მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
წყაროთა ანალიზიდან ჩანს, რომ IV-V საუკუნეებში, ჩვენში არსებობდა პირობები მონასტრების დაარსებისა, ასურელი მამების ჩვენში შემოსვლამდე. ამას მიუთითებს კიდეც ვახტანგ გორგასალის მემატიანე.
ვახტანგ მეფემ V საუკუნის II ნახევარში, თავის ერისთავს, არტავაზს, “უბრძანა, რათა გამონახოს ხევსა მას შინა ადგილი სამონასტრე და აღაშენოს ეკლესია, და ქმნეს მონასტერად, ვითარცა ეხილნეს მონასტერნი საბერძნეთისანი” (ქ.ც., I, გვ. 178). “ხოლო არტავაზ აღაშენა ციხე არტანუჯისა და მონასტერი, რომელიც არის ოპიზა და სამნი ეკლესიანი: დაბა მერისა, შინდობისა და ახიზისა” (იქვე, გვ. 178). შესაბამისად, საქართველოში სამონასტრო ცხოვრების სათავეები განეკუთვნება წმიდა ნინოსა და პეტრე იბერის ეპოქას, მე-4 და მე-5 საუკუნეებს. პროკოფი კესარიელის ცნობიდან ჩანს, რომ ქართველებს მე-6 საუკუნემდეც ჰქონდათ (იბერთა და ლაზთა) მონასტრები იერუსალიმსა და პალესტინაში, სადაც თავს იყრიდნენ მონაზვნური სულისკვეთებით აღფრთოვანებული სასულიერო პირები, რომელთაც აერთიანებდათ ასკეტურობით გამშვენებული სიყვარული ღვთისადმი, დიდი სურვილი ღვთის სიტყვის განვცობისა ქართველთა შორის მშობლიური ქართული ენითა და წიგნით.
სწორედ ეს განწყობილება და სულისკვეთება ედო საფუძვლად აღნიშნულ ხანაში ქართულად წმიდა წერილის გადმოღებას, თარგმნას.
ამ მხრივ ჩვენს განსაკუთრებულ ყურადღებას იპყრობს V ს-ის I ნახევარი. ამ დროს მოღვაწე ქართული მთარგმნელები ასკეტები უნდა ყოფილიყვნენ მსგავსად ევაგრი პონტოელისა და პეტრე იბერისა.
საფიქრებელია, რომ თუ თვითონ პეტრე იბერი არ იყო ერთ-ერთი ხელმძღვანელი ქართველ მთარგმნელთა პირველი პლეადისა, მისი სამეფო ოჯახის კარი მაინც იყო ხელისშემწყობი პირველ ქართველ მთარგმნელთა მოღვაწობისა.
არ არის შემთხვევითი, რომ პეტრე იბერის წინაპრებისა და თვითონ მისი ახალგაზრდობის სახელი მოხსენებულია დღემდე აღმოჩენილთაგან ქრონოლოგიურად ერთ-ერთ უპირველეს პალესტინის ქართული მონასტრის მოზაიკურ წარწერებში.
ამ წარწერაში მოხსენიებული უნდა იყოს აგრეთვე ქართველ მთარგმნელთა პირველი პლეადის ყველაზე გამოჩენილ პირთა სახელებიც.
საერთოდ, მწიგნობრობა, წიგნის კითხვა – მონაზონის საქმე იყო. პეტრე მათ მოძღვრავდა: “ვითარცა მტილი მზვარისა (ე.ი. ბაღი) ურწყავი განხმების და უნაყოფო იქმნების, ეგრეთვე გონება მონაზონისაი უნაყოფო არს თვინიერ წიგნის კითხვისა და სმენისა სწავლათა სულიერთა” (ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტ. ძეგლ., II, 1967, გვ. 255).
ბიოგრაფ ზაქარიას ცნობით, რომელიც ქართლიდანვე გაჰყოლია უცხოეთში მონაზვნად წასულ პეტრეს, პატარა მურვანიოსი საქართველოში სამი წლის ასაკიდან “მისცეს სამწიგნობრედ და დაისწავა მან ყოველივე სწავლაი და გულისხმისყოფით აღმოიკითხავნ წმიდათა წერილთა და იწურთინ მარად დღე და ღამე” (იქვე, გვ. 217).
მაშასადამე, უკვე 3 წლის ასაკიდან 9 წლის მანძილზე პატარა უფლისწულს წიგნის საშუალებით ასწავლიდნენ წმიდა წერილს („მისცეს სამწიგნობრედ“), რომელსაც ბეჯითად კითხულობდა („აღმოიკითხავნ წმიდა წერილთა“) და უკვე 12 წლის ასაკში ზეპირად ცოდნია ის.
ისმის კითხვა, რომელ ენაზე ასწავლიდნენ პატარა პეტრეს წმიდა წერილს? იმჟამინდელ საერთაშორისო ენებზე – ბერძნულად თუ ასურულად, თუ მშობლიურ ქართულად?
მურვანოსი დაბადებულა 411 წელს (სხვა მოსაზრებით – 409 წელს), მისი სამი წლის ასაკში ე.ი. 414-415 წლისათვის, ქართულად უკვე არსებობდა წმიდა წერილის თარგმანები, თუ რომელიმე სხვა ენაზე დაწერილ წიგნებს ასწავლიდნენ პატარა მურვანოსს?
პეტრე იბერის მეორე ბიოგრაფი იოანე რუფუსად სახელდებული ავტორი წერს, რომ პეტრეს გამზრდელი ქართულად ლოცულობდა შემდეგი სიტყვებით: “უფალო იესო, ღმერთო ჩემო, ჩემი სიცოცხლის შემქმნელო, შემიბრალე მე” (გეორგიკა, II, გვ. 251).
ქართულად, ცხადია ლოცვები არსებობდა, მაგრამ იყვნენ თუ არა ისინი ჩაწერილნი ქართულადვე?
პეტრეს ბიოგრაფები, რომელნიც კარგად იცნობდნენ პეტრეს სიყმაწვილის გარემოს, წერენ, რომ ბერძნული და ასურული ენები პეტრემ ქართლში არ იცოდა, არამედ ისწავლა კონსტანტინოპოლსა და იერუსალიმში. ეს არაა გასაკვირი, რადგანაც იგი მხოლოდ 12 წლისა გაემგზავრა უცხეთში.
მემატიანე წერს, პეტრემ კონსტანტინოპოლში “და ისწავლა ენა ბერძნული და სწავლა” (ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, II, გვ. 224), ხოლო იერუსალიმში “ისწავლა ენა და სწავლა ასურებრივი” (იქვე, გვ. 224).
მაშასადამე, V ს. ათიან წლებში პატარა პეტრე იბერს საღმრთო წერილს არ ასწავლიდნენ არც ბერძნულ და არც ასურულ ენებზე, ჩანს, უნდა ესწავლა ქართულად. აღსანიშნავია, რომ სომხური ანბანი მხოლოდ 406 წელს შექმნა მესროპ მაშტოცმა.
როგორც პეტრე იბერის ბიოგრაფიიდან შეიძლება გავიგოთ, წმიდა წერილის რაღაც ნაწილი ქართულად იმ დროისათვის უკვე არსებობდა და, ჩანს, ჩაწერილი იყო ქართული ასოებითვე. სწორედ მას კითხულობდა “დღე და ღამე” 9 წლის მანძილზე (3 წლიდან 12 წლამდე) პატარა პეტრე საქართველოში.
როგორც ითქვა, ამიტომაც არაა შემთხვევითი, რომ მის მიერ აშენებულ მონასტერში აღმოჩნდა ქართული წარწერები, ერთ-ერთი უძველესი დღემდე ცნობილ წარწერათა შორის.
ამ წარწერებში ნახსენები არიან ანტონი, აბაი და იოსია.
ისინი შესაძლებელია იყვნენ წმიდა წერილის პირველმთარგმნელთა პლეადის წევრები.
ამ მოსაზრების გამოთქმის უფლებას გვაძლევს შემდეგი გარემოება, საქართველოს პატრიარქი კალისტრატე ცინცაძე იკვლევდა პირველქართველ მთარგმნელთა ვინაობას და იგი არქეოლოგთა მიერ პალესტინის ქართული წარწერების აღმოჩენამდე თითქმის ნახევარი საუკუნით ადრე წერდა: “პეტრე მაიუმელის მიერ აგებულ მონასტერში უნდა მიეღოთ თავშესაფარი პირველ ქართველ მთარგმნელებს სამშობლოს გარეთ – სტეფანესა და დავითს… ამავე მონასტერში უნდა ეცხოვრათ და ემოღვაწათ სხვა მთარგნელებს ანტონსა და საბას, რომელთა სახელებიც მოიხსენიება წმ. გიორგი მთაწმიდელის პირადად მცნობის, ეფრემ კირილეს ძის ჩანაწერში ” (საღვთისმეტყველო კრებული, #1, 1991, გვ. 176).
მაშასადამე, ძველი ქართული საზოგადოებისათვის ცნობილი იყო პირველ ქართველ მთარგმნელთა სახელები, ესენი იყვნენ: დავით, სტეფანე, ანტონი და საბა.
პალესტინის ქართულ წარწერებში იხსენიებიან: ანტონი, აბაი და იოსია. მიიჩნევა, რომ აბა ანტონი იყო აბატი ანუ წინამძღვარი. თუმცა შესაძლოა აქ იყო ორი კაცის სახელი ანტონი და აბა, მესამე კი არის იოსია.
მათ მონასტრის იატაკის დაგებისათვის უზრუნიათ, თუმცა კი ძველი ქართული ცნობებით, ისინი მთარგმნელები ყოფილან.
მაშასადამე, შეიძლება გამოითქვას ვარაუდი, რომ პალესტინის ქართველთა მონასტრის წარწერებმა შემოგვინახა ერთ-ერთი პირველი მთარგმნელების სახელები – ანტონისა და აბაისა, ანუ იგივე საბასი (“აბაი” – ძველებური სახელია, რომლისაგანაც არის ნაწარმოები გვარი აბაიშვილი და სხვა გვარები).
ცხადია, IV-V საუკუნეებში უნდა ეღვაწა მთარგმნელთა არა ერთ, არამედ რამდენიმე თაობას, ის თარგმანები, რომლითაც სწავლობდა პეტრე იბერი სიჭაბუკის წლებში, ალბათ ვეღარ აკმაყოფილებდა გაზრდილ მოთხოვნილებებს, ყოველშემთხვევაში, კ.კეკელიძის თანახმად, 476-483 წლებისათვის, როცა ქართულად დაიწერა წმ. შუშანიკის მარტვილობა “საღმრთო წერილი უკვე კარგა ხანი თარგმნილი იყო ქართულად” (კ.კეკელიძე, I, გვ. 90).
ეს თარგმნა, მისი აზრით, საქართველოში მიმდინარეობდა, მაგრამ იერუსალიმს განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭებოდა. კ.პ. კალისტრატეს სიტყვით, ძველი ქართული ტრადიცია, პირველ ქართველ მთარგმნელთა სამოღვაწეო არედ საქართველოს გარდა მიიჩნევდა იერუსალიმს.
მაშასადამე, ჩვენი აზრით, რაც წყაროებს ეფუძნება, მე-5 და მე-6 საუკუნეთა პირველ ქართველ მთრგმნელთა სახელები ყოფილა – დავითი, სტეფანე, ანტონი, საბა (იგივე აბაი) და იოსია.მათ პირველი ქართული წმიდა სახარება წმიდად და კეთილად თარგმნეს, ამიტომაც წერდა წმიდა გიორგი მთაწმიდელი თავის ანდერძში – „ჩუენნი ყოველნი სახარებანი პირველითგან წმიდად თარგმნილია და კეთილად ხანმეტნიცა და საბაწმიდურნიცა“
საუკუნო იყავნ ხსენება პირველ ქართველ მთარგმნელთა დავითისა, სტეფანესი,ანტონისა, აბაისა (საბასი), იოსიასი და სხვათა დავიწყებულთა, ამინ.
დასასრული
რედაქტირება 2024