ მოციქულთა ერთობის სახელით) დააარსეს ეკლესიები. მათი მმართველობა გადასცეს ეპისკოპოსებს, რომლებიც ისევე დამოუკიდებლად მოქმედებდნენ ერთიანი საყოველთაო (კრებით, ყოვლისმომცველი) ეკლესიის შიგნით, როგორც მოციქულები.
მოციქულებს ეკუთვნოდათ მიწიერი ეკლესიის მთელი ძალაუფლება და ამიტომაც მათ დააარსეს პირველი ავტოკეფალური ეკლესიები,5 რომლებიც ეთნიკურ-ტერიტორიული პრინციპით ყოფილან მოწყობილნი, რასაც მოციქულთა 34-ე კანონი მოწმობს. ამ კანონში ეროვნულ თავისთავად ეკლესიებზე და “თითოეული ნათესავის” ეპისკოპოსებზეა საუბარი. 34-ე კანონი ამ ეპისკოპოსის თანატომელებს ავალდებულებს “თავად შერაცხონ ეპისკოპოსი თYსი” და მისი ნებართვის გარეშე არაფერი გააკეთონ. თავის მხრივ, ეპისკოპოსიც ვალდებულია არაფერი მოიმოქმედოს მათთან (თავის თანატომელ მორწმუნეებთან) შეთანხმების გარეშე, “რამეთუ ესრეთ ერთნებობა აღესრულოს და იდიდოს ღმერთი უფლისა მიერ სულითა წმიდითა”. არსებობს ამ კანონის კომენტარი, რომლის მიხედვითაც აქ საუბარია არა ეროვნულ-ნაციონალურ ეკლესიებზე, არამედ იმ ეთნიკურ ოლქებზე, რომლებადაც იყო დაყოფილი რომის სახელმწიფო დიოკლეტიანეს მიერ ამ სახელმწიფოს პროვინციებად დაყოფამდე. მართალია, ქრისტეს ეკლესიაში არ არის არც ელინი, არც იუდეველი, არც ბარბაროსი, არც სკვითი, მაგრამ უდიდესი მნიშვნელობის ფაქტია ის, რომ მოციქულებმა ეკლესიის დამაარსებლის, უფალ იესო ქრისტეს ნებით შეისწავლეს სწორედ სხვადასხვა ნაციონალობათა — მათ შორის სკვითთა და ბარბაროსთა ენები და დააარსეს მათი პირველი ეკლესიები. ამ პირველ ეკლესიებს შეეხება მოციქულთა 34-ე კანონი.
მოციქულთა 34-ე კანონიდან ჩანს, რომ: 1. სანამ მთელი ეკლესია მოციქულთა სწავლების ერთგული რჩებოდა, საერთო მიწიერი ცენტრი, რომელსაც დაექვემდებარებოდნენ ადგილობრივი ეკლესიები, არ არსებობდა და არც შეიძლებოდა არსებულიყო. არც ახალ აღთქმაში და არც მოციქულთა კანონებში არ არსებობს მცირეოდენი მინიშნებაც კი ამის შესახებ. 34-ე კანონი ამბობს, რომ ადგილობრივი ეკლესიის ყოველი საქმე საბოლოოდ წყდება მის ეპისკოპოსთა მიერ, მათი პირველი ეპისკოპოსის მეთაურობით; 2. მოციქულებმა არა მარტო დააარსეს ავტოკეფალური ეკლესიები, არამედ მათი ავტოკეფალიის დაცვაზეც იზრუნეს. მითითებული კანონიდან ჩანს, რომ ყოველგვარი საქმე ადგილობრივი ეკლესიისა წყდება სხვა ეკლესიის მხრიდან ჩარევის გარეშე, თვით ადგილობრივი ეკლესიის მიერ პირველი ეპისკოპოსის მეთაურობით.
ამიტომაც III მსოფლიო კრებამ დაიცვა პატარა ადგილობრივი კვიპროსის ეკ-ლესიის ავტოკეფალია, როცა ანტიოქიის დიდ ეკლესიას სურდა მისი დაქვემდებარება. ამ კრებამ მე-8 კანონში ეს მცდელობა დაახასიათა როგორც მოციქულთა კანონების საწინააღმდეგო, თავისუფლების შემლახველი ქმედება, როგორც საზოგადო ვნება, რომელსაც მკურნალობა ესაჭიროება, რათა სხვა ვნების მიზეზად არ გადაიქცეს. კრებამ განსაზღვრა, რომ კვიპროსის ეკლესიას ძველ ჩვეულებათა მიხედვით თვითვე დაედგინა თავისი ეპისკოპოსი. ამ მსოფლიო კრების მე-8 კანონი ეხებოდა არა მარტო კვიპროსის ეკლესიას, არამედ საერთოდ ყველა ადგილობრივ ეკლესიას. ამ კანონის დაცვა ყველგან საჭირო იყო. “იგივე იყოს დაცული სხვა ოლქებში (ძველქართულად — “სამთავროებში”) და ყველა ეპარქიაში (ე. ი. მიტროპოლიებში), რომ არავინ ღვთისმოშიშ ეპისკოპოსთაგან არ გაავრცელოს თავისი ხელისუფლება სხვა ეპარქიაზე, რომელიც მანამდე არ იყო მის ხელქვეით, ხოლო ვინც ძალადობით სხვა ეპარქია დაიქვემდებაროს, გაათავისუფლოს”.
არსებობდა აზრი, რომ ავტოკეფალიის უფლება აქვთ მხოლოდ იმ ეკლესიებს, რომელნიც მოციქულებმა დააარსეს, ხოლო ზოგიერთი ეკლესიის ავტოკეფალიას ეჭვის ქვეშ აყენებდნენ იმ მოსაზრებით, რომ ისინი არ იყვნენ მოციქულთა მიერ დაარსებულნი. მაგალითად, ს. ტროიცკი წერს, რომ პაპები ლეონ დიდი და ნიკოლოზ I ეჭვის ქვეშ აყენებდნენ კონსტანტინოპოლის ეკლესიის ავტოკეფალიას მტკიცებით, რომ ის არ იყო მოციქულების მიერ დაარსებული, ზუსტად ისევე, ანტიოქიის ეკლესია ამტკიცებდა, რომ ქართული ეკლესია არ შეიძლება იყოს ავტოკეფალური, რადგანაც “არავინ მოციქულთაგან არ იყო საქართველოში”. პაპი გრიგორი დიდი ამტკიცებდა, რომ მსოფლიო უნდა დაიყოს მოციქულ პეტრეს მიერ დაარსებულ სამ ეკლესიას შორის – რომის, ალექსანდრიის და ანტიოქიისა, ამიტომაც ზოგიერთი ეკლესია ცდილობდა დაეკავშირებინა თავისი წარმოშობა ერთ რომელიმე მოციქულთან. ქმნიდა ლეგენდებს: მაგალითად, კონსტანტინოპოლის… რუსეთისა და საქართველოს ეკლესიები თავიანთ წარმოშობას აკავშირებენ ანდრია მოციქულის სახელთან.6
ჩვენ კვლავ გავიმეორებთ წინა თავში აღნიშნულს: შეუძლებელია, რომ მოციქულებს თავიანთი მოღვაწეობისა და მთელ მსოფლიოში ქადაგების დროს გვერდი აევლოთ იმ დროის ისეთი ძლიერი სახელმწიფოსათვის, როგორიც იყო იბერია.
ამიტომ უნდა დავასკვნათ, რომ ქართული ეკლესია დაარსებულია თვით მოციქულთა მიერ და ქართული ქრისტიანული თემები საქართველოში საკმაო გავლენითაც სარგებლობდნენ, როგორც ამას მეფე რევ მართალის რეფორმა უჩვენებს. ჩვენში ქრისტიანული ეკლესია და მრევლი (ქრისტიანული თემები) უწყვეტად არსებობდა I საუკუნიდან IV საუკუნემდე. ამას არქეოლოგიური მასალაც ამტკიცებს. მაგალითად, არქეოლოგების მიერ მიკვლეულია ჩვენში ჯერ კიდევ წმიდა ნინომდე ქრისტიანული მოსახლეობის არსებობის დამადასტურებელი კვალი, ქრისტიანული სამარხნი (მცხეთის სხვადასხვა კუთხეში) და II-III საუკუნეთა ქრისტიანული ეკლესია (ნასტაკისში). II-III საუკუნეთა ქრისტიანული ეკლესიის და აგრეთვე იმდროინდელი ქრისტიანული დაკრძალვის წესის არსებობა ადასტურებს იმ აზრს, რომ საქართველოში ქრისტიანული საეკლესიო ორგანიზაცია უწყვეტად არსებობდა I-II საუკუნეებიდან (მოციქულთა დროიდან) წმიდა ნინოს ქადაგებამდე (IV საუკუნემდე).
ა. ბოხოჩაძე ნასტაკისის ველზე ქრისტიანული ეკლესიის არსებობის შესახებ წერს: “ნასტაკისის ველზე უფრო ძლიერი დასახლებაც ყოფილა ადრეულ შუა საუკუნეებში, რასაც ნაქალაქარის ტერიტორიაზე გათხრილ ნაგებობათა ნაშთები მოწმობს. საცხოვრებელი ნაგებობანი მრავალი ოთახისა და ერთი დიდი დარბაზისგან შედგებოდა. ამგვარ ნაგებობებში ერთი ოთახი მცირე ეკლესიას წარმოადგენდა — მკვეთრად გამოყვანილი აბსიდითა და ნართექსით. ამ პერიოდში ქრისტიანობა ჯერ კიდევ არ არის გამოცხადებული ოფიციალურ სახელმწიფო სარწმუნოებად, არალეგალურ მდგომარეობაშია და თავშეფარებული ჩანს საცხოვრებელ ნაგებობებში. ამ ფაქტს კი დიდი მნიშვნელობა აქვს ქართლის სამეფოში ქრისტიანული რელიგიის ისტორიის შესასწავლად”.7
წყაროები
1. ი. ტაბაღუა, საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში, I, გვ. 171;
2. ი. ტაბაღუა, საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში, I, გვ. 171-172;
3. გ. გოზალიშვილი, ქართლის მოქცევის პრობლემა და ბაკური, გვ. 38;
4. ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, I, გვ. 221;
5. С.Троицкий, О церковной автокефалии, ЖМП, 1950, №7 стр. 34;
6. С. Троицкий, О церковной автокефалии, ЖМП, 1950, №7 стр. 37;
7. ა. ბოხოჩაძე, ძალისი და ნასტაკისი. – გაზ. კომუნისტი, 1988, 28. VIII;
იხილეთ წიგნი:
• საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია