პონტოს ეპარქიები

I. პონტოს ყოფითი გარემო და გეოგრაფიული პირობები

(ს. კარპოვი, ტრაპეზუნტის იმპერიის ისტორია, 2007, რუს. ენაზე)

ხალიბები და არმენოხალიბები

“პონტოს სამხრეთ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ საზღვრებთან ძლიერდებოდა სომეხთა ყოფა. არაა შემთხვევითი, რომ პლინიუსი უკვე წერდა ხალიბებისა და არმენოხალიბების შესახებ” (ს. კარპოვი, ტრაპეზუნტის იმპერიის ისტორია, 2007. რუს.ენაზე. გვ. 36).

თემისკირა და თერმოდონტი

თემისკარას ველთან ძველი მითოლოგია ათავსებდა ამაზონებს მდ. თემოდონტზე დედაქალაქ თემისკირაში, სადაც მიცურდა ჰერაკლე, რათა მოეპოვებინა დედოფალ იპოლიტას სარტყელი (ს. კარპოვი, ტრაპეზუნტის იმპერიის ისტორია, 2007, რუს. ენაზე. გვ. 36).

ტრაპეზუნტი

ტრაპეზუნტი იყო ამ ოლქის ყველაზე დიდი ქალაქი, მდ. მაჩკადერედან 3 კმ-ში, იქ V და IV ს. მიჯნაზე იყო ქსენეფონტე. ტრანეზუნტის გარეშემო ცხოვრობდნენ კოლხები, რომლებიც დრილებთან ერთად ემტერებოდნენ ამ ქალაქს. პონტოს ქალაქები კერასუნტი და კოტიორა (ორდუ) – სინოპის კოლონიებად ითვლებოდნენ. კოტიორას ემეზობლებოდნენ ტიბარენები და მოსინიკები. კოტიორას ტერიტორია მათ წაართვეს სინოპელებმა. შემდეგში კერასუნტმა და ტრაპეზუნტმა ამ ქართულ ტომებთან მეგობრული შეთანხმებები დადეს და მათგან პირუტყვსა და პროდუქტებს ყიდულობდნენ. პონტოს მეფე კრეზას სურდა პონტოს ქალაქების დაპყრობა, მაგრამ ძვ. წ. 547 წელს ის სპარსელებმა დაამარცხეს.

პონტოს ისტორია

პონტოს ქალაქები კიროსის ძალაუფლების ქვეშ მოექცა (გვ. 38). შემდგომში ანატოლიაში ახალ სახელმწიფოებრივ წარმონაქმნებს საფუძველი ჩაუყარეს დიადოხოსებმა (ალექსანდრეს მემკვიდრეებმა) და ასევე ყოფილმა სპარსელმა სატრაპებმა, რომელნიც ერთმანეთს ექიშპებოდნენ. კაპადოკია-პონტო ტრაპეზუნტამდე დარჩა ალექსანდრეს მხედართმთავარს – ევმენს. მას ევალებოდა დაეცვა ეს რაიონი და ასევე ებრძოლა მეფე არიარატთან.

არიარტის წინააღმდეგ მაკედონელები დიდ ლაშქარს ამზადებდნენ; არიარატი ტყვედ ჩაიგდეს. მალე სატრაპი ევმონი მოკვდა დიადოხოს ანტიგონესთან ომში ქ. შ-მდე 316 წელს. პონტოს ქალაქები შედარებით განთავისუფლდნენ. მის მიმართ (ე. ი. პონტოს მიმართ) ინტერესი აღეძრა ეგვიპტის მეფე პტოლომე სოტერს (305-283 ჩვენს ერამდე). ეს დიადოხოსი ტაციტუსის ცნობით რამდენიმე წლის მანძილზე პონტოში აგზავნიდა ხომალდებს (სურდა იუპეტერის ერთერთი ქანდაკების ხელში ჩაგდება).

ჩვენს ერამდე 297-296 წლებში ჩამოყალიბდა პონტოს სამეფო ელინიზირებული სპარსელი დინასტიის მემკვიდრის მითრიდატე კტისტის მიერ კაპადოკიაში, რომელსაც არ ჰქონდა გასასვლელი შავ ზღვაზე, მალე მისი საზღვრები გაფართოვდა და დედაქალაქი გადატანილ იქნა ამასიაში, რომელიც მდებარეობდა ამისო – სპარსეთის გზაზე. 281 წლისათვის მითრიდატე I-მა თავი მეფედ გამოაცხადა და ებრძოდა დიადოხოსებს მცირე აზიის ქალაქებისათვის.

278 და 271 წლებში პონტოს მეფეებმა დაამარცხეს ეგვიპტის მეფე პტოლამე ფილადელფოსის საზღვაო ექსპედიცია, ამით პონტოს ქალაქების დამცველებად – გადაიქცნენ მითრიდატე ატისტი (302-266) და მისი ვაჟი არიობარზანი (266-255). (გვ. 42).

278 წ. ანატოლიაში შეიჭრნენ კელტური ტომები – გალტები, მათ ებრძოდნენ პონტოს მეფეები. ქ. ამისო იყო მიტრიდატე II და მისი შვილიშვილის ფარნაკის (ძვ.წ. 189-160) ხელში სანამ რომაელებმა არ აიღეს 71 წელს. (გვ. 42).

ქ. სინოპი ფარნაკ I-მა აიღო 183 წელს. შემდეგ მას შეუერთა კერასუნტი და კოტიორა. ის იქცა პონტოს სამეფოს დედაქალაქად. მისი საზღვარი ვრცელდებოდა ხალიბებამდე, ტიბერენებამდე და მაკრონებამდე ძვ.წ. 188 რომთან პონტომ დადო სამეგობრო ხელშეკრულება.

ამ დროს პონტოს სამეფოს საზღვარი აღწევდა ტრაპეზუნტამდე.

კოლხიდა და ხალდების (ხალიბები) მიწები და ტიბარენები პონტოს მეფე მითრიდატე VI ევპატორეს (121-63 ჩვენს ერამდე) დაუთმო მცირე არმენიის მეფე ანტიპატრემ (სტრაბ. XII, 3,1, XII, 3,28).

ამ დროს შევიდა ტრაპეზუნტი პონტოს სამეფოში.

გამოთქმულია მ. მაქსიმოვის მიერ მოსაზრება რომ ტრაპეზუნტი პონტოში შეიყვანა ფარნაკმა უფრო ადრე, როცა მცირე არმენიის მეფემ სახელით ასევე მითრიდატემ ფარნაკს დაუთმო ტრაპეზუნტის მიმდებარე ოლქები. ს. კარპოვის აზრით საეჭვოა, მოსაზრება რომ იქამდე ტრაპეზუნტი მცირე არმენიაში შედიოდა, ამასთანავე ნათელი არაა ეკუთვნოდა თუ არა ეს ქალაქი კოლხიდის მეფეებს (გვ. 43).

ძვ.წ. 110 წელს პონტოს მეფე მითრიდატემ დაიმორჩილა მცირე არმენია და კოლხიდა. ასევე 107 წლისათვის პონტოს სამეფოში შევიდა ხერსონესი და ბოსფორის სამეფო. თუმცა კი სკვითები და სარმატები მას თავს ესხმოდნენ. 104-103 წლებში პაფლაგანიის ნაწილი შეიერთა პონტომ ხოლო 101-100 წლებში მიიტაცა კაპადოკია და, მის ტახტზე მითრიდატემ აიყვანა თავისი შვილი არიარატ IX.

დაიწყო ომები რომთან – 89-85 – მითრიდატეს I ომი.

საბოლოოდ დამარცხებული მითრიდატე ჯერ კოლხეთში გაიქცა, შემდეგ ბოსფორში 63 წ. მოკლეს ფარნაკ II-ის რაზმელებმა.

პომპეუსმა ერთ რომაულ პროვინციად გააერთიანა პონტო სინოპისა და ამისოს შემადგენლობით, მას ეწადა – “ბიფინიის პონტო”.

კოლხიდა გადაეცა რომის სატელიტ არისტარს ხოლო ტრაპეზუნტი – კაპადუკიის ნაწილი და მცირე არმენია – მალტიის ტეტრარქს დეიოტარს (63-40) – რომელმაც მეფის ტიტული მიიღო. რომის სამოქალაქო ომის დროს ის დაიპყრო ფარნაკ II-მ კოლხეთთან ერთად. ის დაამარცხა 47 წელს ცეზარმა და მიწერა სენატს – “მივედი, ვნახე, გავიმარჯვე”. პონტოს მეფე გახდა ფარნაკის ძე არშაკი, რომელიც არ ცნო რომმა და საერთოდ შეცვალა მითრიდატიანების დინასტია. იქ გაამეფეს ლაოლიკიელი პოლემონი ზენონის ძე.

პონტოს სამეფო იყო როგორც ბუფერული ბაზა რომისა პართიასთან საომარი დაპირისპირებისას. 35 წელს პონტოს მეფე პოლემონ I-მა საჩუქრის სახით სამართავად მიიღო მცირე არმენია. ავგუსტის დროს პონტოს გამოეყო მცირე არმენია, ამ უკანასკნელის საზღვარი ვრცელდებოდა მდ. ლიკოსიდან – ტრაპეზუნტამდე.

რომმა 3(2) წელს ჩვენს ერამდე გააერთიანა პონტო, კაპადოკია და მცირე არმენია ერთ სახელმწიფოდ დინასტიური ქორწინებით, პოლემონის მემკვიდრე ქვრივი პითადორიდა შერთო კაპადოკიის მეფე არხელაეს. ახალი ერის 63(64) წელს ნერონმა პონტოს სამეფო შეუერთა რომის პროვინცია კაპადოკია – გალატიას. პონტოს ქალაქებს III ს-ში შეესივნენ ბარბაროსული ტომები. დიოკლიტიანეს (284-305) რეფორმებით პონტომ და ვითინიამ შეადგინეს მეორე პონტოს დიოცეზი, ხოლო კონსტანტინ I-მა შექმნა საგანგებო პროვინცია დედის სახელის მიხედვით – ელენოპონტო. იუსტინიანე I-მა მისი საზღვრები ტრაპეზუნტამდე გაზარდა (ე.ი. ცნობილი მოლაპარაკებები ლაზიკის მეფეებისა კონსტანტინოპოლის იმპერატორებთან, ჩანს ამ საქმეს ემსახურებოდა V და VI საუკუნეებში – V საუკუნეში საზღვრად დაიდო ხუფათი, ხოლო VI ს-ში იუსტინიანეს იმპერიამ მიაღწია ჭოროხამდე (აქ აიგო, ბიზანტიური სიმაგრე პეტრა), რითაც დაარღვია სპარსეთთან სახელმწიფო საზღვარი (ხუფათზე მდებარე).

ს. კარპოვი მიიჩნევს, რომ პონტოში (ტრაპეზუნტში) 69 წელს ყოფილი მონის ანიკეტის (პოლემონის ფლოტის მეთაურის) აჯანყება სოციალური ხასიათისა იყო და მას მხარს ადგილობრივი ჭანური (ლაზური) ტომების მთავრები უჭერდნენ (ისინი ტრაპეზუნტის მთიანეთში ცხოვრობდნენ). პონტო სინოპი და კერასუნტი სასოფლო-სამეურნეო მხარე იყო, პლინიუსის ცნობით რომაელები პირველად აქ გაეცნენ მათთვის უცხო ხილს – ალუბალს. ადგილობრივი (კერასენტის) სახლის მიხედვით ლათინურად ალუბალს ეს სახელი “კერასეს” ეწოდა (იქვე, გვ. 53). აღსანიშნავია, რომ პონტოშივე ამ ხილს ალბათ ქართული სახელი “ქვიშნა” ერქვა, რომელიც ამჟამად აქვს შემონახული იმერულ დიალექტს. ამ ქართული სახელიდან “ქვიშნა” ალბათ მას ეწოდა სლავური სახელი – “ვიშნია”.

იქამდე მითრიდატიანები აგებდნენ მთელ ქალაქ-ტაძრებს, რომელთაც ქურუმები მართავდნენ, ასეთი იყო კომანა, ზელა და ამერია. პონტოელმა მეფეებმა თავიანთი სპარსი წინაპრებისგან მიიღეს ჩვეულება მსხვერპლშეწირვისა მთის წვერებზე. მათ შეცვალეს ზოროასტრიზმის უმაღლესი ღმერთის ახურამაზდას კულტი ახალი ზევს სტრატიას კულტით. ამასთანავე აღმერთებდნენ ჰერაკლეს, ზევსს, ალექსანდრე მაკედონელს, რომელთა შთამომავლებიც იყვნენ დედის მხრიდან. ს. კარპოვის აზრით ბერძუნლი ქალაქები ზღვის პირას იყვნენ განლაგებულნი ისინი რომაელებისთვის იყვნენ სიმაგრეები და სამხედრო-საზღვაო ბაზები, მაგრამ რომაელები არ ცდილობდნენ შეეღწიათ კოლხეთის სიღრმეში და ამ პოლიტიკას მისდევდნენ ბიზანტიელებიც (გვ. 55).

იური ვორონოვზე დაყრდნობით ს. კარპოვი ფიქრობს, რომ ბერძნული ქალაქი ფაზისი იყო ფოთი, პიტიუნტი იყო ბიჭვინთა, სებასტოპოლისი კი ცხუმი (ი. ვო¬რონოვი, დიოსკურიადა, სებასტოპოლისი, ცხუმი, მოსკოვი, 1980). იური ვორონოვი კი ქართიზაციის თეორიის ერთერთი ყველაზე თავგადაკლული ქომაგი და მისი დამნერგვი იყო სამეცნიერო სფეროში.

არქეოლოგიური მონაცემებით ერთერთი საზღვაო გზა ხერსონესს აერთებდა ტრაპეზუნტთან, აქედან კი არმენიის არტაკშატს (გვ. 56).

255 წელს დაიწყო გოთებისა და სარმკტების (ბორანების ტომის) თავდასხმები შავიზღვისპირეთის ქალაქებზე. უშედეგოდ ცადეს პიტიუნტის აღება, შემდეგ 256 წ. ფაზისის კიბელას სამლოცველოს დაეხსნენ თავს და აიღეს პიტიუნტის სიმაგრე. 257 წელს (ან 258 წ.) აიღეს ტრაპეზუნტი.

264 წელს აიღეს პონტოს ჰერაკლია.

275 წ. გოთები შეესივნენ ფაზისს, მაგრამ ვერ აიღეს, მაგრამ აქედან გაემართნენ მცირე აზიის სიღრმეებისაკენ, ისინი დაამარცხა იმპერატორმა ტაციტუსმა (275-276 წწ.). შემდეგ პრობემ (276-282). ამის შემდეგ გოთების შესევების მიმართულება შეიცვალა – მათმა გეზმა ბალკანეთისაკენ გადაიწია. წმ. გრიგოლ ნეოკესარიელის ცნობით მკვიდრი მოსახლეობის დაბალი ფენები გოთებს ეხმარებოდნენ (იქვე, გვ. 56).

დიოკლიტიანეს ეპოქაში პოლემონის პონტო (ტრაპეზუნტი, კერასუნტი, ნეოკესარია, ზელა, სევასტია, პოლემონია) და ასევე მცირე არმენია (ქალ: ნიკოპოლი, სატალა და კოლონეა) შედიოდნენ კაპადოკიის რომის საკონსულო ლეგატის მმართველობაში (მცირე არმენიას შემდეგ პირველი არმენია ეწოდა) (იქვე, გვ. 57).

რომის იმპერიის გაყოფის შემდეგ პონტო იქცა ნაწილად (ბიზანტიის) იმპერიისა. მისი აღმოსავლეთი საზღვრები აღწევდა მდ. აკამფსისამდე კერძოდ, პროკოფი კესარიელი წერდა, რომ პონტო აღწევდა ქ. ტრაპეზუნტის აღმოსავლეთ საზღვრებამდე – სუსურმენემდე და რიზემდე. “რიზეს აღმოსავლეთით მდებარეობდნენ ის რაიონები, რომელთაც ბიზანტიელები უკვე ვერ აკონტროლებდნენ, თუმცა იქ იყვნენ ქ. ათინა და აფსარი, რომელნიც ცნობდნენ იმპერიის ძალაუფლებას მათზე (გვ. 58, შენიშვნა 204). პონტოს მოსახლეობის უმეტესობა იყო ელინიზირებული ადგილობრივი-ქართველური წარმოშობის ტომები (გვ. 58). თეოდორიტე კვირელი (393-457) სხვადასხვა ტომებად მიიჩნევდა ლაზებს, ჭანებს (სანებს) და აბაზგებს, რომელნიც რომაელებს ემორჩილებოდნენ (იქვე, გვ. 58).

პროკოფის დროს ჭანები უკვე აღარ ცხოვრობდნენ სანაპიროზე, არამედ არმენიელების მეზობლად მატერიკის სიღრმეში, ხოლო ლაზები ცხოვრობდნენ ფაზისის სანაპიროზე. ჭანების ერთი ნაწილი იმპერიაში ცხოვრობდა, მეორე მის გარეთ.

IV-V სს. მიჯნაზე ლაზთა ექსპანსია ინტენსიური გახდა ჩრდილოეთით და აღმოსავლეთით. იმპერატორმა იუსტინე I-მა (518-527) კონსტანტინოპოლში სამეფო გვირგვინი უბოძა ლაზთა მეფეს, წინასწარ კი მონათლა იმის გამო, რომ სპარსეთი ლაზიკას მიიჩნევდა თავის ტერიტორიად და ლაზთა მეფისადმი კონსტანტიპოპოლის დაახლოებას მტრულ ქმედებად განიხილავდა.

ლაზიკაში ბიზანტიური გარნიზონების გასამაგრებლად იუსტინიანე I (527-565) მიმართავდა ღონისძიებებს, იქ დატყვევებული ბულგარელები გაუგზავნა.

იუსტინიანეს დროს (პეტრას აგებამდე) ქ. რიზეს აღმოსავლეთით მდებარე რაიონი უკვე ვეღარ კონტროლდებოდა ბიზანტიელთა მიერ, თუმცა იქ იყვნენ ქალაქები ათინა და აფსარი, რომელნიც ცნობდნენ მათზე საიმპერიო ხელისუფლებას. (გვ. 58).

თეოდორე დიდის (379-395) პონტოს დიოეზი მოიცავდა შემდეგ პროვინციებს (ეპარქიებს) – ვიფინია, პაფლაგონია, ელენონონტო, პოლემონიაკის პონტო, გალატია I და გალატია II, კაპადოკია, არმენია I და არმენია II, ტრაპეზუნტი და კერასუნტი, ასევე ნეოკესარია კომანია, პოლემონია მიეკუთვნებოდა პოლემონიაკის პონტოს, ხოლო ამასია, ამისო, სინოპი, ივორა, ზილა, ხალტონი შედიოდნენ ელენოპონტოს შემადგენლობაში. პროვინცია არმენია I-ში შედიოდნენ სევასტია (სივასი), ნიკოპოლი, კოლონია, სატალა და სევასტოპოლი (არა ცხუმი) (იქვე, გვ. 58).

V ს. ტრაპეზუნტში იდგა პონტოს პირველი ლეგიონი, რაც ამ ქალაქს ანიჭებდა განსაკუთრებულ როლს, როგორც თავდაცვისას, ისე იმპერიის აღმოსავლეთის საზღვრების დაცვისას. იმპერიის ამ საზღვრების დაცვის თვალსაზრისით განსაკუთრებული სტრატეგიული მნიშვნელობა ენიჭებოდა არმენიებისა და პოლემონიაკის პონტოს პროვინციებს. იმპერატორმა იუსტინიანე I-მა იქ დანიშნა ერთიანი სამხედრო მეთაური Mაგისტერ მილიტუმ-ის ტიტულით და გაუძლიერა ჯარი. ამის შემდეგ შეიქმნა აქ რომაელთა მძლავრი ფორპოსტი. (იქვე, გვ. 59).

535 წელს იუსტინიანემ გააერთიანა პოტოს ორი პროვინცია – პოლემონიაკი და ელენოპონტო, მაგრამ მეორე წელსვე 536 წელს იუსტინიანემ მოახდინა რეორგანიზაცია და მათ ადგილას შექმნა ოთხი პროვინცია – არმენია I, არმენია II, არმენია III და არმენია IV. ეს მას ესაჭიროებოდა ბიზანტიის სამხრეთ კავკასიაში ექსპანსიისათვის.

პირველი არმენიის (მას ასევე შიდა არმენია ერქვა) შემადგენლობაში, რომლის დედაქალაქი იყო ბიზანა (ევფრატის პირას, მას ერქვა ასევე იუსტინიანეპოლი), შევიდა შიდა ოლქების ყველა ქალაქი (თეოდოსიოპული, სატალა, ნიკოპოლი, კოლონეა). ამ პროვინციის მეთაური იყო მაღალი რანგის მოხელე – პროკონსულის წოდებით. პროვინცია ელენოპონტის შემადგენლობაში შევიდა სინოპი, ამისო, ამასია და სხვ.

ტრაპეზუნტის და კარასუნტის სანაპირო შეიყვანეს არმენია პირველის შემადგენლობაში. ისინი იყვნენ სამხედრო-საზღვაო ფლოტის ბაზები. ეს ქალაქები შესაბამისად გამოიყვანეს პოლომენიაკის პონტოს შემადგენლობიდან.

ს. კარპოვმა ი. ვორონოვის ნაშრომზე დაყრდნობით დიდ სამეცნირო ბრუნვაში შეიტანა ცნება იმისა, რომ დიოსკურია ანუ სებასტოპოლისი იყო ქ. სოხუმი. (იური ვორონოვი – “დიოსკურიადა – სებასტოპოლისი – ცხუმი, მოსკოვი, 1980). შესაბამისად ფაზისი მისთვის მდებარეობდა ფოთთან ახლოს, ასევე არიანეს აღწერილი ათინა-ფაზისი, პიტიუნტი, ბიჭვინთა, ანაკოფია – ახალი ათონი. ის ეყრდნობა ასევე მაქსიმოვის შრომებს (ს. კარპოვი, ტრაპეზუნტის იმპერიის ისტორია, 2007, რუს. ენაზე).

ს. კარპოვის თვალსაზრისით “ლაზიკა იყო ბუფერული სახელმწიფო, ის სურსათით (მარილით, ღვინით და მარცვლეულით) მარაგდებოდა ტრაპეზუნტიდან. იუსტინიანემ ტრაპეზუნტიდან განახორციელა დასავლეთ კავკასიაში საზღვაო და სახმელეთო ოპერაციები, მისი ბრძანებით იქ მიწისპირთან გაასწორეს (დაანგრიეს) ძველრომაული სიმაგრეები, რადგანაც ფიქრობდა, რომ მათ სპარსელები ადვილად ჩაიგდებდნენ ხელში. თავდაცვის მთავარ კვანძებად იქცნენ ტრაპეზუნტი და ხელახლა აშენებული და გამაგრებული სებასტოპოლისი და პიტიუნტი. ს. კარპოვი ეყრდნობა პროკოფი კესარიელის “შენობათა შესახებ”. (გვ. 59).

სად მდებარეობდა პიტიუნტი და სებასტოპოლისი?

XXVIII (28-ე) ნოველაში ჩამოთვლილი პროვინცია ელენოპონტოს ქალაქები – ამასია, ებორა, ევხაიტა, ზელა, ლეონტოპოლი, სინოპი, ამისი, ხოლო პოლემონიაკის პონტოს ქალაქებიდან დასახელებულია ნეოკესარია, კომანა, ტრაპეზუნტი, კერასუნტი, პოლემონია და ასევე ციხე-სიმაგრეები (და არა ქალაქები) – პიტიუნტი და სებასტოპოლი “ამ სასაზღვრო სიმაგრეების იქით იყო ლაზიკა” («Далее этих рубежей находилась Лазика») (გვ. 59).

აფხაზეთის სებასტოპოლისსა და ბიჭვინთას სპარსეთი ნაკლებად დაიპყრობდა, მაგრამ თუ ისინი ტრაპეზუნტის რეგიონში იყვნენ, მათი გამაგრებით ტრაპეზუნტთან ერთად შეიკვრებოდა ერთიანი თავდაცვითი სისტემა, მართლაც ამ სისტემამ კარგად იმუშავა და სპარსეთი დამარცხდა.

სებასტოპოლისისა და პიტიუნტის იქით იყო ლაზიკა “ამ სიმაგრეების იქით იყო ლაზიკა.” – წერს ს. კარპოვი. მაშასადამე ჯერ იყო სებასტოპოლის-პიტიუნტი, შემდეგ კი, მათ იქით ლაზიკა მდებარეობდა.

სებასტოპოლისი და პიტიუნტი მდებარეობდნენ ლაზიკის დასავლეთ საზღვართან. ეს უნდა გავიგოთ ისე, რომ ისინი მდებარეობდნენ ტრაპეზუნტის მხარეს – როგორც პროკოფი წერს ფაზისის დასავლეთ სანაპიროს მხარეს “1 დღის გზის” იქით, ანუ ჭოროხიდან დაშორებულნი იყვნენ დასავლეთისკენ 30-იოდე კმ-ით.

იუსტინიანეს მიერ პონტოს საზღვრებთან, კერძოდ ჭანეთში, არმენიასა და ლაზიკაში შენდებოდა ახალი სტრატეგიული გზები, იწმიდებოდა ტყეები, შენდებოდა ახალი ციხესიმაგრეები. აღსდგა ძველები. ძნელშესაღწევი ხევების (კლისურების) შესასვლებები კი იკეტებოდა.

იუსტინიანემ აღადგინა სატალა, დიდი ციხე-სიმაგრე მის კედლებთან 530 წელს სპარსელები დამარცხდნენ. მთავარი სტრატეგიული ტრასა გადიოდა ტრაპეზუნტიდან პაიპერტისაკენ (ბაიბერდისაკენ) – და თეოდოსიოპოლისაკენ. დამარცხების შემდეგ 557 წლისათვის ჭანებმა აღიარეს მათზე საიმპერიო ძალაუფლება, იქამდე ისინი თავს ესხმოდნენ ამ გზაზე ვაჭრებს და ძარცვავდნენ. თავს ესხმოდნენ არმენიას.

მდ. აკამფსისის ჩრდილოეთით საქართველოს ზღვისპირეთში იუსტინიანემ ააგო პეტრას ციხე-სიმაგრე, რომელიც აკონტროლებდა დასავლეთ ლაზიკასა და მის ვაჭრობას. პეტრას მიენიჭა ის სტრატეგიული მნიშვნელობა, რომელიც ადრე ტრაპეზუნტს გააჩნდა. მისი მდგომარეობა გაძნელებული იყო, ლაზური მოსახლეობის მტრობის გამო. სპარსეთის ალყის შემდეგ პეტრა ჩაბარდა 541 წელს და დაკარგა თავისი მნიშვნელობა, მთავარი სამხედრო ფორფოსტად კვლავ ტრაპეზუნტი იქცა. სპარსელთა მცდელობა ჩაეტანათ პეტრაში ხომალდების სამშენებლო ხე-ტყე და გადაექციათ ის თავის სამხედრო პოსტად შეუძლებელი გახდა ხანძრის გამო. ბიზანტიელებმა ხანგრძლივი ალყის შემდეგაც 549 წელს ვერ შეძლეს პეტრას ხელში ჩაგდება, თუმცა ამ დროისათვის გაიზარდა ლაზთა სიმპატიები მათ მიმართ. ბიზანტიელთა ჯარში ამ დროს ჭანების რაზმიც შედიოდა. (გვ. 60).

მხოლოდ 551 წელს ბიზანტიელმა ბესამ აიღო პეტრა, პეტრა მათვე დაანგრიეს. 561 წელს “მუდმივ ზავამდე” ირანი მუდამ ცდილობდა, რათა ბიზანტიელთა ჯარი დაბრუნებულიყო ტრაპეზუნტში, რომელიც მას ბიზანტიის ბუნებრივ საზღვრად მიაჩნდა (გვ. 60). ამის მიუხედავად 50 წლიანი ზავის დადების დროს ლაზიკა დარჩა ბიზანტიის გავლენის სფეროში.

VII ს-ის დასაწყისიდან ეთნონიმი ლაზი და ტოპონიმი ლაზიკა თითქმის აღარ გამოიყენებოდა დასავლეთ საქართველოს მიმართ, მაგრამ ლაზიკად და შემდეგ ლაზისტანად ისხენიება აღმოსავლეთ პონტოს რაიონი ტრაპეზუნტიდან ჭოროხამდე. (გვ. 60).

იმპერატორ მავრიკეს (582-602) დროს ტრაპეზუნტი გახდა პროვინცია “დიდი არმენიის” დედაქალაქი, მასში შევიდნენ ასევე ქალაქები – იუსტინიანეპოლი, კამახა, კოლონია, ნიკოპოლი, სატალა და კერასუნტი. (გვ. 61).

იმპერატორმა ჰერაკლემ (610-641) წლებში შეძლო 627/628 წლებში მცირე აზიიდან სპარსელების განდევნა. ორჯერ ეწვია ტრაპეზუნტს 622/3 და 626-628 წლებში.

ირანის დამარცხებით ჰერაკლემ დასავლეთისაკენ გზა გაუხსნა იმპერიის საშიშ მტრებს – არაბებს, მათ 737 წელს გადამწყვეტი ბროლა მოუგეს ბიზანტიელებს იარმუკთან.

640 წელს არაბებმა დვინი დაიპყრეს, 653 ან 654 წელს არაბებმა მცირე ხნით დაიპყრეს ტრაპეზუნტი. 711 წელს აიღეს კამახა, 712 წელს – ამასია და განგრა. აქ დიდხანს ებრძოდნენ ერთმანეთს არაბები და ბიზანტიელები.

არაბები 784 წელს გაიჭრნენ ამისისაკენ, 860 წელს სინოპისკენ, ზღვისპირეთის ბიზანტია აკონტროლებდა. არაბები 863 წელს დამარცხდნენ მდ. გალისის ჩრდილოეთით ადგილზე, რომელსაც ერქვა – ფოსონი (პონტო-პაფლაგონიის საზღვარზე). ეს გამარჯვება აღმოჩნდა გარდამტეხი ბიზანტიელთა სასარგებლოდ. სიტყვა “ფოსონი” ეტიმილოგიურად ახალია სიტყვებთან “ფასისი”, “ფას”, “ფოსო”. (მდ. გალისთან ანტიკურ ხანაში მდებარეობდა თემისკირა და თერმოდონტი, შემდეგ იქ იყო ფასისის აკადემია, ეს მიწა-წყალი ძველად კოლხების საცხოვრისი – კოლხიდა იყო, არმენიის გვერდით).

VII ს. შუა წლებში დაარსდა “არმენიაკის” თემი ანუ თემა. ეს თემა თავის მხრივ სამ “ტუმად” (სამხედრო-ადმინისტრაციულ ერთეულად) იყოფოდა. ხალდია არმენიაკის თემის ერთერთ ტუმაში შედიოდა. სამხრეთით არმენიაკის თემას მდ. გალისი საზღვრავდა (ნ. ადონცით ჩრდილოეთით მისი საზღვარი ფასისამდე (ე.ი. ჭოროხამდე) აღწევდა 824-863 წლებში არმენიაკის თემა დაიშალა და ხალდია ცალკე თემად გამოიყო. (გვ. 64).არმენიაკის თემას საზღვრები თითქმის ემთხვეოდა ყოფილ პოლემონის პონტოს საზღვრებს, მას ეკლესიურად ლაზიკის ეპარქია ერქვა და მოიცავდა ტერიტორიას ფატსა-პოლემონიონიდან რიზემდე.

ხალდიას დედაქალაქი იყო ტრაპეზუნტი, აღმოსავლეთით ესაზღვრებოდა “მცირე არმენია”. ქალდეას თემაში შედიოდა თავდაცვითი რაიონები – კლისურები მდ. აკამფსისის (ჭოროხის) ველზე და მის შენაკად მურღულზე.

აჯანყებულ თომა სლავს (820-823) ეხმარებოდნენ სხვებთან ერთად “ივირები და ავაზგები” – ლიტ. Каджан А. П. Деревня и города в Византии IX-X вв. Очерки по истории византииского феодализма М. 1960, ც. 65).

ქალდიას თემასთან იყო დაკავშირებული მცირე თემები დერკსინი და ივირია, მათი ადმინისტრაციის სათავეში იდგა სამოქალაქო მოსამართლეები, რომელნიც ხშირად ატარებდნენ ტიტულს – პატრიკოოსი, პროტოსპათარი, სპათაროკანდიდატი, ზოგიერთის სახელი ცნობილია მათი ბეჭდების მიხედვით. (გვ. 66).

ს. კარპოვის აზრით მდ. ფაზისი ერქვა მდ. რიონს, მაგრამ ეს ასე რომ არ იყო, ჩანს შემდეგიდან – იმპერატორ რომან I ლაკაპინის (920-944) დროს დაახლოებით 922 წელს ქალდეას თემა მოიცვა სეპარატიზმმა, მას ადგილობრივი მოსახლეობა უჭერდა მხარს. “აჯანყება ჩაახშო დომესტიკოსმა იოანე კურკუასამ ბიზანტიის გამოჩენილმა (წარმოშობით სომეხმა) მხედართმთავარმა, რომელმაც იქამდე აღადგინა ბიზანტიის საზღვრები მდ. ევფრატზე და ტიგროსზე, ხოლო კავკასიაში მდ. ფაზისზე (რიონზე)” – წერს ს. კარპოვი. მაგრამ X ს-ში ბიზანტიის საზღვარი რიონზე გადიოდა? დაბეჯითებით უნდა ითქვას – არა. X ს-ში საზღვარი ჭოროხზე გადიოდა, მას ერქვა იმჟმად ფაზისი. ბიზანტიის საზღვარი აქ X ს-ში მხედართმთაარს იოანე კურკუასას აღუდგენია.

949 წელს ბიზანტიელებს დაემორჩილა თეოდოსიუპოლი. ცნობილი სომხები წინამძღვრობდნენ ბიზანტიურ ჯარებს ომის დროს არმენიის მიმართულებით, ისინი თანდათან ასიმილირდნენ ბიზანტიური ელიტის შემადგენლობაში, ამ ფაქტმა წარმოქმნა ბიზანტიის საზღვრებთან შესამჩნევი ფენა, რომელთაც “სომეხ-ქალკედონიტებს” უწოდებენ. ასოღიკი – სომეხი ისტორიკოსი – აღწერს ივირიაში ბასილი II-ის ლაშქრობას (1000-1001 წლებში) ქალდეასა და ივირიაში XI ს. შუა წლებში ქალდიის თემში შედიოდა პაიპერტი, იქედან მარაგდებოდა ტრაპეზუნტი პროდუქტებით. (გვ. 67).

მაკედონელთა დინასტიის (867-1056) დროს გაიზარდა ტრაპეზუნტის საეკლესიო მნიშვნელობა, ბასილი I-ის (867-886) დროს ტრაპეზუნტის საეპისკოპოსო კათედრა ამაღლდა მიტროპოლიტის რანგამდე. ივირიაში ლაშქრობის დროს 1000 წელს ბასილი II იყო ტრაპეზუნტში. (გვ. 70). Юзбашиан К. Н. Армианские государстСа эпохи Багратидов и Византия IX-XI вв. М. 1988.

ტრაპეზუნტის მფარველი იყო წმიდა ევგენი. მისი ბიოგრაფი იყო იოანე ქსიფილონი, შემდეგ პატრიარქი. მისი სიტყვით წმიდა ევგენის შემწეობით ბასილი II-მ დაამარცხა საქართველოს მეფე გიორგი I და მისი მოკავშირე სომეხი ბაგრატიდები და არწრუნები და იმპერიამ შეძლო ტაოს დაჭერა (გვ. 70). აგიოგრაფი წმიდა ევგენის შემწეობას თვლის მიზეზად იმისა, რომ ბარდა ფოკას აჯანყების დროს ტრაპეზუნტის ასაღებად მიმართული ქართველთა ჯარები მაგისტრ ჩორდვანელისა და ბაგრატის (პარაკრატის) მეთაურობით შეფერხდნენ და უკუიქცნენ 990 წელს. დავითმა ცნო იმპერატორის ძალაუფლება, დაუთმო მას მიწები და მიიღო კურაპალატის ტიტული.

1048-1054 წლებში სელჯუკები შეიჭრნენ თეოდიოსიოპულის რაიონში. იოანე ქსიფილონის სიტყვით კოლხიდა ტრაპეზუნტს ემორჩილებოდა (გვ. 112). ე.ი. მისი “კოლხიდა” არაა დასავლეთ საქართველო.

 

სიწმიდეები

წმ. გრიგოლი ნეოკესარიელი, სასწაულთმოქმედი III საუკუნისა იყო პონტო პოლემონიაკის მიტროპოლიტი, რომლის საეკლესიო იურისდიქციაში შედიოდა ტრაპეზუნტის საეპისკოპოსო. (ის უნდა ეხილა თავის ჩვენებაში წმ. მეფე ვახტანგ გორგასალს ამ მხარეებში ლაშქრობისას. მიტრ. ან.). ამ ეპარქიას ეკლესიურად, შემოკლების მიზნით- “ლაზიკის ეპარქიასაც” უწოდებდნენ შემდეგში.

რომაელმა მეფისნაცვალმა აგრიკოლამ სევასტიელი და ნიკოპოლელი (მცირე აზიის შიდა ოლქების) ქრისტიანები დახოცა. ლისიამ, მოაწყო ტრიბუნალი სატალაში, ქალდეას საზღვართან. 40 სებასტიელი მოწამე, 45 ნიკოპოლელი მოწამე, წმ. ევსტრატი და მისი 4 თანამოღვაწე (წმ. აქვსენტი, ევგენი, მარდარი და ორესტი), წმ. ორენტი და მისი 6 ძმა, დახოცილები ლაზიის სხვადასხვა ქალაქებში და პიტიუნტში (!) – ქრისტინათა მასობრივი ანგარიშსწორების მსხვერპლნი იყვნენ (დაიწერა მათი ცხოვრების სხვადასხვა ვერსიები). (გვ. 214).

ქალაქ კომანაში ამასიის მეფისნაცვალმა აგრიპამ დასაჯა ქრისტიანი მოწამე – ვასილისკი. ის დაბადებულია სოფელ ხუმიალაში, ხოლო ამ წმინდანმა ამასიიდან კომანამდე გზაზე მდებარე სოფელ დაკოზარაში მოახდინა სასწაული რომლის მოწმე რომაელმა ჯარისკაცებმა ქრისტე აღიარეს. სოფელ კომანას უბან დიოსკორაში მას თავი მოკვეთეს – მითი ცხოვრების მიხედვით (გვ. 215).

ლიცინიუსს სურდა ამასიის ეპისკოპოს ვასილის (დაახლ. 309 წ.) წამება.

პირველმა ჩვენთვის ცნობილმა ტრაპეზუნტელმა ეპისკოპოსმა დომნამ მონაწილეობა მიიღო 325 წლის ნიკეის I მს. კრების მუშაობაში. (გვ. 215).

პონტოელი მღვდელმთავრები არაერთხელ აურჩევიათ კონსტანტინოპოლის პატრიარქად.

თავდაპირველად ტრაპეზუნტი იყო ნეოკესარიის სამიტროპოლიტოს ერთერთი საეპრისკოპოსო (პონტო პოლემონიაკის ეპარქია) (გვ. 216).

(Darrouzes J. Notatiae Episcopatuum… P. 223, 237, 255).

ტრაპეზუნტის კათედრის სამიტროპოლიტო რანგში აყვანა მოხდა, როგორც ჩანს ორ ეტაპად – (680/81 და 787 წლებში) ფაზისის მიტროპოლიტის ტიტული გადაეცა ტრაპეზუნტის მეუფეს და მღვდელმთავარმა ქრისტეფორემ ხელი მოაწერა VII მს. კრების (787) აქტებს, თავდაპირველად როგორც ფაზისისა და ტრაპეზუნტის ეპისკოპოსმა, ხოლო შემდეგ უბრალოდ როგორც ტრაპეზუნტელმა. (გვ. 216).

საკუთრივ ტრაპეზუნტის კათედრის აყვანა სამიტროპოლიტო რანგში, ჩანს მოხდა ბასილი I (867-886) მმართველობის დასაწყისში. პირველი ტრაპეზუნტელი ეპისკოპოსი მიტროპოლიტის ხარისხის იყო ათანასე (843-886). (გვ. 216).

ტრაპეზუნტელ მიტროპოლიტს ნოტაციებში (X ს. დასაწყისში) 33-ე ადგილი ეკავა (XIV ს-მდე) და ერქვა “ლაზიკის ეპარქიის” მიტროპოლიტი.

Положение Трапезунта как автокефальном митрополии было закреплено и современной нотиции епископий к началу X в. он занимает и до XIV в. удерживает 33-е месео в списке кафедр с иманованием епархии Лазика» (ც. 216).

კერასუნტი, რომელიც ასევე ნეოკესარიის ეპარქიაში შედიოდა XI ს. ბოლოდან სამიტროპოლიტო გახდა. ამასიის სამიტროპოლიტოსაც (ელენოპონტოს ეპარქიაში) საპატიო ადგილი ეჭირა კონსტანტინეპოლის საეპისკოპოსო ცხრილში (გვ. 210).

ტრაპეზუნტის მიტროპოლიტმა წმ. ვასილიმ 913-914 წლებში აღადგინა საკათედრო ტაძარი, მაგრამ ტრაპეზუნტის მიტროპოლიტის მიერ არქიეპისკოპოსის ტიტულის გამოენებამ გამოიწვია პატრიარქ ნიკოლოზ I მისტიკოსის (901-907, 912-925) პროტესტი. მან მოითხოვა რათა ქალდიის საპატრიარქო ეგზარქოსს გაეგზავნა კონსტანტინოპოლში პრელატი ახსნა-განმარტების მისაცემად. ქალდიის მიტროპოლიტი ასევე განისაჯა პატრიარქის მიერ მონასტრიდან ერთერთი ბერის, ალბათ მისი ყოფილი მოძღვრის გაძევებისათვის.

(ე.ი. ტრაპეზუნტის მიტროპოლიტი იგივეა რაც ქალდიის მიტროპოლიტი, ამავე დროს ის არის “ლაზიკის ეპარქიის” მიტროპოლიტი, ანუ ლაზიკა და ქალდეა სინონიმებია).

Трапезунт – автокефальная митрополиа «К началу X в. он занимает и до XIV в. удерживает 33-е место в списке кафедр с именованием епархий Лазика» (Darrouzes, Notatie Episcoptuum… P.272).

ლაზიკის ეპარქიას კათედრათა სიებში X-XIV სს-ში ეჭირა 33-ე ადგილი. ტრაპეზუნტის ავტოკეფალურ მიტროპოლიას ამ სიებში ეწოდება ლაზიკის ეპარქია (ანდა ეპარქია ლაზიკაში) (გვ. 216).

913-914 წლებში ტრაპეზუნტის მიტროპოლიტმა წმ. ვასილიმ აღადგინა ღვთისმშობლის საკათედრო ეკლესია ტრაპეზუნტში. მან თავის თავს მიანიჭა უფლება ეტარებინა ტიტული არქიეპისკოპოსისა, რამაც აღაშფოთა პატრიარქი ნიკოლოზ I მისტიკოსი (901-907, 912-925).

კერასუნტის წმ. ეპიფანეს მონასტერი დროებით გადაეცა ალანიის მიტროპოლიტს სახარჯოდ, რასაც პროტესტი მოჰყვა მონასტრის მხრიდან, მალე კერასუნტის კათედრაზე გადმოიყვანეს თურქების მიერ დაპყრობილი ანკირის მიტროპოლიტი. ბიზანტიურ სამყაროში განსაკუთრებით იყვნენ სახელგანთქმულნი ტრაპეზუნტის სამი მონასტერი – ვაზელონი, სუმელა და წმ. გიორგის პერისტერეოტა. ვაზელონის მონსტერი – მაჭუკაში დაუარსებიათ 270 წელს. მან თავისი სახელი მიიღო ზაბულონის მთისაგან, რომელზეც ის იდგა (ზაბულონი ერქვა წმ. ნინოს მამას, მიტრ. ანანია).

სუმელა – დაარსდა XII ს-ში, ათონელი ბერების მიერ, რომელთაც აქ მიუტანიათ ღვთისმშობლის სასწაულთმოქმედი ხატი, რომელიც გადმოცემებით ლუკა მახარებელს დაუხატავს. სუმელას მონასტერს უხვად ასაჩუქრებდნენ ტრაპეზუნტის იმპერატორები. (გვ. 218).

ასევე ცნობილი იყო წმ. ევგენის მონასტერი, რომელიც აყვავდა IX-XII სს-ში და გააჩნდა დიდი მიწის ფართობები ტრაპეზუნტში, ქალდეასა და პაიპერტშიც.

ტრაპეზუნტი თავის საეკლესიო გავლენის გავრცელებას ცდილობდა ალანიაში, რომლის მიტროპოლიტსაც კათედრა ტრაპეზუნტში ჰქონდა. თავის გავლენას ტრაპეზუნტი ყირიმზეც ავრცელებდა. როგორც ჩანს, მას სურდა თავისი გავლენის გავრცელება იბერიაში ჯერ კიდევ X ს. დასაწყისში მაგალითად 923 წელს ტრაპეზუნტში მიუღიათ გადაწყვეტილება რათა იშხნის ეპისკოპოსისათვის ხელი ტრაპეზუნტში დაესხათ (გვ. 219).

გვ. 220. “ალანიის მიტროპოლიტს გააჩნდა საკუთრება ტრაპეზუნტში, ათინასა და ლაზიკაში”.

ალანიის კათედრის მეშვეობით ტრაპეზუნტის იმპერია თავის გავლენას ავრცელებდა დასავლეთ კავკასიაში, ტანაში, ყირიმის სამხრეთ სანაპიროზე. აზოვისპირეთზე და ამ ტერიტორიებზე საეკლესიო მმართველობაზე, ამიტომაც ტრაპეზუნტელი მეფეები ცდილობნენ ეკონტროლებინათ ალანიის მიტროპოლიტთა არჩევა. 1400 წელს ტრაპეზუნტის იმპერატორმა მიაღწია პატრიარქის თანხმობას აერჩიათ ალანიის მღვდელმთავარი არა კონსტანტინოპოლში, არამედ მის დროებით რეზიდენცია – ტრაპეზუნტში.

“ათონის წმ. მთაზე მიმავალი ქართველ მღვდელთა გზა გადიოდა ტრაპეზუნტზე. ათონის მთაზე მიმავალი ქართველი მორჩილი საბეროები XV ს. ჩათვლით იღზრდებოდნენ, სწავლობდნენ და ემზადებოდნენ ტრაპეზუნტში. იდეური და გეოგრაფიული თვალსაზრისით გზა საქართველოდან ათონისაკენ ზოგჯერ პონტოს სანაპიროზე იდო”. (გვ. 212).

“ტრაპეზუნტის იმპერიას სამხერითან ესაზღვრებოდა თემა “დიდი ლაზია” (გვ. 159).

თვითონ ტრაპეზუნტის იმპერიის მიწა-წყალი წინათ განლაგებული იყო ქალდეას თემში. ტრაპეზუნტის იმპერია არის მემკვიდრე ქალდიის თემისა “ის შეენაცვლა” ქალდეას თემს. (გვ. 159).

“წყაროები არც თუ იშვიათად იხსენიებენ ქალდებს (ხალდებს), XII ს-მდე პონტო შედიოდა ბიზანტიურ თემა ქალდეაში. ქალდების ქვეშ, გულისხმობდნენ ამ ოლქის ელინიზებულ მოსახლეობას. ისინი ითვლებოდნენ უხეშ, საქმეში უვარგის, ქალთა მოყვარულ, მაგრამ გულად მეომრებად. (გვ. 112).

“ქართველები (რომელთაც ხანდახან კოლხებს უწოდებდნენ) ცხოვრობდნენ არა მხოლოდ პონტოს საზღვრებთან, არამედ ქალაქებშიც, ტრაპეზუნტის ჩათვით”. (Картвели именуемые инагда Колхами)… (გვ. 112).

ს. კარპოვი არ ეთანხმება სხვადასხვა ავტორს, რომელნიც წერენ რომ “ტრაპეზუნტი კოლხიდაში” მდებარეობდა, მას მიაჩნია ეს მოსახრება არქაიზმად. თავის არგუმენტად მოჰყავს ბერძნული ტექსტები, მაგალითად იოანე ქსიფილონი თვლიდა, რომ კოლხიდა-ტრაპეზუნტის მიწას ესაზღვრებოდა. კოლხიდა პონტოს მეზობლად მდებარეობდა. ლაზებს ხალხი, რომელთა ენა ქართველურ ჯგუფებს განეკუთვნებოდა, პონტოს მოსახლეობაში რაოდენობრივად მეორე ადგილი ეჭირათ. პონტოს აღმოსავლეთი და სამხრეთი მხარეები უფრო მჭოდროდ იყვნენ დასახლებული ლაზებით, კერძოდ სურმენა, რიზე, ლაზიკა, ხერიანა (Шукуров Р. М. Великие Компоны…Aс. 53.). (გვ. 113).

შუასაუკუნეებში ჭანები და ლაზები ერთმანეთს შეერივნენ (ჭანები ქალდიის მაჭუკაში ცხოვრობდნენ). (გვ. 114).

Жордания Э. Г. Этнический состав населения понта в XIII-XV вв. ч. 1. Лази, част II, чани. Bიზანტინოსლავიცა, 1999, Т. LX/1. P. 71-86.

ლაზაროპულოს ცნობით ბარდა ფოკას აჯანყების მხარდასაჭერად ტაოს “მმართველმა” (მეფე) დავითმა თავისი ორი სარდალი ბაგრატი და ჩორდვანელი გაგზავნა ტრაპეზუნტის ასაღებად. ისინი პერსარმენიიდან პაიპერტის გავლით გაემართნენ ტრაპეზუნტისაკენ. თავდაპირველად ბასილი II-ის სარდალი გრიგორი ტარონიტი დამარცხდა, მაგრამ, შემდეგ როცა ქართულმა ჯარმა გაიგო ფოკას დაღუპვის ცნობა, უკან შემობრუნდა. ტრაპეზუნტის სასწაულებრივი გადარჩენა აგიოგრაფმა ახსნა წმ. ევგენის (ტრაპეზუნტის მფლობელის) მფარველობით. შემდეგ ჩორდვანელის ჯარი დამარცხდა 990 წლის თებერვალ-მარტში დერჯანში. დავითმა აღიარა იმპერატორის ძალაუფლება და უანდერძა თავისი მიწები (მიიღო კურაპალატის ტიტული) (გვ. 71).

ბასილი I-ის (867-886) დროს ტრაპეზუნტის საეპისკოპოსი ამაღლდა სამიტროპოლიტო კათედრის პატივამდე. (გვ. 70).

949 წელს ბიზანტიელებმა აიღეს თეოდოსოპოლი (Арютинова-фиданян В. А. Армяне – халкидонити на восточних границах Византииской империи, Ереван, 1980).

Арютинова-фиданян Армяно-Византииская контактная зона (X-XI вв.) Результати взаимодеиствия культур, М. 1994. (გვ. 67).

ტრაპეზუნტის იმპერატორებს თავიანთ ტიტულატურაში ასევე “ივერიის მეფეები” ეწოდებოდათ (1282 წლიდან). ეს გულისხმობდა იმას, რომ ლაზიკისა და ტაოს ერთი ნაწილი შედიოდა ტრაპეზუნტის იმპერიაში, ასევე მას ერთგვარი სიუზერენიტეტი ჰქონდა გურიაზეც (გვ. 407). (ტაოსა და ასევე ლაზიკას – ივერია ერქვა. მიტრ. ანანია).

 

ტრაპეზუნტის ეპისკოპოსები და მიტროპოლიტები

(IX-XI) (გვ. 502)

ეპისკოპოსები

• 325 წ. – დომნე
• 451 წ. – ატარვი
• 518 წ. – ანტიპატრე
• 518-535 – ანთიმოზი
• 542 – ურანი
• 681 – თეოდორე

 

მიტროპოლიტები

• 787 – ქრისტეფორე, მიტრ. ფასიდისა და ტრაპეზუნტისა уп. 787 – Христофор, митроп. Фасиды и Трапезундა.
• 787-815 წწ. შუა – ნიკიფორე
• 843-886 – წმ. ათანასე
• IX ს. დასაწყისი – იოანე
• IX-X – თეოდორე
• X ს. დასაწყისი – წმ. ვასილი
• X-XI – თეოდოსი
• X-XI – გრიგოლი
• 1027-1028 – კონსტანტინე
• XI შუა – იოანე
• 1054 – ლევი

 

ბიზანტიელთა დენაციონალიზაცია

თურქებმა 1453 წელს აიღეს კონსტანტინოპოლი, 1461 წელს ტრაპეზუნტი, ეს ითვლება ერთგვარ “მოსამზადებელ საფეხურად ბერძნული საზოგადოების გათურქებისა, თურქული ენა, ყოფა-ცხოვრების წესები, თურქული სამყაროს მრავალრიცხოვანი რეალიები XV ს. შუა წლებისათვის კარგადაა ცნობილი, ბუნებრივი და შეიძლება მახლობელიც კი იყო ბიზანტიელთათვის. თურქული რეალიების ასეთ “მშვიდობიან შეჭრას” ბერძნულ-მმართლმადიდებლურ სამყაროში სახელმწიფოს პოლიტიკურ მარცხშიც თავისი წვლილი ედო. (გვ. 359). გათურქება ზოგჯერ წინ უსწრებდა პოლიტიკურ დამარცხებას. ერთერთი მიზეზი, რომელმაც განაპირობა ბიზანტიური სახელმწიფოებრიობის დამარცხება იყო არა ტერიტორიებზე თურქების პოლიტიკური ბატონობა, არამედ იქამდე მოსახლეობის გათურქება.

ამრიგად, ლატენტურ გათურქებაში იგულისხმება ბიზანტიურ გარემოში თურქული ეთნიკური ელემენტის შეჭრა, ასევე მასთან დაკავშირებული ბიზანტიური შემეცნების ტრანსფორმაცია რაც გამოიხატებოდა იმით, რომ ბიზანტიელები თანდათან “ითვისებდნენ” თურქული სამყაროს რეალიებს. მრავალრიცხვიანი ლექსიკური ნასესხობა, ასევე მასთან დაკავშირებული ახალი “ბარბაროსული” რეალიები (ბიზანტიურ ცხოვრებაში) იყვნენ მაშტაბური კულტურული ტრანსფორმაციის პროდუქტები, რომელიც პირდაპირ ეხმიანებოდა გვიანბიზანტიური შემეცნების თვითიდენტიკიფკაციის ბაზურ მახასიათებლებს” (გვ. 459).

კარპოვის წიგნის დასასრული.

 

II. დემეტრიუს კიმინასმა 2009 წელს გამოსცა წიგნი კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს შესახებ, სადაც შეეხო პონტო-კოლხიდის ძველ ეპარქიებს, ჩვენ მოვიყვანთ თარგმანს მისი წიგნის ერთი ნაწილისა.

 

“The Ecumenikal Patriarchate, By Demetrius Kiminas”, 2009, გვ. 105-110.

სექცია E

სამიტროპოლიტოები ცენტრალურ საშუალო აზიაში

ამასიის (AMASIA) სამიტროპოლიტო

ამასიის მიტროპოლიტი, ყველაზე პატივცემული და პონტოს ყველა საეგზარხოსოს ეგზარხოსი

ქალაქი ამასია (AMASIA), რომელიც განლაგებულია ქ. ანკარის ჩრდილოეთით 334 კმ, დაარსდა ქრისტეს შობამდე 300 წელს, პონტოს მეფე მითრიდატეს მიერ, იქ არსებული დასახლების ნაცვლად. ჩვენს წელთააღრიცხვამდე 183 წლამდე ის სამეფოს დედაქალაქის ფუნქციას ასრულებდა და ქრისტეს შობამდე 3 წელს რომის იმპერიის კონტროლის ქვეშ გადავიდა. დაახლოებით 1075 წელს ის თურქ-სელჩუკებმა დაიპყრეს, შემდეგ 1106 დაიბრუნა რომის იმპერიამ, დაახლოეით 1120 წელს დაიპყრო თურქეთმა და 1392 წელს ოსმანთა თურქეთმა.

ამასიის (AMASIA) სამიტროპოლიტო დაარსდა ქრისტეს შობიდან 325 წელს, თავდაპირველად კესარიის (KAISARIA) სამიტროპოლიტოს საპატიო პრიმატობის ქვეშ მყოფი, 451 წელს ის გახდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს სამიტროპოლიტო. მეშვიდე საუკუნეში სამიტროპოლიტოს იურისდიქციაში 6 ეპარქია შედიოდა, მე-12 საუკუნისათვის კი ეპარქიების რაოდენობა შვიდამდე გაიზარდა. თუმცა, ამ ტერიტორიის სელჩუკების მიერ ოკუპაციის შემდეგ, ეპარქიების რაოდენობა ნელ-ნელა შემცირდა და მეთოთხმეტე საუკუნეში საერთოდ გაქრა. ამ პერიოდის განმავლობაში სამიტროპოლიტო ტახტმა გადაინაცვლა ამისოსის (AMISOS) ჩრდილოეთით 110 კმ-ით, სადაც ამჟამადაც რჩება.

ამისოსი (AMISOS), რომელიც შავი ზღვის სანაპიროზე მდებარეობს, დაარსდა ქრისტეს შობამდე მე-7 საუკუნეში, მილეტელი (MILETUS) ბერძნების მიერ, ქრისტეს შობამდე 71 წელს იგი რომაელებმა დაიპყრეს და მას რომის იმპერიის დროს ეწოდებოდა პალათიონი (PALATION), მდებარეობდა ანეას (ANEA) სამიტროპოლიტოში. შემდეგ, რაც თურქ-სელჩუკემა ქალაქის ოკუპაცია მოახდინინეს (დაახლოებით 1080 წელს), რომაული ქალაქის კედლების გვერდით დაარსდა თურქული კოლონია სამსუნი. დაახლოებით 1107 წელს ბიზანტიელებმა ქალაქი უკან დაიბრუნეს, თუმცა სელჩუკებმა კვლავ დაიპყრეს იგი 1214 წელს და შემდეგ ოსმანებმა 1392 წელს. 1402 წელს, მონღოლების მხედართმთავარმა თემურლენგმა, რაც მას შემდეგ, ქალაქი შემუსრა, იგი გადასცა აღდგენილ ყანდარის (Candar) საემიროს, ხოლო 1461 წელს მისი ანექსია ოსმანებმა მოახდინეს.

ამასიის სამიტროპოლიტოს ჩრდილოეთით შავი ზღვა ესაზღვრება; აღმოსავლეთით ნეოკეისარიის (NEOKAISARIA) სამიტროპოლიტო; სამხრეთით ნეოკეისარიის (NEOKAISARIA) სამიტროპოლიტო და კესარიის (KAISARIA) სამიტროპოლიტო; ხოლო დასავლეთიდან კი მას კეისარიის (KAISARIA) სამიტროპოლიტო და ნეოკეისარიის (NEOKAISARIA) სამიტროპოლიტო (განგრას (GANGRA) მხარე) შემოსაზღვრავს. მნიშვნელოვანი ქალაქებია: სინოფი (Sinop), შავ ზღვაზე, ამისოსის (AMISOS) ჩრდილო-დასავლეთით 145 კმ-ით; აიგიალოსი (AIGIALOS), შავ ზღვაზე, ამისოს-ის (AMISOS) ჩრდილო-დასავლეთით 185 კმ-ით; თემისკირა (Themikyra), ამისოს-ის (AMISOS) აღმოსავლეთით 40 კმ-ით; თერმოდონი (Thermodon), შავ ზღვაზე, ამისოს-ის (AMISOS) აღმოსავლეთით 55 კმ-ით; პაფრა (Paphra)? ამისოს-ის (AMISOS) ჩრდილო-აღმოსავლეთით 48 კმ-ით; ნეოკლავდიაპოლისი (Nეოკლავდიოუპოლის), ამისოს-ის (AMISOS) სამხრეთ-დასავლეთით 85 კმ-ით; ვოუვასიონი (Vოუვასიონ), ამისოს-ის (AMISOS) აღმოსავლეთით 170 კმ-ით; ლაოდიკია (Laodikia), ამისოს-ის (AMISOS) სამხრეთით 60 კმ-ით; ფაზიმონი (Phazimon), ამისოს-ის (AMISOS) სამხრეთ-დასავლეთით 90 კმ-ით; და ირაკლია (Iraklia), ამისოს-ის (AMISOS) აღმოსავლეთით 70 კმ-ით.

1920 წლის იანვრიდან ნოემბრამდე პერიოდში ეს ტერიტორია პონტოს ავადსახსენებელი ბერძნულ-სომხური რესპუბლიკის ნაწილს წარმოადგენდა (იხ. მ. ტრაპეზოუსი (M. Trapezous). 1923 წელს, მას შემდეგ რაც მოხდა მოსახლეობის გაცვლა საბერძნეთსა და თურქეთს შორის, მეტროპოლიის ტერიტორიაზე აღარ დარჩა მართლმადიდებელი მოსახლეობა.

 

ამასიის (AMASIA) მიტროპოლიტები 1800 წლის შემდეგ

• პაისიუსი (Paisius) სექტემბერი 1780 – 1809 / d. 1809
• ნეოფიტუსი (Neophytus) (პირველად) დეკემბერი 1809 _ ივლისი 1826 / d.?
• დიონისუს (Dionysus) III ივლისი 1926 _ ინვარი 1827 / d. 1877
  • (ex M. Silyvria) დროებით გადამდგარი (to former, to m. Amasia).
• ნეოფიტუსი (Neoplytus) (მეორედ) იანვარი 1827 _ აგვისტო 1828 / d.?
• მელეტიუსი (Meletius) IV აგვისტო 1828 _ ნოემბერი 1830 1772-1845
  • Pengalos (to M. Thesaloniki).
• დიონისუსი (Dionysius) III (მეორედ) ნოემბერი 1830 _ სექტემბერი 1835 / d.1877
  • Kotakis (ex former M. Amasia), გადაყენებული (to former, to M. Nikomidia).
• კალინიკუსი (Callinicus) II (მეორედ) სექტემბერი 1830 _ მარტი 1847+ / d.1847
  • (ex M. Didymotichon).
• კირილი (Cyril) მარტი 1847 _ 21 სექტემბერი 1855 1800-1872
  • (ex. M. Ainos) (to P. Constantinople).
• სოფრონიუსი (Sophronius) I 27 სექტემბერი 1855 _ 20 სექტემბერი 1863 1798-1899
  • Meidantzoglous (ex m. Chios) (to p. Constantinopole).
• სოფრონიუს II 17 იანვარი 1864 _ იანვარი 1887 / d. 1887
• (ex m. Arta)
• ანთიმუს (Anthimus) II 22 იანვარი 1887 – 5 თებ. 1908 1824-1909
  • Alexoudis (ex m. Velegrades), დროებით გადამდგარი
• გერმანუსი (Germanus) (პირველად) 5 თებ. 1908 – 27 ოქტ. 1922 1866-1935
  • Karavangelis (ex m. Kastoria) (to m. Loannina)
• სპირიდონი (Spyridon) 27 ოქტ. 1922 – 15 აპრ. 1924 1873-1956
  • Vlachos (ex m. Loannina) (to m. Loannina)
• გერმანუსი (Germanus) (მეორედ) 12 აგვისტო 1924 – 10 თებ. 1935 1866-1935
  • Karavangelis (ex m. Hungary) იხ. შენიშვნა 1
• აპოსტოლუსი (Aპოსტოლუს) 25 ოქტ. 1951 – 29 ნოემბ. 1957 1878-1957
  • Tryphonos (ex ყოფილი m. Rhodes)

შენიშვნა 1. 1921 წლის 7 ივნიის მიტროპოლიტ გერმანუსს თურქეთის მართლმსაჯულების მიერ დაუსწრებლად მიესაჯა სიკვდილით დასჯა და ამიტომ, მან შემდგომში ვეღარ შესძლო თურქეთში დაბრუნება. 1924-35 წლებში იგი რჩებოდა ვენაში, როგორც კონსტანტინოპოლის ეკუმენური საპატრიარქოს ცენტრალური ევროპის ეგზარხოსი.

 

ანკარის სამიტროპოლიტო

ანკარის მიტროპოლიტი, ყველაზე პატივცემული და სრულიად გალატიის (Galatia) ეგზარხოსი

ქალაქი ანკარა, რომელიც მდებარეობს ნიკომიდიის (NIKOMIDIA) სამხრეთით 330 კმ-ში, დაარსდა ფრიგიელების მიერ, ქრისტეს შობამდე მეათე საუკუნეში. ქრისტეს შობამდე 25 წელს ის გახდა რომის იმპერიის ნაწილი, ხოლო 1075 წელს მოხდა მისი ოკუპაცია თურქ-სელჩუკების მიერ. 1101, 1106 და 1134 წლებში რომაელებმა დროებით დაიბრუნეს ქალაქი ანკარა, თუმცა საბოლოოდ ის დაიპყრო ოსმანთა იმპერიამ 1356 წელს. 1402 წელს ქალაქი მონღოლთა მხედართმთავარმა ტამერლანმა შემუსრა.

ანკარის სამიტროპოლიტო ქრისტეს შობიდან 325 წელს დაარსდა, თავდაპირველად კეისარიის (KAISARIA) სამიტროპოლიტოს საპატიო პრიმატობის ქვეშ მყოფი, 451 წელს ის გახდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს სამიტროპოლიტო. მეშვიდე საუკუნეში სამიტროპოლიტოს იურისდიქციაში 8 ეპარქია შედიოდა, მე-11 საუკუნისათვის კი ამ ეპარქიების რაოდენობა ექვსამდე შემცირდა. თურქ-სელჩუკების მიერ ამ ტერიტორიის ოკუპაციის შემდეგ ეპარქიების რაოდენობა კიდევ უფრო შემცირდა და მე-13 საუკუნის ბოლოს, საერთოდ გაქრა. ანკარის სამიტროპოლიტოს ჩრდილოეთიდან პროუსის (Pროუსა) სამიტროპოლიტო, ნიკაიას (NIKAIA) სამიტროპოლიტო და ნეოკაისარიის (NEOKAISARIA, განგრას (GANGRA) მხარე) სამიტროპოლიტო ესაზღვრება; აღმოსავლეთიდან კაისარიის (KAISARIA) სამიტროპოლიტო; სამხრეთიდან იკონიონის (IKONION) სამიტროპოლიტო და ფილადელფიის სამიტროპოლიტო; და დასავლეთიდან კი ფილადელფიის სამიტროპოლიტო, პროუსიის (Pროუსა) სამიტროპოლიტო და ნიკაიას (NIKAIA) სამიტროპოლიტო ესაზღვრება.

სხვა მნიშვნელოვანი ქალაქებია: დორილაიონი (DORYLAION), ანკარის აღმოსავლეთით 228 კმ-ში; კოტიაიონი (KOTYAION), დორილაიონის (DORYLAION) სამხრეთ-დასავლეთით 65 კმ-ში; ანასტასიოუპოლისი (ANASTASIPUPOLIS), ანკარის ჩრდილო-დასავლეთით 85 კმ-ში; იოულიოპოლისი (IOULIOPOLIS), ანკარის ჩრდილო-დასავლეთით 135 კმ-ში; იოუსტინიანუპოლისი (IOUSTINIANOUPOLIS), ანკარი სამხრეთ-დასავლეთით 135 კმ-ში; გორდიონი (GORDION), ანკარგის სამხრეთ-დასავლეთით 70 კმ-ში; კალოუმნი (KALOUMNI), ანკარის ჩრდილოეთით 40 კმ-ში; მიზოსი (Mიზოს), ანკარის დასავლეთით 45 კმ-ში; და კოპტოლოფოსი (KOPTOLOFOS), ანკარის აღმოსავლეთით 65 კმ-ში.

1921 წელს მოხდა სამიტროპოლიტოს აღმოსავლეთი ნაწილის ოკუპაცია ბერძნული სამხედრო ძალების მიერ. კერძოდ, 1921 წლის 2 ივლისს მოხდა კოტიაიონის (KOTYAION) ოკუპაცია, ხოლო 1921 წლის 6 ივლისს კი დორილაიონის (DORYLAION) ოკუპაცია. 1922 წლის აგვისტოში, დამარცხების შემდეგ, ბერძნული სამხედრო ძალები განდევნეს ამ ტერიტორიიდან და მოხდა მართლმადიდებელი მოსახლეობის ნაწილის ევაკუაცია კი საბერძნეთში, ნაწილი კი იქნა განადგურებული გამარჯვებული თურქების მიერ. 1923 წელს, მას შემდეგ რაც მოხდა მოსახლეობის გაცვლა საბერძნეთსა და თურქეთს შორის, მართლმადიდებელმა მოსახლეობამ სამიტროპოლიტოს დანარჩენი ნაწილიც დატოვა. დღეს სამიტროპოლიტოს ტერიტორიაზე აღარ გვხვდება მართლმადიდებელი მოსახლეობა.

 

ანკარის მიტროპოლიტები 1800 წლის შემდეგ

• ჯონიკიუს (Johnnicius) II ივლისი 1779 – მარტი 1811 / d. 1823
  • (to m. Nikaia)
• სოფრონიუსი (Sophronius) I მარტი 1811 – 1814+ / d. 1814
• მეთოდიუსი (Methodius) ივნისი 1814 – 13 მაისი 1823 1771-1850
  • (to p. Antioch)
• აგათანგელუს (Agatangelus) მაისი 1823 – სექტემბერი 1827 1780-1852
  • Myrianthousis (to m. Thiva)
• თეოდოსიუსი (Theodosius) II ოქტომბერი 1827 – 1834+ / d. 1834
  • (ex t.b.Zichna Mar 1821)
• გერასიმუს (Gerasimus) III 1834 – სექტემბერი 1836 დ. 1837
  • Domninos (ex. ყოფილი m. Kaisaria) (to m. Ephesos)
• კირილი (Cyril) სექტემბერი 1836 – აგვისტო 1838 d. ?
  • (ex. ყოფილი m. Arta) გადამდგარი
• ნიკეფორუსი (Nicephorus) აგვისტო 1838 – ივნისი 1845 d. 1847
  • (to m. Nyssa)
• ჰიეროთეუსი (Hieroteus) ივნისი 1845 – დეკემბერი 1852 d. 1882
  • გადამდგარი, 4 მარტი, 1882
• მელეთიუსი (Meletius) II დეკ. 1922 – 16 ოქტ. 1860 d. 1883
  • (ex t.b. Amisos) (to m. Philadelphia)
• ჯონიკიუს (Johnnicius) III ოქტ. 1860 – 25 მაისი 1972 დ. 1879
  • Ikonomou (to m. Filippi)
• ქრისანთუსი (Chrysanthus) 25 მაისი 1872 – აგვისტო 1877+ დ. 1877
• გერასიმუს (Gerasimus) IV 3 სექტ. 1877 – იანვარი 1899+ 1820-1899
• ნიკოლას (Nicholas) II 1 მაისი 1899 – 19 ოქტ. 1902 1862-1927
• სოფრონიუს (Sophronius) II 19 ოქტ. 1902 – 27 მარტი 1910 დ. 1917
• გერვასი (Gervase) 1 აპრილი 1910 – 17 ნოემ. 1922 1867-1934

 

იკონიონის (IKONION) სამიტროპოლიტო

იკონიონის (IKONION) მიტროპოლიტი, ყველაზე პატივცემული და სრულიად ლიკაონიის (Lycaonia) ეგზარხოსი

ქალაქი იკონიონი (IKONION), რომელიც მდებარეობს ანკარის სამხრეთით 250 კმ-ში, დაარსდა ფრიგიელების მიერ. ქრისტეს შობამდე 25 წელს ის გახდა რომის იმპერიის ნაწილი, ხოლო დაახლოებით 1075 წელს მოხდა მისი ოკუპაცია თურქ-სელჩუკების მიერ. 1390 წელს ქალაქი დაიპყრეს თურქმენებმა (Kარამან თურკმანს), 1390 წელს ოსმანთა იმპერიამ, ხოლო 1403 წელს მონღოლების მხედართმთავარმა ტამერლანმა იგი გადასცა აღდგენილ კარამანის (Kარამან) საემიროს. საბოლოოდ, ქალაქი ოსმანთა იმპერიამ დაიბრუნა 1468 წელს.

თავდაპირველად პისიდიის ანტიოქიის (Pისიდიან Aნტიოცჰ) სამიტროპოლიტოს ერთ-ერთი ეპარქია, იკონიონი (IKONION) გახდა სამიტროპოლიტო ქრისტეს შობიდან 372 წელს. მეშვიდე საუკუნეში მის იურისდიქციაში თხუთმეტი ეპარქია შედიოდა, თუმცა, სელჩუკების მიერ ოკუპაციის შემდეგ, ამ ტერიტორიაზე ეპარქიების რაოდენობა ნელ-ნელა შემცირდა და მეცამეტე საუკუნეში საერთოდ გაქრა. 1655 წლის 15 სექტემბერს იკონიონის (IKONION) სამიტროპოლიტო გაუქმდა და მისი ტერიტორია მიემატა პისიდიის (Pisidia) სამიტროპოლიტოს, თუმცა მალევე მოხდა მისი აღდგენა, სავარაუდოდ, 1661 წლის სექტემბერში.

იკონიონის (IKONION) სამიტროპოლიტოს ჩრდილოეთიდან ანკარის სამიტროპოლიტო ესაზღვრება; აღმოსავლეთიდან კაისარიის (KAISARIA) სამიტროპოლიტო და ანადის (Anada) (ანტიოქიის საპატრიარქო) სამიტროპოლიტო; სამხრეთიდან ანადის (Anada) (ანტიოქიის საპატრიარქო) სამიტროპოლიტო; და დასავლეთიდან კი მას პისიდიის (PISIDAI) სამიტროპოლიტო და ფილადელფიის სამიტროპოლიტო შემოსაზღვრავს. სხვა მნიშვნელოვანი ქალაქებია: ნიგდი (Nigdi), იკონიონის (IKONION) აღმოსავლეთით 230 კმ-ში; არქელაისი (Archelais), იკონიონის (IKONION) ჩრდილო-აღმოსავლეთით 150 კმ-ში; კარვალი (Karvali), იკონიონის (IKONION) ჩრდილო-აღმოსავლეთით 130 კმ-ში; პარნასოსი (Parnassos), იკონიონის (IKONION) ჩრდილოეთით 200 კმ-ში; ტბა ტატტას (Tatta) სანაპიროზე; ტიანა (Tyana), იკონიონის (IKONION) აღმოსავლეთით 210 კმ-ში; ირაკლია (Iraklia), იკონიონის (IKONION) აღმოსავლეთით 170 კმ-ში; ლარანდა (Laranda), იკონიონის (IKONION) სამხრეთ-აღმოსავლეთით 110 კმ-ში; დალისანდოსი (Dalisandros), იკონიონის (IKONION) სამხრეთ-დასავლეთით 85 კმ-ში; კორალია (Kორალლია), იკონიონის (IKONION) დასავლეთით 80 კმ-ში, ამავე სახელის მქონე ტბის ნაპირზე; ტირიაიონი (Tyriaion), იკონიონის (IKONION) ჩრდილო-დასავლეთით 75 კმ-ში; და ფილომილიონი (Philomilion), იკონიონის (IKONION) ჩრდილო-დასავლეთით 120 კმ-ში, ამავე სახელის მქონე ტბის ნაპირზე.

1923 წელს, მას შემდეგ რაც მოხდა მოსახლეობის გაცვლა საბერძნეთსა და თურქეთს შორის, სამიტროპოლიტოს ტერიტორიაზე აღარ დარჩა მართლმადიდებელი მოსახლეობა.

 

იკონიონის (IKONION) მიტროპოლიტები 1800 წლის შემდეგ

• რაფაელი (Raphael)ივლისი 1780 – სექტემბერი 1803 დ.ე”1806
• კირილი (Cyril) სექტემბერი 1803 – დეკემბერი 1810 1775-1821
• ნეოფიტუს (NEOPHYTUS) I დეკემბერი 1810 – 1825+ დ. 1834
• ანთიმუს (Anthimus) III ოქტომბერი 1825 – სექტემბერი 1835 1788-1878
• სამუელ (შამუელ) სექტემბერი 1835 – 8 იანვარი 1840 დ. ?
• იოაკიმ (Ioachim) II იანვარი 1840 – ივნისი 1846 დ. ?
• მელეტიუს (MELETIUS) II ივნისი 1846 – 1849+ დ. 1849
• ნეოფიტუს (NEOPHYTUS) II მაისი 1849 – იანვარი 1865+ დ. 1864
• სოფრონიუსი (Sofronius) 11 იანვარი 1865 – 1 მაისი 1873 დ. 1890
• აგათანგელუსი (Agathangelus) 1 მაისი 1873 – 17 ივლისი 1885 დ. 1885
• დოროთეუსი (Johnnicius) 26 აგვ. 1885 – 22 ივლისი 1887 დ. 1924
• ამბროსე (AMBROSE) 22 ივლისი 1887 – 20 მარტი 1889+ 1832-1990
• ათანასიუს (ATHANASIUS) III 23 მარტი 1889 – 10 იანვარი 1911+ დ. 1911
• პროკოპიუსი (Procopius) 16 ივნისი 1911 – 12 მარტი 1923+ დ. 1923
  • 1922 წ. დააპატიმრა თურქულმა მართლმსაჯულებამ, გარდაიცვალა ციხეში.
• იაკობი (Jacob) 7 ივლისი 1950 – 16 აპრილი 1965+ 1916-1965
• თეოლეპტუსი (Theoleptus) 10 სექტემბერი 2000 – ბ. 1957

 

კესარიის (KAISARIA) სამიტროპოლიტო

კეისარიის (KAISARIA) მიტროპოლიტი, ყველაზე პატივცემული ყველაზე

პატივცემულებს შორის და სრულიად აღმოსავლეთის ეგზარხოსი

ქალაკი კესარია[კეისარია,კაისარია (KAISARIA)], რომელიც მდებარეობს ანკარის სამხრეთ-აღმოსავლეთით 290 კმ-ში, განლაგებულია ტერიტორიაზე, სადაც მოსახლეობა ქრისტეს შობამდე 4 ათასწლეულის წინ დასახლდა. მისი თავდაპირველი სახელი იყო მაზაკა (Mazaca), ქრისტეს შობამდე დაახლოებით 150 წელს კი მას კაბადოკიის მეფის, არიარატეს V ეუსებეს (Ariarathes V Eusebes) პატივსაცემად, ეუსებია (Eusebia) ეწოდა. ქრისტეს შობიდან 18 წელს, რომის იმპერიის მიერ მისი ანექსიიდან ერთი წლის შემდეგ, ქალაქს დაერქვა კეისარია (KAISARIA). დაახლოებით 1075 წელს ქალაქი დაიპყრეს თურქ-სელჩუკებმა, 1092 წელს თურქმენებმა (Danishmend Turkomans), 1169 ისევ სელჩუკებმა და 1397 წელს ოსმანთა იმპერიამ. 1403 წელს ტამერლანმა ის აღდგენილ ყარამანის (Karaman) საემიროს გადასცა, ხოლო 1468 წელს ის ისევ ოსმანებმა დაიბრუნეს.

კეისარია (KAISARIA) სამიტროპოლიტო ქრისტეს შობიდან 325 წელს გახდა და ახორციელებდა საპატიო პრიმატობას პონტოს მხარის შემდეგ მიტროპოლიებზე: ნიკომედია (NIKOMIDIA), განგრა (GANGRA), ანკირა (Aნკყრა), ამასია (AMASIA), ნეოკაისარია (NEOKAISARIA) და სევასტია (შევასტია). მოგვიანებით ამ მიტროპოლიებს დაემატა კლავდიოუპოლის (Kლავდიოუპოლის, განგრას (GANGRA) მხარე), პესინოუს (Pესსინოუს, ანკარის მხარე), ტიანას (თყანა, კაისარიის (KAISARIA) მხარე) და მელიტინის (Mელიტინი, კაისაარის (KAISARIA) მხარე) მიტროპოლიები. 451 წელს, მეოთხე ეკუმენური (საყოველთაო) კრების შემდეგ, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქომ ოფიციალურად დაიქვემდებარა თავისი იურისდიქციაში ამ ტერიტორიაზე არსებული ყველა სამიტროპოლიტო, მათ შორის, კეისარიის (KAISARIA) სამიტროპოლიტოც. მეშვიდე საუკუნეში კაისარიის (KAISARIA) სამიტროპოლიტოს იურისდიქციაში ხუთი ეპარქია შედიოდა, რომელთა რაოდენობაც მეათე საუკუნისათვის თხუთმეტამდე გაიზარდა.

კეისარიის (KAISARIA) სამიტროპოლიტოს სამხრეთიდან ნეოკეისარიის (NEOKAISARIA, განგრას (GANGRA) მხარე) სამიტროპოლიტო და ამასიის (AMASIA) სამიტროპოლიტო ესაზღვრება; აღმოსავლეთიდან ნეოკაისარიის (NEOKAISARIA, განგრას (GANGRA) მხარე) სამიტროპოლიტო; სამხრეთიდან ანადის (Aნადა) (ანტიოქიის საპატრიარქო) სამიტროპოლიტო; დასავლეთიდან კი მას იკონიონის (IKONION) სამიტროპოლიტო და ანკარის სამიტროპოლიტო შემოსაზღვრავს. სხვა მნიშვნელოვანი ქალაქებია: მოუტალასკი (Mოუტალასკი), კეისარიის (KAISARIA) სამხრეთ-აღმოსავლეთით 10 კმ-ში; კამოულიანა (Kამოულიანა), კეისარიის (KAISARIA) სამხრეთით 40 კმ-ში; ნეაპოლისი, კეისარიის (KAISARIA) დასავლეთით 75 კმ-ში; პროკოპიონი (Pროკოპიონ), კეისარიის (KAISARIA) დასავლეთით 55 კმ-ში; მითრიდატიონი (Mირჰრიდატიონ), კეისარიის (KAISARIA) სამხრეთით 155 კმ-ში; მოკისოსი (Mოკისსოს), კეისარიის (KAISARIA) სამხრეთ-დასავლეთით 130 კმ-ში; კისკისოსი, კეისარიის (KAISARIA) სამხრეთ-აღმოსავლეთით 205 კმ-ში; ზილა (ძილა), კეისარიის (KAISARIA) სამხრეთ-აღმოსავლეთით 250 კმ-ში; პტერიონი, კეისარიის სამხრეთ-აღმოსავლეთით 245 კმ-ში; ეფქაიტა, კეისარიის (KAISARIA) სამხრეთით 260 კმ-ში; და ასკლიპიიონი, კეისარიის (KAISARIA) სამხრეთით 310 კმ-ში.

1923 წელს, მას შემდეგ რაც მოხდა მოსახლეობის გაცვლა საბერძნეთსა და თურქეთს შორის, სამიტროპოლიტოს ტერიტორიაზე აღარ დარჩა მართლმადიდებელი მოსახლეობა.

 

კეისარიის (KAISARIA) მიტროპოლიტები 1800 წლის შემდეგ

91. ლეონტიუს (Leintius) III ივლისი 1796 – 1 ოქტ. 1801 დ. ?
92. ფილოთეუსი (Philotheus) ოქტ. 1801 – მაისი 1816+ დ. 1816
93. მელეტიუსი (Meltius) II მაისი 1816 – 1817+ დ. 1817
94. იოანიკიუსი (Johnnicius) ივნისი 1817-15 ნოემბერი 1823+ დ. 1823

იხ. შენიშვნა 1

95. ქრისანთუსი (Chrisanthus) ნოემბერი 1823-დეკემბერი 1830 დ. 1836
96. გერასიმუსი (Gerasimus) დეკემბერი 1830 – მარტ 1832 დ. 1837
97. პაისიუს (Paisius) II მარტი 1832 – 30 იანვ. 1871+ 1777-1871
98. ეუსტაქე (Eustace) 3 ოქტ. 1871 – 26 იანვ. 1876+ 1824-1876

იხ. შენიშვნა 2

99. მეთოდიუს (Methodius) II 28 იანვარი 1876 – მაისი 1878 დ. 1897
100. იოანე (John) 21 მაისი 1878-28 აპრილი 1902 1834-1902
101. გერვასი (Gervase) 14 მაისი 1902 – 16 მარტი 1910 დ. 1916
102. სოფრონიუსი (Sophronius) 27 მარტი 1910-25 აპრილი 1911 დ. 1917
103. ამბროსი (AMBROSE) 25 აპრ. 1911 – 13 თებერ. 1914 1854-1931
104. ნიკოლასი (Nicholas) II 13 თებ. 1914 – 22 თებ. 1927 1862-1927
105. კალინიკუსი (Callinicus) 26 ივლისი 1932 – 11 იანვ.1934+ 1855-1934

შენიშვნა 1. მიტროპოლიტი იოანიკიუსი (ჟოჰნნიციუს) დააპატიმრა თურქეთის ხელისუფლებამ და ის გარდაიცვალა ციხეში, 1821 წელს;

შენიშვნა 2. 1871 წლის 18 აპრილს ანქიალოსის (Aნცჰიალოს) მიტროპოლიტი ბასილი იყო არჩეული კეისარიის (KAISARIA) მიტროპოლიტად, მაგრამ ის გარდაიცვალა ისე, რომ ვერ ჩაიბარა სამიტროპოლიტო.

 

ნეოკეისარიის (NEOKAISARIA) სამიტროპოლიტო

ნეოკეისარიის (NEOKAISARIA) მიტროპოლიტი, ყველაზე პატივცემული და პონტოს პოლემონიაკუსის (Pონტუს Pოლემონიაცუს) ეგზარხოსი

ქალაქ ნეოკეისარიას (NEOKAISARIA), მდებარე ამასიის (AMASIA) აღმოსავლეთით 115 კმ-ში, თავდაპირველად ერქვა კაბირა (ჩაბირა) და იყო პონტოს სამეფოს დედაქალაქი. ქრისტეს შობამდე 73 წელს ის დაიპყრო რომის იმპერიამ და უწოდა დიოსპოლისი. ქალაქი პონტოს მეფე პოლემონ I-ს დაუბრუნდა ქრისტეს შობამდე 37 წელს და ეწოდა ახალი სახელი, სებასტი (შებასტი).

საბოლოოდ ის რომაელთა მფლობელობაში გადავიდა ქრისტეს შობიდან 64 წელს და ეწოდა ნეოკეისარია (NEOKAISARIA). 1075 წელს მოხდა ქალაქის ოკუპაცია თურქ-სელჩუკების მიერ, დაიბრუნეს რომაელებმა დაახლოებით 1086 წელს, შემდეგ დაიპყრეს თურქმენებმა (Dანისჰმენდ თურკომანს) დაახლოებით 1090 წელს, კვლავ დაიპყრეს სელჩუკებმა დაახლოებით 1175 წელს და საბოლოოდ დაიპყრო ოსმანთა იმპერიამ 1394 წელს.

ნეოკეისარია (NEOKAISARIA) სამიტროპოლიტო გახდა ქრისტეს შობიდან 325 წელს. მეშვიდე საუკუნეში მის იურისდიქციაში ოთხი ეპარქია შედიოდა და მეთორმეტე საუკუნისათვის მათი რაოდენობა ათამდე გაიზარდა. სელჩუკების ოკუპაციის შემდეგ ამ ტერიტორიაზე ეპარქიების რაოდენობა ნელ-ნელა შემცირდა და მეთოთხმეტე საუკუნეში საერთოდ გაქრა. ახალი, ნიკოპოლისის (Nიკოპოლის) ეპარქია ნეოკეისარიის (NEOKAISARIA) სამიტროპოლიტოს შემადგენლობაში 1889 წელს ჩამოყალიბდა, მაგრამ 1889 წელს იგი გახდა კოლონიის (KOLONIA) სამიტროპოლიტო. ოსმანთა მიერ ოკუპაციის პერიოდში სამიტროპოლიტო ტახტმა გადაინაცვლა ევდოკიასის (Eვდოკიას) სამხრეთ-დასავლეთით 50 კმ-ით, საიდანაც, 1903 წლამდე, გადაინაცვლა ქალაქ აინოის (INOI) სამხრეთ-აღმოსავლეთით 120 კმ-ით, რომელიც შავი ზღვის სანაპიროზე მდებარეობს.

ნეოკეისარიის (NEOKAISARIA) სამიტროპოლიტო ორ ნაწილადაა გაყოფილი. მისი უმეტესი ნაწილი სამხრეთიდან შემოსაზღვრულია შავი ზღვით; აღმოსავლელთიდან შემოსაზღვრულია ქალდიის (Chaldia), კოლონიის (KOLONIA), თეოდოსიოუპოლისის (თჰეოდოსიოუპოლის) და ამიდას (Aმიდა) სამიტროპოლიტოებით; სამხრეთიდან ადანას (Aდანა) სამიტროპოლიტოთი და ვერიას (Vერია) სამიტროპოლიტოთი; და დასავლეთით კაისარიის (KAISARIA) და ამასიის (AMASIA) სამიტროპოლიტოებით. გარგანას (GARGANA) სექცია, უმეტესწილად, ყოფილი გარგანას (GARGANA) სამიტროპოლიტოს მოიცავს, რომელიც ნეოკეისარიას (NEOKAISARIA) 1630 წლის 19 იანვარს შეუერთდა. იგი ჩრდილოეთიდან შავი ზღვით არის შემოფარგლული, აღმოსავლეთიდან ამასიის (AMASIA) სამიტროპოლიტოთი; სამხრეთიდან კაისარიის (KAISARIA) და ანკარის სამიტროპოლიტოთი; და დასავლეთიდან კი ქალკიდონის სამიტროპოლიტოთი.

სხვა მნიშვნელოვანი ქალაქები სამიტროპოლიტოს ძირითად სექციაში შემდეგია: ფადისა, შავი ზღვის სანაპიროზე, აინოის აღმოსავლეთით 22 კმ-ით; პოლემონიონი (Pოლემოლიონ), შავი ზღვის სანაპიროზე, აინოის აღმოსავლეთით 33 კმ-ით; კოტიორა (Kოტყორა), შავი ზღვის სანაპიროზე, აინოის აღმოსავლეთით 55 კმ-ით; გაზიოურა, ევდოკიასის (Eვდოკიას) აღმოსავლეთით 50 კმ-ით; საგილიონი ევდოკიასის სამხრეთით 55 კმ-ით; სევასტია (შევასტია), ევდოკიასის სამხრეთ-აღმოსავლეთით 100 კმ-ით; გარნაკი, სევასტიას (შევასტია) სამხრეთით 125 კმ-ით და ტეფრიკი (თეპჰრიკი), სევასტიას (შევასტია) აღმოსავლეთით 130 კმ-ით. მნიშვნელოვანი ქალაქები გარგანას (GARGANA) ნაწილში არის: კასტამოი, აინოის დასავლეთით 350 კმ-ით; იონოპოლისი (IONOPOLIS), შავი ზღვის სანაპიროზე, კასტამონის ჩრდილოეთით 65 კმ-ით; კიტოროსი (KYTOROS), შავი ზღვის სანაპიროზე, კასტამონის ჩრდილოეთით 65 კმ-ით; კიტოროსი (KYTOROS), შავი ზღვის სანაპიროზე, კასტამონის ჩრდილო-აღმოსავლეთით 95 კმ-ით; პომპეიოუპოლისი (Pომპეიოუპოლის), კასტამონის (KASTAMON) აღმოსავლეთით 45 კმ-ით; დოკია (Dოკია), კასტამონის (KASTAMON) სამხრეთით 55 კმ-ით; განგრა (GANGRA), კასტამონის (KASTAMON) სამხრეთით 90 კმ-ით; ანტონიოუპოლისი (KASTAMON), კასტამონის (KASTAMON) სამხრეთ-აღმოსავლეთით 120 კმ-ით; თეოდოროუპოლისი (თჰეოდოროუპოლის), კასტამონის (KASTAMON) აღმოსავლეთით 95 კმ-ით; მავროგონიონი, კასტამონის (KASTAMON) აღმოსავლეთით 95 კმ-ით; მავროგონიონი, კასტამონის (KASTAMON) აღმოსავლეთით 105 კმ-ით; პართენიონი (Pარტჰენიონ), კასტამონის (KASTAMON) ჩრდილო-დასავლეთით 160 კმ-ით; ამასტრისი (Aმასტრის), შავი ზღვის სანაპიროზე, კასტამონის (KASTAMON) ჩრდილო-დასავლეთით 170 კმ-ით; დადასტანა (Dადასტანა), კასტამონის (KASTAMON) დასავლეთით 170 კმ-ით და კრატია (Kრატია), კასტამონის (KASTAMON) სამხრეთ-დასავლეთით 180 კმ-ით.

დაახლოებით 1080 წელს, განგრა (GANGRA) და კასტამონი (KASTAMON) დაიპყრეს თურქმენებმა (Dანისჰმენდ თურკომანს), 1132 წელს კი რომის იმპერიამ. შემდეგ წელს იგი თურქმენებმა უკან დაიბრუნეს. დაახლოებით 1174 წელს ქალაქები დაიპყრეს თურქ-სელჩუკებმა. 1391 წელს ეს ტერიტორია დაიპყრო ოსმანთა იმპერიამ, მაგრამ 1403 წელს, ტამერლანის მიერ, გადაეცა აღდგენილ ყანდაარის საემიროს, საიდანაც ის კვლავ დაიბრუნა ოსმანთა იმპერიამ 1417 წელს. 1920 წლის იანვარ-ნოემბრიდან სამიტროპოლიტოს ძირითადი ნაწილი გახდა პონტოს ავადსახსენებელი ბერძნულ-სომხური რესპუბლიკის ნაწილი.

1923 წელს, მას შემდეგ რაც მოხდა მოსახლეობის გაცვლა საბერძნეთსა და თურქეთს შორის, სამიტრონოლიტოს ტერიტორიაზე აღარ დარჩა მართლმადიდებელი მოსახლეობა.

 

ნეოკეისარიის (NEOKAISARIA) მიტროპოლიტები 1800 წლის შემდეგ

• ისაია (Iსაიაჰ) მაისი 1793 – 1801+ დ. 1801
• მელეტიუს (MELETIUS) I მარტი 1801 – მაისი 1816 დ. 1817
• კირილ (Cyril) III მაისი 1816 – 1850+ დ. 1850
• ლეონტიუსი (Lეონიტიუს) 4 მაისი 1850 – 7 ნოემბერი 1864 დ. 1868
• ჰიეროთეუსი (Hიეროტჰეუს) 7 ნოემბ. 1864 – 29 აგვ. 1868 დ. 1883
• ლეონტიუსი (Lეონიტიუს) 29 აგვისტ. 1868 – 1 ნოემბ. 1868+ დ. 1868
• მელეტიუს (MELETIUS) II 18 ნოემბ. 1868 – 3 აპრილი 1872 დ.>=1868
• ჰიეროთეუსი (Hიეროტჰეუს) 3 აპრილი 1872 – 25 აგვისტო 1883+ დ. 1883
• კონსტანტიუს (ჩონტანტიუს) 3 სექტ. 1883 – 15 ივლისი 1895 1835-1908
• ალექსანდრე (Aლეხანდერ) 15 ივლისი 1895 – 18 ოქტომბ. 1903 1851-1928
• ამბროსი (AMBROSE) 18 ოქტომბ. 1903 – 13 ოქტომბ. 1922 1854-1931
• პოლიკარპე (Pოლყცარპ) 28 აპრილი 1911 – 13 ოქტომბ. 1922 1864-1936
• აგათანგელუსი (Aგატჰანგელუს) 25 ოქტომბ. 1922 – 20 მარტი 1924 1864-1935
• ამბროსი (AMBROSE) 22 მარტი 1924 – 24 ოქტომბ. 1929 1854-1931
• ქრისოსტომი (ჩჰრყსოსტომ) 7 მაისი 1944 – 27 ნოემბ. 1976+ 1894-1976
  • იხ. შენიშვნა 1

შენიშვნა 1. 1950 წლის 22 ივლისს, მიტროპოლიტი ქრისოსტომი (ჩჰრყსოსტომ) იყო არჩეული ლეროსის (Lეროს) მიტროპოლიტად, მაგრამ ის არ დათანხმდა ამ გადაადგილებას და არჩევნები ანულირდა.

 

 

III. ლაზიკის საეპისკოპოსოთა კატალოგი

(ვაშინგტონში დაიბეჭდა კატალოგი, რომლის ერთი ნაწილის თარგმანს ვთავაზობთ მკითხველს)

ეპისკოპოსთა ბეჭდები – Catalogue of Bizantine seals at dumbarton oaks and in the fogg Museum od art, volome 4, The East, edited by E. Geer, and N. Oikon-omides, Wachington, D.C.

ბიზანტიელ ეპისკოპოსებს (და ასევე სხვა ზოგიერთ მაღალი რანგის მოხელეს) ჰქონდათ თავიანთი საბეჭდავები(სატვიფრავები) ანუ ბეჭდები, რომლითაც ისინი ბეჭდავდნენ საქმიან ქაღალდებს. ჩანს, ზოგჯერ ლითონზეც გადაჰქონდათ და გარკვეული მონეტის სახეს აძლევდნენ. მოღწეულია ასეთი ბეჭდების უამრავი რაოდენობა. ისინი გამოცემულია მრავალჯერ. ერთერთი ბოლო გამოცემაა – Catalogue of Bizantine seals at dumbarton oaks and in the fogg Museum od art, volome 4, The East, edited by E. Geer, and N. Oikon-omides, Wachington, D.C.

აღსანიშნავია, რომ ამ ბეჭედ-მონეტთა შორის აღმოჩნდა როდოპოლისის ეპისკოპოსის ბეჭედი – (მონეტის სახის მქონე ე.ი. ლითონზე გამოსახული ბეჭედი) X-XII საუკუნისა.

მიიჩნევა, რომ როდოპოლისი იყო ვარციხე. ამ ბეჭდის მიხედვით, როდოპოლისის ეპისკოპოსს X-XI სს-ში გამოუშვია თავისი გამოსახულების მქონე მონეტა. საქართველოს ვითარებაში, მით უმეტეს X-XI სს-ში შეუძლებელია, რომ ვარციხის უმნიშვნელო დასახლების ეპისკოპოსს გამოეშვა საკუთარი მონეტა, რადგან ასეთი ბეჭდიანი მონეტები აფხაზთა მეფეებს და კათალიკოსებსაც კი არ ჰქონდათ და როგორ შეეძლო ჰქონოდა ის ვარციხის ეპისკოპოსს, მით უფრო XI ს-ში, როცა გაერთიანებული საქართველოს მეფეები ებრძოდნენ ამაღლებულ დიდებულებს?

მიუხედავად ასეთი ფაქტობრივი მდგომარეობისა, უცხოელ მეცნიერთა შორის საბჭოურ ისტორიოგრაფთა კვლევებზე დაყრდობით დაინერგა თვალსაზრისი, რომ თითქოსდა ვარციხე იყო ქ. როდოპოლისი, რომელსაც თავისი ეპისკოპოსი ჰყავდა, ისეთი გავლენის მქონე, რომ ის X-XI საუკუნეებში ბერძნულწარწერიან ბეჭედ-მონეტებს უშვებდა. ეს რეალობის სრული იგნორირებაა, მაგრამ, როგორც ითქვა, ასეთი თვალსაზრისი დაბეჯითებულ მტკიცებად ითვლება. მაგალითად, ზემოაღნიშნული წიგნის – ჩატალოგუე ოფ Bიზანტინე სეალს ატ დუმბარტონ ოაკს ანდ ინ ტჰე ფოგგ Mუსეუმ ოდ არტ, ვოლომე 4, The Eასტ, ედიტედ ბყ E. Gეერ, ანდ N. Oიკონ-ომიდეს, ჭაცჰინგტონ, D.ჩ. ავტორს მიაჩნია, რომ როდოპოლისი – ვარციხეში მდებარეობდა და როდოპოლისის ეპისკოპოსის სახელით გამოცემული მონეტაც შესაბამისად აქვს განმარტებული, ამ თვალსაზრისს მკითხველი ქვემოთ გაეცნობა. მას განხილული აქვს უამრავი ბეჭედი-მონეტა გამოშვებული ბიზანტიელი ეპისკოპოსებისა (და სხვა მოხელეების) სახელით. მათგან ჩვენ გვაინტერესებდა ლაზიკის სამიტროპოლიტოს საეპისკოპოსოთა ბეჭედ-მონეტები. ავტორისეულ განმარტებებს ამ ქალაქებისა ვთავაზობთ მკითხველს.

 

ბიზანტიელ ეპისკოპოსთა ბეჭედ-მონეტები წიგნში Catalogue of Bizantine seals at dumbarton oaks and in the fogg Museum od art, volome 4, The East, edited by E. Geer, and N. Oikon-omides, Wachington, D.C.

27. ქ. იბორა (თანამედროვე Iოერონუ) – იყო ეპარქია ამასიის საეპისკოპოსოში (ამასია ბუნებრივი ციხე-სიმაგრე და გამაგრებული ბანაკი მდ. ყიზილ-ირმაკზე (ძველად მდ. ირისი) მთებში. ის აკონტროლებდა მდინარეზე მოძრაობს). იბორას ეპარქია IV ს-დან არსებობდა XIII ს. ბოლომდე. მას ერქვა ასევე “იბორონი”.
28. ნეოკესარიის (თანამედროვე ნიკსარი) ეპარქია დაარსდა II ს-ში. ჰყავდა ოთხი საეპისკოპოსი VII ს-ში, ხოლო 10 ჰყავდა XI ს-ში. დაიპყრეს სელჯუკებმა XII ს-ში.
29. პოლემონიონი – ქ. ფადისან/ფაცა-სთან. მან მისცა დასახელება მდ. ბოლომანს. კორდუსთან ახლოა, მის დასავლეთით იყო ნეოკესარიის ეპარქია VII ს-დან XIII-მდე.
30. ქალდეა – თავდაპირველად იყო არმენიაკონის ტურმა [(ბიზანტიის ადმინისტრაციული მცირე ერთეულები იყვნენ – ტურმა, კლეისურა და თემი (ფემა)]. VIII ს. ბოლოსა და IX ს. დასაწყისში მოიხსენება როგორც დუკატონი, ფიქრობენ რომ არმენიის დუკას გამგებლობაში შედიოდა. ბიზანტიის სამხედრო-ადმინისტრაციულ ერთეულ “თემად” (ფემად) იწოდა IX ს-ში, 824-840 წლებში. ქალდეას თემში შედიოდა ტრაპეზუნტი (ის იყო ქალდეას თემის ადმინისტრაციული ცენტრი) და ასევე შავიზღვისპირეთის სანაპიროს ვრცელი რეგიონი. X ს-ში ქალდეას სტრატეგს დიდი შემოსავალი ჰქონდა, რადგანაც ტრაპეზუნტზე გადიოდა მნიშვნელოვანი სავაჭრო მარშრუტები.
31. ბათია, მართალია არ იხსენიება Nოტატიაე ეპისცოპატუუმ-ში, მაგრამ ასეთივე სახელწოდება აქვს თანამედროვე ბათუმს, რომელიც შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთ კუთხეში მდებარეობა.
32. კერასუსი (თანამედროვე გირესუნი, პორტი შავ ზღვაზე) – იყო ეკონომიკური ცენტრი. მასზე გადიოდა ქ. კოლონიასაკენ მიმავალი გზა. V ს-დან იყო ნეოკესარიის სამიტროპოლიტოს ეპარქია. X ს-დან ცალკე სამიტროპოლიტო გახდა.
33. ლაზიკა. აღმოჩენილია ბიზანტიური მონეტა, რომელზეც ბერძნული წარწერაა – “…და იოანე კანდიდატოსი, მთავარი Kომმერკიარიოი ოფ ტჰე აპოტეკე ოფ Lაზიკე (716 წ.) (მაშასადამე, დოკუმენტურად, მონეტის წარწერითაა დადასტურებული, რომ 716 წელს ლაზიკა ერქვა ტრაპეზუნტის მიმდებარე რეგიონს) მონეტაზე გამოსახული იმპერატორი ჩანს ლევ III. მონეტას ათარიღებენ 686 წლით, ასევე 701 და 717 წლებითაც.
34. პაიპერტი (თანამედროვე ბაიბურთი მდ. ჭოროხზე). X ს. იხსენიება, როგორც ეპარქია ტრაპეზუნტის მიტროპოლიისა. ბოლოს XIII ს. მოიხსენიება.
35. რიზე თავიდან იყო ნეოკესარიის ეპარქია. VIII ს. დასაწყისში ის იქცა საარქიეპისკოპოსო თავისუფალ ეპარქიად, შემდეგ კვლავ ნეოკესარიის ეპარქიად გადაიქცა 980 წლამდე. შემდეგ მან კვლავ მიიღო საარქიეპისკოპოსო ეპარქიის რანგი, შემდეგ კი გახდა სამიტროპოლიტო.

[(მე ვსვამ კითხვას, თუ კი VIII საუკუნეში რიზე საარქიეპისკოპოსო ცენტრი იყო, სწორედ მას უნდა განეცხადებინა ფოთის (თითქოსდა ფაზისის) ეპისკოპოსად თავისი თავი და არა ტრაპეზუნტის ეპისკოპოსს, ტრაპეზუნტსა და ფოთს შუა ხომ რიზე იყო?)]

38. “როდოპოლისი (თანამედროვე ვარციხე, ვახდისციხე) იყო ფაზისის მიტროპოლიის (ლაზიკაში) ეპარქია. ის ქრება კონსტანტინოპოლის Nოტატიაე ეპისკოპატუუმ VIII ს-ის შემდეგ, დაახლოებით იმ დროიდან რაც ფაზისის მიტროპოლია (Darruzes, Notatiae, N, 4,1,435). მონეტის ეგზემპლიარი, რომელიც ქვემოთაა აღწერილი, არ შეიძლება მიეკუთვნოს როდოპოლისს, როგორც სამართლიანად შენიშნა Laurent-მა. ამ მონეტის არსებობა შეიძლება ადასტურებდეს ამ ეპარქიის ხანმოკლე აღორძინებას”.

38.1. მონეტაზე არის წარწერა – “იოანე, როდოპოლისის ეპისკოპოსი”. მისი დიამეტრია 12 მმ, წონა 3,85 გრ. მონეტის წინა მხარეს გამოსახულია ღვთისმშობელი ყრმით, უკანა მხარეს – აღნიშნული წარწერა 4 სტრიქონზე. ეს მონეტა ერთადერთი ეპისკოპოსია როდოპოლისისა, გამოქვეყნებული Fედალტო-ში”.

[(ვფიქრობ, რომ ეს მონეტა საუკეთესო დასტურია იმისა, რომ როდოპოლისი არა ვარციხეში, არამედ მისგან შორს – ქალდეას მთიანეთში ზიგანა-არგიოპოლისის რეგიონში მდებარეობდა. საბჭოთა ეპოქის ისტორიოგრაფიის მტკიცება, რომ როდოპოლისი ვარციხეა – უკრიტიკოდ იქნა გაზიარებული გამოჩენილ უცხოელ მკვლევართა მიერ. მაგალითად მათ ხელში უჭირავთ ტრაპეზუნტ-ქალდეას რეგიონიდან მიღებული მონეტა წარწერით – “იოანე, როდოპოლისი ეპისკოპოსი”, რომელსაც თვითონვე XI საუკუნით ათარიღებენ, და მაინც წერენ – “ეს ეგზემპლიარი არ შეიძლება მიეკუთვნოს როდოპოლისს”, რატომ, მონეტაზე ხომ გარკვევით აწერია – “როდოპოლისი”, ამ ფაქტის უარყოფა შეუძლებელია, ამიტომაც იქვე წერენ – “ამ მონეტის არსებობა შეიძლება ადასტურებდეს ამ ეპარქიის ხანმოკლე აღორძინებას”, როგორ, ვარციხე – XI საუკუნეში ქუთაისის – საქართველოს დედაქალაქის გვერდით XI საუკუნეში ბერძნულ წარწერიან მონეტას უშვებდა? და თანაც ვისი, არა მეფის სახელით, არამედ ადგილორივი ეპისკოპოს იოანეს სახელით?! ეს საქართველოსათვის წარმოუდგენელია, მაგრამ ბუნებრივი იყო ქალდეა-ტრაპეზუნტის რეგიონში. სადაც მუდამ იყო კიდეც როდოპოლისის კათედრა, ეს მონეტა ამის შესანიშნავი დადასტურებაა. რაც შეეხება ვარციხეს, აქ არავითარი არქეოლოგიური მსგავსი ნივთი არ აღმოჩენილა, მიუხედავად ხანგრძლივი დაბეჯითებული ძიებისა და არც აღმოჩნდება! რადგანაც ვარციხე არასოდეს ყოფილა ბერძნული საეპისკოპოსო ცენტრი)].

39. ტრაპეზუნტი, (თანამედროვე ტრაბზონი) მნიშვნელოვანი ქალაქი და ბაზარია, რომელიც იმ წერტილში მდებარეობს, სადაც მთავრდებოდა გზა ცენტრალური აზიიდან, თავიდან ის იყო ნეოკესარიის ეპარქია, მაგრამ მოგვიანებით საარქიეპისკოპოსო ეპარქია გახდა, შემდეგ ლაზიკის სამიტროპოლიტოდ 7 ეპარქიით.
40. ხარსიანა (ხარსიანონი) მდებარეობდა ამავე სახელის მქონე ცნობილი ციხე-სიმაგრის გვერდით. შედიოდა არმენიაში, თავდაპირველად როგორც “ტურმა”, შემდეგ აღამაღლეს “კლეისურის” რანგამდე (Kლეისურა) IX ს. დასაწყისში და შემდეგ 863-873 წლებში გახდა თემი (ფემა), მდებარეობდა კესარის ჩრდილოეთით.
41. თიანა (თანამედროვე ფემერხისარი), იყო IV ს-დან კაპადოკიის სამიტროპოლიტო ვიდრე XIV ს-მდე, მას ასევე უწოდებდნენ “ქრისტოპოლისს” (Dარრუზეს, Nოტატიაე, N4, 1, 19; N15, 1, 14). Список митрополитов опубликован в Fედელტო, HEOI, 30-31).
42. კოლონეა

თავიდან კოლონეა იყო არმენია II-ში ნიკოპოლისის ეპარქია, მაგრამ გახდა საარქიეპისკოპოსო ავტოკეფალური ეპარქია IX ს-ში. ხოლო 968 წლიდან კოლონეა გახდა სამიტროპოლიტო საყდრის (კათედრის) ადგილად. მოღწეულიად მისი ფისკალური მოხელეების (მაგალითად პროტონოტარიუსის) საბეჭდვები (დოკუმენტების გამტკიცებელი ბეჭდები).

49. სევასტია (თანამედროვე სივარი) იყო კლეისურა 908 წლამდე და 911 წლისათვის გახდა თემი (ფემა).
50. ბერისი (თანამედროვე ბოლუ), მდებარეობდა ტოკატთან ახლოს (25 კმ-ზე), იყო არმენიის პროვინციის ეპარქია, ეკლესიურად ექვემდებარებოდა სევასტიას. ის იხსენიება Nოტატია ეპისცოპორატუუმ-ში მთელი XII ს-ში, მაგრამ მისი ეპისკოპოსები მოიხსენიება მხოლოდ V-VII საუკუნეებში. მოღწეული ეგზემპლარი, რომელსაც აქვს ასეთი წარწერა – “ელიასი – ეპისკოპოსი ბერიასისა” (XI ს.). მისი დიამეტრია 23 მმ, წონა – 9,92 გრამი, მაშასადამე ისაა მონეტა (?)
51. სებასტოპოლისი (თანამედროვე სუმუსარაი), მდებარეობს სივასის ჩრდილო-დასავლეთით, ითვლებოდა სევასტიის ეპარქიად VII ს-დან XII-ს ჩათვლით. მოღწეულია მისი ერთერთი ეპისკოპოსის მანუილის ბეჭედი-მონეტა წარწერით – “მანუილი – ეპისკოპოსი სებასტოპოლისისა” (XII ს.).
52. არწე (არცე)

არწე მდებარეობს თეოდოსიოპოლისის (თანამედროვე არზრუმის) ჩრდილო-დასავლეთით 15 კმ-ში. არცე ითვლებოდა სტრატიგის რეზიდენციად (მისი ბეჭედი ინახება ამერიკის ნუმიზმატიკურ საზოგადოებაში). ეს მოხელე (სტრატიგი) XI ს-ის მანძილზე ექვემდებარებოდა ივერიის კატეპანს. არწე 979 წელს გადასცეს ივერიის მეფე დავითს, და ის (არწე) დაიბრუნა ბიზანტიამ 1000 წელს და გადაიქცა სავაჭრო ცენტრად. 1049 წელს დაანგრიეს თურქებმა.

მოღწეულია ბეჭედი (მონეტა) წარწერით – კონსტანტინე ხარტულარი (ცჰარტოულარიოს) არწეს საიმპერიო კურატორი (X-XI).

65. კამახა (კამახოსი) თანამედროვე კემახი. მდებარეობს ერზინკანის სამხრეთ-დასავლეთით, მდ. ევფრატის სამხრეთ ნაპირზე, მესოპოტამიის თემის (ფემის) ჩამოყალიბების შემდეგ კამახა 911 წლიდან გახდა სამიტროპოლიტო.
66. კელცენე

კელცენე (თანამედროვე ერზინკანი) იყო ტურმა მესოპოტამიის თემში და ეჭირა ტერიტორია ევფრატის ჩრდილოეთით დერჯანამდე (აღმოსავლეთის მხრიდან). როგორც საეკლესიო პროვინცია, კელცენე თავიდან ითვლებოდა კამხას ეპარქიად, მაგრამ შემდეგ ის ფიგურირებს, როგორც მიტროპოლია. მას ჰქონდა 8 ეპარქია, სამიტროპოლიტო რანგი შეინარჩუნა X ს. ბოლოდან სელჩუკების შემოსევამდე. მოღწეული ბეჭედი (მონეტა) წარწერით “ბასილი – კელცენეს მიტროპოლიტი” (XI ს.).

67. მანძიკერტი (თანამედროვე მალაზგირტი), მდებარეობს ვანის ტბის ჩრდილოეთით, სხვა ადგილთა შორის ის 1000 წელს ქართველთა მეფის დავითის გარდაცვალების შემდეგ გადაეცა ბასილი II-ს. ის იქცა სტრატიგის რეზიდენციად. მოღწეულია ბეჭედი (მონეტა) წარწერით – “ნიკიფორე… პროტოსპათარი მანძიკერტის სტრატიგისა (XI ს.).
68. თეოდოსიოპოლისი – თანამედროვე ერზრუმი, X ს-მდე ითვლებოდა კესარია-კაპადოკიის ეპარქიად, მაგრამ ჩანს, ამაღლდა მიტროპოლიის რანგამდე, როცა ქალაქი იქცა სტრატიგის რეზიდენციად XI ს-ში. მოღწეულია მონეტა წარწერით – “თეოდოსი, პროედროსი (=მიტროპოლიტი) თეოდოსიოპოლისისა (XI ს.).
69. იბერია

1000 წელს, ქართველთა მეფე დავითის გარდაცვალების შემდეგ, ივერიის (ტაოს) მიწები გადავიდა ბიზანტიის ხელში, რის შემდეგაც იქ დამყარდა საიმპერიო მმართველობა, მაგრამ ივერიის თემის (ფემას) დაარსებამდე კიდევ ორი ათეული წელი გავიდა. ივერიის თემს მართავდა კატეპანი, რომელიც მუდმივად ცხოვრობდა თეოდოსიოპოლისში (სხვადასხვა ავტორები ასახელებენ სხვადასხვა თარიღს – ივერიის თემი ვ. არუთინოვა-ფადანიანის თანახმად დაარსდა 1001 წელს, ხოლო ადონცის თანახმად 1023 წელს). ივერიის თემს დაუნიშნეს სამხედრო და სამოქალაქო მოხელეები, რომელთაც ჰყავდათ კურატორთა დიდი რიცხვი, ისინი მეთვალყურეობდნენ იმ მიწებს, რომელთაც ამუშავებდნენ კონკრეტულად სამეფო კარის საჭიროებისათვის. 1045 წელს სომხეთის დედაქალაქი ანისი დაიჭირა ბიზანტიამ და ადმინისტრაციულად ივერიის თემთან გააერთიანა.

ამის შემდეგ კონსტანტინე IX მონომახმა დაიწყო ივერიის არმიის რეორგანიზაციის პროცესი, რომელსაც უწოდებენ “არმიის გახრწნას”, კერძოდ ამის შემდეგ ივერიელი ჯარისკაცები ვალდებულნი იყვნენ ეყიდათ თავიანთი სამხედრო სამსახურის ადგილი (ე. ი. ფულით ეყიდათ ჯარისკაცობის უფლება (ფისკალური სტრატეგია). ამან დაასუსტა შეიარაღებული ძალები, მაგრამ, სამაგიეროდ იმპერატორს მისცა ძალზე დიდი მოგება.

1064 წლის შემდეგ, რაც იმპერიას შეუერთდა ყარსი, ყალიბდება ახალი გაერთიანება ყარსისა და იბერიის თემებისა (მას მართავდა კატეპანი ვასილაკე ფლორი, ასევე ყარსის კატეპანი მაგისტრი თეოდორე. კატეპანების რიცხვს შეიძლება დაემატოს ივერიის დუკა თეოდორე (მოღწეულია მისი ბეჭედი) და ბარდასი პატრიკიოსი (“პატრიარქი”) და კატეპანი ივერიისა, მისი ბეჭედი გამოქვეყნებულია.

 

სექცია F

მიტროპოლიები სამხრეთ-აღმოსავლეთ საშუალო აზიაში

ქალდიის (Chaldia), ხერიანის (Cheriana) და კერასუსის (Kerasous) სამიტროპოლიტო

ქალდიის (Chaldia), ხერიანის (Cheriana) და კერასუსის (Kerasous) მიტროპოლიტი, ყველაზე პატივცემული და ჰელენოპონტოს (Helenopontus) ეგზარხოსი

ქალაქი არგიროპოლისი (Aრგყროპოლის), განლაგებული ტრაპეზოუსის (Trapezous) სამხრეთით 80 კმ-ით დაარსდა როგორც ტირას (თჰყრა) დასახლება (კოლონია) ქრისტეს შობამდე 700 წელს, ბერძნების მიერ, რომლებმაც პირველებმა აღმოაჩინეს ვერცხლი ამ რეგიონში. რომის იმპერიის კონტროლის ქვეშ ის ქრისტეს შობამდე 63 წელს გადავიდა, ქრისტეს შობამდე 37 წელს პონტოს მეფე პოლემონ I-ს გადაეცა და ქრისტეს შობიდან 64 წელს ის კვლავ რომაელებმა დაიბრუნეს.

მრავალი საუკუნის შემდეგ, ის შეუერთდა ახალი რომის (ბიზანტიის) პროვინცია ქალდიას, რომელიც დაახლოებით 840 წელს შეიქმნა. სახელწოდება არგიროპოლისი (Aრგყროუპოლის) (ვერცხლის ქალაქი) განეკუთვნება რომაულ პერიოდს, ახლო-მახლო არსებული ვერცხლის საბადოს გამო. ტრაბზონის (თრებზონდ) იმპერიის ნაწილი 1204 წლიდან, ის იყო დაცული თავისი მთლიანი ადგილმდებარეობით მანამ, სანამ ის დაიპყრო ოსმანთა იმპერიამ 1479 წელს, ტრაბზონის (თრებზონდ) იმპერიის დამხობიდან 18 წლის შემდეგ.

ეს ტერიტორია იყო ნეოკეისარიის (NEOKAISARIA) სამიტროპოლიტოს ნაწილი დაახლოებით 840 წლამდე, მანამ სანამ შეიქმნებოდა ტრაპეზუსის (Trapezous) სამიტროპოლიტო და, სხვა ეპარქიებს შორის, დაქვემდებარეში ჰყავდა ხერიანიის (ჩრერიანა) ეპარქია. 1624-53 წლებში ხერიანიის (ჩჰერიანა) ეპარქია გახდა არქიეპარქია და იქცა სამიტროპოლიტოდ 1767 წლის ივლისში.

ქალაქი კერასუსი (Kერასოუს), განლაგებული შავი ზღვის სანაპიროზე ტრაპეზუსის (Trapezous) დასავლეთით 120 კმ-ით, გახდა ქალდიის (Chaldia) სამიტროპოლიტოს ნაწილი 1913 წლის 12 დეკემბერს.

კერასუსი (Kერასოუს) გახდა ნეოკეისარიის (NEOKAISARIA) სამიტროპოლიტოს ნაწილი ქრისტეს შობიდან 431 წლამდე და გახდა სამიტროპოლიტო 1085-1147 წლების განმავლობაში. კვლავ სამიტროპოლიტო 1621 წელს, ის იქცა საპატრიარქო ეგზარქატად 1644 წელს, 1698 წელს ტრაპეზუსის (Trapezous) სამიტროპოლიტოსთან მიერთებამდე. ამის შემდეგ ის დაუბრუნდა ეგზარქატის სტატუსს და 1774 წლის ივლისში კვლავ მიუერთდა ტრაპეზუსის (Trapezous). ამის შემდეგ, ის რჩებოდა სამიტროპოლიტოს შემადგენლობაში 1913 წლამდე.

ჩრდილოეთიდან ქალდიის (Chaldia) სამიტროპოლიტოს შემოსაზღვრავს შავი ზღვა, ტრაპეზუსის (Trapezous) სამიტროპოლიტო და როდოპოლისის (Rhodopolis) სამიტროპოლიტო; აღმოსავლეთიდან ტრაპეზუსის (Trapezous) სამიტროპოლიტო, როდოპოლისის (Rhodopolis) სამიტროპოლიტო და თეოდოსიოუპოლისის (თჰეოდოსიუპოლის) სამიტროპოლიტო; სამხრეთიდან თეოდოუპოლისის სამიტროპოლიტო და კოლონიის (KOLONIA) სამიტროპოლიტო; და კოლონიის (KOLONIA) სამიტროპოლიტო და ნეოკეისარიის (NEOKAISARIA) სამიტროპოლიტო დასავლეთიდან.

სხვა მნიშვნელოვანი ქალაქებია: ხერიანია (ჩჰერიანა), არგიროპოლისის (Aრგყროპოლის) სამხრეთ-დასავლეთით 60 კმ-ით; სიისსა (შყისსა) [საისინი!], არგიროპოლისის (Aრგყროპოლის) სამხრეთით 60 კმ-ით; მესოქალდიონი (Mესოცჰალდიონ), არგიროპოლისის (Aრგყროუპოლის) ჩრდილო-დასავლეთით 20 კმ-ით; და თოანია (თჰოანია), არგიროპოლისის (Aრგყროპოლის) ჩრდილო-დასავლეთით 65 კმ-ით.

1916 წლის ივლისში არგიროპოლისი (Aრგყროუპოლის) დაიპყრო რუსულმა არმიამ, მაგრამ, მეფის დამხობის შემდეგ, 1918 წლის 15 თებერვალს, რუსები გააძევეს. 1920 წლის იანვარ-ნოემბერში სამიტროპოლიტოს ტერიტორია იყო პონტოს ავადსახსენებელი ბერძნულ-სომხური რესპუბლიკის ნაწილი.

1923 წელს, მას შემდეგ რაც მოხდა მოსახლეობის გაცვლა საბერძნეთსა და თურქეთს შორის, სამიტროპოლიტოს ტერიტორიაზე აღარ დარჩა მართლმადიდებელი მოსახლეობა.

 

ქალდიის (Chaldia) მიტროპოლიტები 1800 წლის შემდეგ

• სოფრონოუსი (შოპჰრონიუს) ნოემბ. 1790 – 13 ნოემბ. 1818+ დ.1818
• სილვესტერ (შყლვესტერ) II იანვარი 1819 – 6 აგვისტო 1830+ დ. 1830
• 17 თეოფილუს (თჰეოპჰილუს) სექტემბ. 1830 – 17 თებ. 1864 დ. 1864
• გერვასი (Gერვასე) 14 ივლისი 1864 – 1 მაისი 1905 1820-1906
• ლაურენტიუსი (Lაურენტიუ) 1 მაისი 1905 – 25 ოქტომბერი 1922 დ. 1928
• ბასილი (MELETIUS) (პირველად) 25 ოქტ. 1922 – 10 მაისი 1924 1887-1941
  • იხ. შენიშვნა 1
• ბასილი (MELETIUS) (მეორედ) 19 ივნისი 1930 – 2 ოქტ. 1930 1887-1941
• კირილი (Aლეხანდერ) 10 ოქტ. 1943 – 1 მაისი 1991+ 1908-1991
• სპირიდონი (AMBROSE) 18 ოქტ. 1903 – 25 აპრილი 1991 ბ. 1940

შენიშვნა 1. 1924-30 წლებში მიტროპოლიტი ბასილი გაემგზავრა ამერიკაში და დაირქვა “ამერიკის მიტროპოლიტი”

. ამისათვის, 1924 წლის 10 მაისს ეკუმენურმა საპატრიარქომ მას ჩამოართვა სასულიერო წოდება. ექვსი წლის შემდეგ მან მოინანია თავისი საქციელი და იყო აღდგენილი.

 

კოლონიის (KOLONIA) სამიტროპოლიტო

კოლონიის (KOLONIA) მიტროპოლიტი, ყველაზე პატივცემული და ზედა პონტოს ეგზარხოსი

ქალაქი ნიკოპოლისი (Nიკოპოლის), განლაგებული ტრაპეზუსის (Trapezous) სამხრეთ-დასავლეთით 180 კმ-ით და ქალაქი კოლონია (KOLONIA), განლაგებული ნიკოპოლისის (Nიკოპოლის) დასავლეთით 65 კმ-ით, დაარსდა ქრისტეს შობამდე 66 წელს, რომაელი გენერლის, პომპეუსის მიერ. სწორედ პომპეუსმა დაუმორჩილა ეს ტერიტორია რომის იმპერიას. ქრისტეს შობამდე 37 წელს ორივე ქალაქი გადაეცა პონტოს მეფე პოლემონ I-ს და ქრისტეს შობიდან 64 წელს ისევ რომის იმპერიას დაუბრუნდა. დაახლოებით 1075 წელს ეს ტერიტორია დაიპყრეს თურქ-სელჩუკებმა, ხოლო დაახლოებით 1108 წელს აღადგინა ბიზანტიის იმპერიამ. 1204 წლის შემდეგ იგი მორიგეობით იყო ტრაბზონის (თრებზონდ) იმპერიისა და სელჩუკების, ან თურქმენთა ბატონობის ქვეშ. საბოლოოდ, 1473 წელს ქალაქები ოსმანთა იმპერიის კონტროლის ქვეშ მოექცა.

მეოთხე საუკუნეში ნიკოპოლისი (Nიკოპოლის) და კოლონია (KOLONIA) სევასტიის (შევასტია) სამიტროპოლიტოს ეპარქიებს წარმოადგენდა. მეცხრე საუკუნეში (879 წლამდე) კოლონია (KOLONIA) გახდა არქიეპარქია და მეთერთმეტე საუკუნეში კი (1067 წლამდე) – სამიტროპოლიტო. 1391 წელს, დეპოპულაციის გამო, ის შეუერთდა ტრაპეზუსის (Trapezous) სამიტროპოლიტოს. ნიკოპოლისი (Nიკოპოლის) სამიტროპოლიტოც დაახლოებით ამავე დროს გაუქმდა. ეს ტერიტორია მოგვიანებით ნეოკეისარიის (NEOKAISARIA) სამიტროპოლიტოს შეუერთდა და მეთვრამეტე საუკუნის განმავლობაში ნეოკეისარიის (NEOKAISARIA) სამიტროპოლიტოში შემავალი ნიკოპოლისის (Nიკოპოლის) ეპარქიას წარმოადგენდა.

1889 წლის 10 იანვარს ეპარქია გახდა სამიტროპოლიტო, თუმცა ეწოდა კოლონიის (KOLONIA) სამიტროპოლიტო იმის გამო, რომ თავიდან აეცილებინათ ეკუმენურ საპატრიარქოში ნიკოპოლისის (Nიკოპოლის) სახელის მქონე ორი სამიტროპოლიტოს არსებობა (ამავე სახელის სამიტროპოლიტო იყო ეპირუსში (Eპირუს), საბერძნეთში). მიუხედავად ამისა, კოლონიის (KOLONIA) სამიტროპოლიტო ტახტი რჩებოდა ნიკოპოლისში (Nიკოპოლის).

კოლონიის (KOLONIA) სამიტროპოლიტო ჩრდილოეთიდან შემოსაზღვრავს ნეოკეისარიის (NEOKAISARIA) სამიტროპოლიტო და ქალდიის (Chaldia) სამიტროპოლიტო; აღმოსავლეთიდან ქალდიის სამიტროპოლიტო, სამხრეთიდან თეოდოსიოპოლისის (თჰეოდესიუპოლის) სატმიტროპოლიტო და ნეოკეისარიის (NEOKAISARIA) სამიტროპოლიტო; და ნეოკეისარიის (NEOKAISARIA) სამიტროპოლიტო დასავლეთიდან. სხვა მნიშვნელოვანი ქალაქებია: ანდირა, ნიკოპოლისის (Nიკოპოლის) სამხრეთ-დასავლეთით 35 კმ-ით; და კაპსოსი (Kაპსოს), ნიკოპოლისის (Nიკოპოლის) აღმოსავლეთით 30 კმ-ით.

1920 წლის იანვარ-ნოემბერში სამიტროპოლიტოს ტერიტორია იყო პონტოს ავადსახსენებელი ბერძნულ-სომხური რესპუბლიკის ნაწილი.

1923 წელს, მას შემდეგ რაც მოხდა მოსახლეობის გაცვლა საბერძნეთსა და თურქეთს შორის, სამიტროპოლიტოს ტერიტორიაზე აღარ დარჩა მართლმადიდებელი მოსახლეობა.

 

ნიკოპოლისის (Nikopolis) ეპისკოპოსები 1800-89 წლებში

• იოანიკიუსი (ჟოჰნნიციუს) – 1832+ დ. 1832
• ქრისტოფერი (ჩჰრისტოპჰერ) ოქტ. 1932 – 1860 დ. 1863
• იერემია (ჟერემიას) 27 ნოემბ. 1864 – ოქტ. 1878+ დ. 1878
• გერადიუსი (Gენნადიუს) აგვისტო 1879 – 10 იანვარი 1889 დ.?
• კოლონიის (KOLONIA) მიტროპოლიტები 1889 წლის შემდეგ
• დოროთეუს (Dოროტეუს) I 2 იანვარი 1889 – 1894+ დ. 1894
• ლეონტიუსი (Lეონტიუს) 15 თებ. 1894 – 29 აპრილი 1899 1944-1926
• პოლიკარპი (Pოლყცარპ) 16 მაისი 1899 – 28 აპრილი 1911 1864-1935
• სოფრონიუსი (შოპჰრონიუს) II 28 აპრილი 1911 – 10 თებ. 1917+ დ. 1917
• დოროთეუს (Dოროტჰეუს) II 11 ივლისი 1917 – 17 იანვარი 1919 დ. 1924
• გაბრიელი (Gაბრიელ) (პირველად) 9 აპრილი 1967 – 29 დეკ. 2003+ 1819-2003

 

როდოპოლისის  (Rhodopolis) სამიტროპოლიტო

როდოპოლისის (Rhodopolis) მიტროპოლიტი, ყველაზე პატივცემული და ლაზიკის (LAZICA) ეგზარხოსი

ქალაქი როდოპოლისი (Rhodopolis) (დღევანდელი ქვაციხე, Kვატსიკჰე, საქართველო), განლაგებულია ქუთაისის აღმოსავლეთით 35 კმ-ით, ანტიკური კოლხეთის ტერიტორიაზე. მოგვიანებით ცნობილი როგორც ლაზიკა, სახელმწიფო ამ ტერიტორიაზე ჩამოყალიბდა ქრისტეს შობიდან მეოთხე საუკუნეში. 542 წელს, რომის იმპერიის გავლენის ნეიტრალიზების მიზნით, იგი დაიპყრო სპარსეთმა. თავისი გავლენის დაბრუნება რომის იმპერიამ შეძლო 549-56 წლებში სპარსეთის წინააღმდეგ მიმდინარე ლაზიკის ომის შედეგად. ამის შემდეგ ლაზიკა რჩებოდა რომის იმპერიის გავლენის ქვეშ დაახლოებით ქრისტეს შობიდან 700 წლამდე, მანამ, სანამ არ მოხდა ამ ტერიტორიის ოკუპაცია არაბების მიერ. ამის შემდეგ ლაზიკის მოსახლეობამ გადაინაცვლა სამხრეთ-დასავლეთით ტრაბზონამდე და შესაბამისად, ლაზიკა დაერქვა უკვე ლაზებით დასახლებულ ახალ ტერიტორიას.

როდოპოლისი (Rhodopolis) წარმოადგენდა ფაზისის სამიტროპოლიტოში შემავალ ეპარქიას. ფაზისის სამიტროპოლიტო გაუქმდა არაბების შემოჭრის შემდეგ და მეცხრე საუკუნეში მისი ტერიტორია შეუერთდა ტრაპეზოუსის (Trapezous) ახალ სამიტროპოლიტოს.

ტრაბზონის სამხრეთით, მთიან ტერიტორიაზე, სამი ისტორიული მონასტერი მდებარეობს. სუმელა (შოუმელა), დიკაიოსიმონის (Dიკაიოსიმონ) სამხრეთით 20 კმ-ით, გადმოცემის მიხედვით დაარსდა 386 წელს. ვაზელონი (Vაზელონ), დიკაიოსიმონის (Dიკაიოსიმონ) სამხრეთ-დასავლეთით 10 კმ-ით, გადმოცემის მიხედვით დაარსდა 270 წელს. მონასტერი პერისტერეოტა (Pერისტერეოტა) კი, გადმოცემის მიხედვით, 752 წელს დაარსდა. ტრაბზონის იმპერიის მმართველობის პერიოდში სამივე მონასტერი იყო ეკლესიურად ავტონომიური და მათი ძალაუფლება გარშემომყოფ დასახლებაზეც ვრცელდებოდა. ეს ავტონომია 1461 წელს ამ ტერიტორიის ოსმანთა იმპერიის მიერ ოკუპაციის შემდეგაც გაგრძელდა და თითოეულ მონასტერს ჰქონდა საპატრიარქო ეგზარქატის სტატუსი. 1863 წლის მაისში სამივე ეგზარქატი გაუქმდა და მათ ადგილას ჩამოყალიბდა როდოპოლისის (Rhodopolis) ახალი არქიეპარქია. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ არქიეპარქიას დიდხანს არ უარსებია, 1867 წლის 7 სექტემბერს ის გაუქმდა და ისევ აღდგა სამი ეგზარქატი. 1920 წლის ოქტომბერში ეგზარქატები კვლავ გაუქმდა და ის როდოპოლისის ახალმა სამიტროპოლიტომ ჩაანაცვლა.

როდოპოლისის (Rhodopolis) სამიტროპოლიტოს სამხრეთიდან და აღმოსავლეთიდან ტრაპეზოუსის (Trapezous) სამიტროპოლიტო შემოსაზღვრავს, ხოლო სამხრეთიდან და დასავლეთიდან კი ქალდიის (Chaldia) სამიტროპოლიტო.

სამიტროპოლიტო ტახტი არის ქალაქ დიკაიოსიმონში (Dიკაიოსიმონ), ტრაპეზოუსის (Trapezous) სამხრეთით 25 კმ-ით. თურქული სახელი მიღებულია ამ ტერიტორიის სახელწოდებიდან რომის იმპერიის ბატონობის პერიოდში – მაჭუკა (Mატსოუკა).

1916 წელს, რუსულმა არმიამ მოახდინა დიკაიოსიმონისა (Dიკაიოსიმონ) და მონასტერბის ოკუპაცია, მაგრამ 1918 წელს, მეფის დამხობის შემდეგ, მოხდა მათი განდევნა ამ ტერიტორიიდან. 1920 წლის იანვარ-ნოემბერში სამიტროპოლიტოს ტერიტორია იყო პონტოს ავადსახსენებელი ბერძნულ-სომხური რესპუბლიკის ნაწილი. 1923 წელს, მას შემდეგ რაც მოხდა მოსახლეობის გაცვლა საბერძნეთსა და თურქეთს შორის, სამიტროპოლიტოს ტერიტორიაზე აღარ დარჩა მართლმადიდებელი მოსახლეობა.

 

როდოპოლისის (Rhodopolis) იერარქები

(არქიეპისკოპოსები 1863-1867 წლებში, შემდგომში მიტროპოლიტები)

• გენადიუსი (Gennadius) 3 იანვარი 1864 – 7 სექტ. 1867 დ.т1894
• გერვასი (Gervase) 16 ნოემბ. 1902 – 10 ოქტ. 1906 1867-1934
• ლეონტიუსი (Leontius) 10 ოქტ. 1906 – 22 სექტ. 1909 1844-1926
• კირილი (Cyril) 22 სექტ. 1909 – 11 იანვ. 1944+ 1872-1944 ჩჰატზიპაპადიმიტრიოუ
• იერონიმუსი (Hieronymus) 5 აგვ. 1954 – 17 ნოემბ. 2005+ 1912-2005

[შენიშვნა: ავტორი სამწუხაროდ მოექცა საბჭოთა ეპოქის საისტორიო გავლენის ქვეშ, – ის იმეორებს XX ს-ში შექმნილ ლეგენდას თითქოსდა დაახლოებით 700 წლისათვის დასალეთ საქართველოდან ლაზები გადასახლდნენ ტრაბზონის რეგიონში და ამის გამო დაერქვა “ლაზიკა” უკვე ლაზებით დასახლებულ ახალ ტერიტორიას. ამ უსაფუძლო ლეგენდას ავტორი უკრიტიკოდ იზიარებს, ამის გამო მიიჩნევს, რომ თითქოსდა როდოპოლისი ერქვა ქუთაისიდან “აღმოსავლეთით 35 კმ-ში მდებარე ქალაქ ქვაციხეს”. ასეთი ქალაქი ბუნებაში არასდროს არსებულა. ავტორი გულისხმობს ქუთაისის დასავლეთით მდებარე პუნქტ ვარციხეს. ჩვენი ნაშრომის ერთი ნაწილი ეხება კვლევას იმისა, რომ როდოპოლისი იმთავითვე მდებარეობდა არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ტრაპეზუნტის ლაზიკას ოლქში, რომ ლაზები ამ რეგიონში ყოველთვის ცხოვრობდნენ, რადგანაც ლაზებად მოგვიანებით იწოდნენ სტრაბონის მიერ ნახსენები “ალაზონები” ანუ ქალდები.]

 

ტრაპეზუსის (Trapezous) სამიტროპოლიტო

ტრაპეზუსის (Trapezous) მიტროპოლიტი, ყველაზე პატივცემული და სრულიად ლაზიკის (LAZICA) ეგზარხოსი

ქალაქი ტრაპეზუსი (Trapezous), განლაგებული შავი ზღვის სანაპიროზე, ინოის (INOI) აღმოსავლეთით 225 კმ-ით, დაარსდა ქრისტეს შობამდე 756 წელს იონიელი (IONIAN) ბერძნების მიერ სინოპიდან (Sinopი). რომის იმპერიის კონტროლის ქვეშ ეს ქალაქი ქრისტეს შობამდე 63 წელს მოექცა. ქრისტეს შობამდე 37 წელს ქალაქი გადაეცა პონტოს მეფე პოლემონ I-ს და ქრისტეს შობიდან 64 წელს ისევ რომის იმპერიას დაუბრუნდა. დაახლოებით იმ პერიოდისათვის, როდესაც კონსტანტინოპოლი დამარცხდა ევროპელ ჯვაროსნებთან, ტრაპეზუსმა (Trapezous) გამოაცხადა თავისი დამოუკიდებლობა როგორც ტრაპეზუსის (Trapezous) რომაულმა იმპერიამ და რჩებოდა დამოუკიდებელი 1461 წლის 15 აგვისტომდე, მანამ, სანამ არ მოხდა მისი ოკუპაცია ოსმანთა იმერიის მიერ.

თავდაპირველად ნეოკეისარიის (NEOKAISARIA) სამიტროპოლიტოში შემავალი ეპარქია, ტრაპეზუსი (Trapezous) გახდა არქიეპაარქია მერვე საუკუნეში და შემდეგ გახდა სამიტროპოლიტო დაახლოებით 840 წელს. მეათე საუკუნისათვის ტრაპეზუსის (Trapezous) სამიტროპოლიტოს იურისდიქციაში შვიდი ეპარქია შედიოდა. მათი რაოდენობა მეთორმეტე საუკუნისათვის თვრამეტამდე გაიზარდა. ამის შემდეგ, ეპარქიების რაოდენობა ნელ-ნელა შემცირდა და მეთხუთმეტე საუკუნისათვის დარჩა მხოლოდ ორი – ქალდიის (Chaldia), ანუ კანინის (Kanin) ეპარქია, რომელიც მეჩვიდმეტე საუკუნის პირველ ნახევარში გახდა არქიეპარქია; და ოფისის (Ophis) ეპარქია, რომელიც გაუქმდა ამავე პერიოდისათვის. მეთვრამეტე საუკუნისათვის ამ ტერიტორიაზე ეპარქიები საერთდ აღარ დარჩა.

ტრაპეზუსის (Trapezous) სამიტროპოლიტო ჩრდილოეთიდან შავი ზღვითა და ბათუმის ეპარქიით (საქართველოს საპატრიარქო) არის შემოსაზღვრული; აღმოსავლეთიდან მას თეოდოსიპოლისის (თჰეოდოსიუპოლის) სამიტროპოლიტო (ანტიოქის საპატრიარქო) შემოსაზღვრავს; სამხრეთიდან ქალდიის (Chaldia) სამიტროპოლიტო, როდოპოლისის (Rhodopolis) სამიტროპოლიტო და თეოდოსიოპოლისის (თჰეოდოსიოუპოლის) სამიტროპოლიტო; და დასავლეთიდან კი ქალდიის (Chaldia) სამინტროპოლიტო და როდოპოლისის (Rhodopolis) სამიტროპოლიტო.

სხვა მნიშვნელოვანი ქალაქები, რომელთაგანაც ყველა შავი ზღვის სანაპიროზე მდებარეობს, არის: პლატანა (Pლატანა), ტრაპეზუსის (Trapezous) დასავლეთით 15 კმ-ით; ფილოკალია (Pჰილოკალია), ტრაპეზუსის (Trapezous) დასავლეთით 45 კმ-ით; ელეოუსი (Eლეოუს), ტრაპეზუსის (Trapezous) დასავლეთით 65 კმ-ით; ტრიპოლისი (თრიპოლის), ტრაპეზუსის (Trapezous) დასავლეთით 85 კმ-ით; თესპაის (თჰესპაის), ტრაპეზუსის (Trapezous) დასავლეთით 95 კმ-ით; კასიოპია (Kასსიოპი), ტრაპეზუსის (Trapezous) დასავლეთით 115 კმ-ით; გიმორა (Gიმორა), ტრაპეზუსის (Trapezous) აღმოსავლეთით 15 კმ-ით; ირაკლია (Iრაკლია), ტრაპეზუსის (Trapezous) აღმოსავლეთით 28 კმ-ით; სურმენია (შოურმენა) ტრაპეზუსის (Trapezous) აღმოსავლეთით 35 კმ-ით; ოფისი (Oპჰის), ტრაპეზუსის (Trapezous) აღმოსავლეთით 50 კმ-ით; რიზე (ღიზოუს), ტრაპეზუსის (Trapezous) აღმოსავლეთით 75 კმ-ით; მაპავრი (Mაპავრი), ტრაპეზუსის (Trapezous) აღმოსავლეთით 95 კმ-ით; ათინა (Aტჰინა), ტრაპეზუსის (Trapezous) აღმოსავლეთით 115 კმ-ით; არმინი (Aრმინი), ტრაპეზუსის (Trapezous) აღმოსავლეთით 125 კმ-ით; არქავისი (Aრცჰავის), ტრაპეზუსის (Trapezous) აღმოსავლეთით 150 კმ-ით; და აპსაროსი (Aპსაროს), ტრაპეზუსის (Trapezous) აღმოსავლეთით 165 კმ-ით.

1916 წლის 18 აპრილს მოხდა ტრაბზონის (თრაბზონდ) ოკუპაცია რუსეთის არმიის მიერ. მათი განდევნა მოხდა 1918 წლის 24 თებერვალს. გაიმართა დისკუსია ამ ტერიტორიაზე პონტოს ბერძნულ-სომხური რესპუბლიკის ჩამოყალიბების შესახებ, რომლის დედაქალაქიც იქნებოდა ტრაბზონი (თრებზონდ). 1920 წლის იანვარში მოეწერა ხელი შეთანხმებას ამ რესპუბლიკის შექმნის შესახებ, ადგილობრივი მიტროპოლიტის ქრისტანთოსისა (ჩჰრყსანტჰოს) და სასომხეთის პრემიერ-მინისტრის ალექსანდრე ჰატისიანის მიერ. შეთანხმება ითვალისწინებდა სამხედრო თანამშრომლობას საბერძნეთსა და სასომხეთს შორის ახალი სახელმწიფოს დაცვის მიზნით, და მართლაც, ოსმანთა იმპერიის რღვევის მიზეზით რეგიონში ხელისუფლების შესუსტების გამო, 1920 წლის იანვარ-ნოემბერში პონტოში ეს “უდღეური” სახელმწიფო ფუნქციონირებდა.

თუმცა, ანტანტა (სამთა კავშირი: ინგლისი, საფრანგეთი, რუსეთი) არ დაეთანხმა ლოკალური სამხედრო სომხურ-ბერძნული არმიის არსებობას და 1920 წლის ნოემბერში თურქებმა, მუსტაფა ქემალის მეთაურობით, აღადგინეს ხელისუფლება რეგიონში. ერზრუმში თურქული არმიის მიერ სომხების დამარცხებისა და 1920 წლის დეკემბერში მათი კაპიტულაციის შემდეგ, ახალი სახელმწიფოს შექმნის გეგმა ჩაიშალა, რამაც ფრიად სამწუხარო შედეგები მოუტანა რეგიონში არსებულ ბერძნულ და სომხურ მოსახლეობას. 1923 წელს, მას შემდეგ რაც მოხდა მოსახლეობის გაცვლა საბერძნეთსა და თურქეთს შორის, სამიტროპოლიტოს ტერიტორიაზე აღარ დარჩა მართლმადიდებელი მოსახლეობა.

 

ტრაპეზუსის (Trapezous) მიტროპოლიტები 1800 წლის შემდეგ

• პართენიუსი (PATHENIUS) მარტი 1798 – 1830+ დ. 1830
• კონსტანტიუს (Constantius) I ივლისი 1830 – აპრილი 1879+ დ. 1879
• გრეგორი (GREGORY) II 12 მაისი 1879 – 22 დეკ. 1884 1844-1925
• გრეგორი (GREGORY) III 29 დეკ. 1884 – 17 მარტი 1888 დ. 1830
• ფილარეტუსი (Pჰილარეტუს) 14 მაისი 1888 – 10 ოქტ. 1889 1848-1933
• გაბრიელი (Gაბრიელ) 10 ოქტ. 1889 – 23 აპრილი 1893 დ. 1906
• კონსტანტიუს (Constantius) II 19 აპრილი 1893 – 18 ივნისი 1906+ დ. 1906
• კონსტანტინე (Constantine) II 29 ივნისი 1906 – 2 აპრილი 1913 1859-1930
• ქრისტანთუს (Crystanthus) (პირველად) 26 მაისი 1913 – 10 თებ. 22 1881-1949
  • იხ. შენიშვნა 1
• ქრისტანთუს (ჩრყსტანტუს) (მეორედ) 27 ოქტ. 1922 – 13 დეკ. 1938 1881-1949

შენიშვნა 1. 1921 წლის 7 სექტემბერს მიტროპოლიტ ქრისტანთუსს (ჩჰრყსტანტჰუს) დაუსწრებლად მიესაჯა სიკვდილით დასჯა თურქეთის მართლმსაჯულების მიერ.

 

ფადისა ანუ პოლომენიონი

ძალზე მნიშვნელოვანია ახალი ქართული ისტორიოგრაფიისათვის ქალაქ ფადისას ლოკალიზაცია.

ფადისა ერქვა ცნობილ საეკლესიო და პოლიტიკურ ცენტრს ტრაპეზუნტთან ახლოს, მას ასევე პოლემონიონი ერქვა. ქალაქი პოლემონიონი იმდენად ცნობილი იყო, რომ მისი სახელის მიხედვით მის მომცველ პროვინციას პოლემონის პონტო ეწოდა. პოლემონი სამიტროპოლიტო ცენტრიც იყო.

მოსაზრება, ვფიქრობ, ფაქტიურად დაადასტურა 2001 წელს ვაშინგტონში დაბეჭდილმა წიგნმა “Bიზანტინე შეალს” აქ 83-ე გვერდზე განხილულია ქ. პოლემონიონის მონეტები და მოყვანილია ცნობა – “30. Pოლემონიონ. Pოლემონიონ,ა ტწინ ტოწნ წიტჰ ფადისანე/ფატსა, გავე იტს ჰამე ტჰე რივერ Bოლიმან” (ჩატალოგუე ოფ Bიზანტინე შეალს ატ დუმბარტონ ოაკს ანდ ინ ტჰე Fოგგ Mუსეუმ ოფ არტ, ვოლუმე 4, The Eასტ, 2001, პ. 83).

მაშასადამე ფადისა მეორე სახელად ერქვა ქ. პოლემონიონს, რომელიც ტრაპეზუნტის დასავლეთით მდებარეობდა. ერთ დროს თვითონ ტრაპეზუნტი, ვითარცა რიგითი საეპისკოპოსო შედიოდა პოლემონიონის ეპარქიაში.

#3 და #4 ნოტაციებით (806-815 წლებში) და ასევე #5 ნოტაციით (820-829 წლები) პ. ინგოროყვას კვლევით, ტრაპიზონის კათედრას ეწოდება – “პოლემონის პონტოს კათედრა” მე-8 საუკუნეში (პ. ინგოროყვა, გვ. 237, შენიშვნა 1), პოლემონს – ფადისა ერქვა, ამ კათედრას კი “ფასიდისა” ერქვა.

ე.წ. ფოთ-ფადისის ერთმანეეთთან დაკავშირება შეცდომაა, ერთთმანეთს ტრაპეზუნტისა და პოლემონიონის (ფადისას) კათედრები უკავშირდებოდნენ.