შავი ზღვის ისტორია

ჩვენი თვალსაზრისით ფასისის ბერძნული სამიტროპოლიტო კათედრა მდებარეობდა არა თანამედროვე ფოთში, არამედ ქართველი ხალხის ისტორიული ქვეყნის _ ტრაპეზუნტის რეგიონის რომელიღაც პუნქტში. თუ რატომ არ შეიძლებოდა ფოთში ასეთი სამიტროპოლიტო ცენტრის არსებობა, ამის დასამტკიცებლად მოგვყავს სხვადასხვა, მათ შორის გეოლოგიური მონაცემებიც _ (წიგნი: ალ. ჯანელიძე, ისტორიული გეოლოგიის მოკლე კურსი, 1963).
“დედამიწის კლიმატურ პერიოდთა შორის ბოლო არის მეოთხეული სისტემა, ის მოიცავს დროის მონაკვეთს პლიოცენის ბოლოდან ვიდრე დღემდე. მეცნიერთა აზრით დაახლოებით ის გრძელდებოდა რამდენიმე ასეული ათასი წლიდან 1 მილიონ წლამდე. მეოთხეული სისტემა ანუ პერიოდი ძირითადად ორ ნაწილად იყოფა: გამყინვარების ხანა და თანამედროვე ხანა. გამყინვარების ხანას ასევე უწოდებენ პლეისტოცენს ან კიდევ დილუვიუმს, ხოლო თანამედროვე ანუ გამყინვარების შემდგომ ხანას უწოდებენ, ასევე, ჰოლოცენს ან კიდევ ალუვიუმს. მეოთხეულ პერიოდში ცხოვრობდნენ, მაგალითად, მამონტები, ასევე, ამჟამად, ცნობილი ცხოველები. მეოთხეულის ისტორიისათვის აღსანიშნავი მოვლენა იყო გამყინვარება, რომელიც დიდ აცივებასთან ერთად დიდი სინესტითაც ხასიათდებოდა. დედამიწისათვის ზოგადად ეს იყო წვიმიანი ხანა, ხოლო ჩრდილო და სამხრეთ ნახევარსფეროების დიდი ნაწილისათვის გამყინვარება. მისი მიზეზი მეცნიერებისათვის დღესაც უცნობია, თუმცა მრავალი ჰიპოთეზა არსებობს. აღსანიშნავია, რომ ყოფილა არა ერთი, არამედ რამდენიმე გამყინვარება, ანუ დედამიწაზე აცივებისა და დათბობის ეპოქები მონაცვლეობდნენ.
მეოთხეული პერიოდის კონტინენტები და ზღვები თითქმის ისეთივე იყო, როგორც დღეს არის, მხოლოდ ზოგმა ზღვამ წინ წაიწია წყლის დონის ამაღლების გამო, ანდა უკან დაიხია დონის დაწევის გამო, რის გამოც ხმელეთზე დატოვა ტერასები და ზღვიური ლექი. კასპიის ზღვის სამხრეთული ნაწილი მეოთხეულის დასაწყისში ხმელეთს წარმოადგენდა და მისი დაძირვა შემდგომ მოხდა. ჩრდილო ნაწილში კი ხდებოდა ზღვის მრავალჯერადი ტრანსგრესია და რეგრესია (აწევ-დაწევა). მაგალითად, ზღვის ტერასული ლექის მიხედვით ითვლიან, რომ კასპიის ზღვის წყლის დონე თანამედროვესთან შედარებით 200 მეტრით მაღლა იყო აწეული ერთ პერიოდში (ალ. ჯანელიძე, ისტორიული გეოლოგიის მოკლე კურსი, 1963, გვ. 385). რაც შესაძლოა გამოწვეული იყო გამყინვარების პერიოდში დათბობით, რამაც ყინულის დადნობა გამოიწვია. ასევე ხდებოდა პირიქით, აცივების დროს დიდძალი წყლის დაბანდება ხდებოდა ყინულის სახით, რაც ზღვაში წყლის რაოდენობის შემცირებას იწვევდა.
მსგავსია შავიზღვის ისტორია მეოთხეული პერიოდის განმავლობაში. პერიოდის დასაწყისში, შავი ზღვა, ტბას წარმოადგენდა. ის მოწყვეტილი იყო ხმელთაშუა ზღვას ხმელეთის დიდი ნაწილებით. კერძოდ, ეგეოსის ზღვის ადგილზე არსებობდა ხმელეთი, რომელიც ბალკანეთის ნახევარკუნძულს უშუალოდ აკავშირებდა მცირე აზიასთან, ხოლო მარმარილოს ზღვა იყო ტბა. ამ ტბიდან გამოდიოდა მდინარე, რომელიც ერთვოდა ხმელთაშუა ზღვას. ამ მდინარის ხეობის ადგილზე ახლა არის დარდანელის სრუტე. ზედა მეოთხეულში მოხდა ეგეოსის ხმელეთის დაძირვა და წარმოიშვა ეგეოსის ზღვა, ამავე დროს დაიძირა შავი ზღვის სამხრეთში მდებარე ხმელეთიც, რის გამოც შავი ზღვა და ხმელთაშუა ზღვა ერთმანეთს შეუერთდნენ. შემდგომში კიდევ რამდენჯერმე შეწყდა და განახლდა ეს კავშირი. ხმელთაშუა ზღვისაგან მოწყვეტამ გამოიწვია შავი ზღვის რამდენჯერმე გამარილიანება.
მეოთხეულის ეპოქების დასათარიღებლად იყენებენ ზღვიური ლექების ნაშთებს, კერძოდ, რადგანაც, საკმაოდ ხშირად ხდებოდა ზღვის დონის ცვლილება, ამ დროს წარმოიშობოდა შესაბამისი სანაპირო ტერასა (ველი, ბაქანი), მათი ნაშთების შესწავლა იძლევა მეთოდს დათარიღებისათვის. კერძოდ, ზღვის დონის დაწევის დროს წარმოიშობოდა ახალი სანაპირო ზოლი ანუ ტერასა, შემდეგ კიდევ დაწევა ზღვის დონისა უფრო დაბალ ტერასას გვაძლევდა. მაშასადამე ძველი ტერასა უფრო მაღლაა, ვიდრე მისი შემდგომი ახალი ტერასები. ხმელთაშუა ზღვის ნაპირებზე აჩვენებენ ოთხ ტერასას, თითოეულ მათგანს აქვს თავისი სიმაღლე, ყველაზე მაღალი 90-110 მეტრია, ყველაზე დაბალი 18-20 მეტრი. მაშასადამე იყო დრო, როცა ხმელთაშუა ზღვის დონე 110 მეტრით მაღლა იყო აწეული. მსგავსადვე შავ ზღვაზე.
მეოთხეული პერიოდის ყველაზე მნიშვნელოვანი მოვლენა ადამიანის გაჩენაა. ზემოთ აღნიშნულ გამყინვარების ხანას, ანუ პლეისტოცენს არქეოლოგების ქრონოლოგიური სქემით შეესაბამება _ პალეოლითი, ანუ ძველი ქვის ხანა. თანამედროვე ხანას, ანუ ჰოლოცენს (ალუვიუმს) შეესაბამება არქეოლოგების _ ნეოლითი (ახალი ქვის ხანა), ბრინჯაოს ხანა და რკინის ხანა.
პალეოლითის ბოლო ეტაპზე ადამიანმა ისწავლა იარაღის გაუმჯობესება და ძვლის იარაღების დამზადება, ხოლო ჰოლოცენის დასაწყისში (ე.წ. აზილურ დროს) მას უკვე შეუსწავლია თიხის კერამიკული დამუშავება, მაგრამ საქოთნე დაზგა ჯერ კიდევ არ ჰქონდა (ალ. ჯანელიძე, ისტორიული გეოლოგიის მოკლე კურსი, 1963, გვ. 370-397).
მეცნიერ-გეოგრაფების მონაცემებით შავ ზღვაში ე.წ. ფანაგორიულ რეგრესიის დამთავრების შემდეგ, დაახლოებით ძველი და ახალი წელთაღრიცხვების მიჯნაზე დაიწყო ზღვის ტრანსგრესია (ჯანელიძე ჭ, ფაზისის ლოკალიზაციის გეოგრაფიული ასპექტები, ფაზისისადმი მიძღვნილი სესიის თეზისები, 1973, გვ. 5-16, Dჯანელიდზე H. Pალეოგრაფი\\ Gრუზიი ვ გოლოცენე, თბ. 1980, ს. 148-159; Xაჰაპურიდზე |, Iნჯინერნა\\ გეოლოგია Hერნოგო მორ#\\ ი Oხრანა სრედი, თბ, 1990, ს. 12, 53).
მაშასადამე, დაახლოებით I ს-ში (ჩვენი წელთაღრიცხვით, ქრისტეშობის შემდეგ) დაიწყო ტრანსგრესია ანუ შავი ზღვის დონის აწევა. თანამედროვესთან შედარებით შავი ზღვის დონე ამაღლდა 3 მეტრით, რის გამოც ძველი ნამოსახლარები მოექცნენ ზღვის ქვეშ, კერძოდ ამგვარი პროცესი განვითარდა ჩრდილოეთ და სამხრეთ შავიზღვისპირეთში (სინოპი), სადაც ანტიკური ნაქალაქარები წყლის ქვეშ მოექცნენ (გ. გამყრელიძე, ქ. ფაზისის ადგილმდებარეობის საკითხისათვის, არქეოლოგიურ გამოკვლევათა კრებული, 2003, #1. “იბერია – კოლხეთი” (ანტიკური პერიოდი), გვ. 180).

დ. წერეთელი. საქართველოს პლეისტოცენური ნალექები, 1966
ჰოლოცენის ეპოქაში ადგილი ჰქონდა დედამიწის ქერქის მნიშვნელოვან მოძრაობას, კერძოდ, მაღლა აიწია კავკასიის ოლქმა და პირიქით, დაბლა დაიწია კასპიისა და შავი ზღვის ოლქებმა. აღსანიშნავია, რომ კავკასიის ქედის ოლქში აწევის ამპლიტუდა აღწევდა რამდენიმე ათეულ მეტრს, ხოლო შავი ზღვის დონის ქვეშ ჩასულ ველთა შესახებ უნდა ითქვას, რომ მათი ვერტიკალური მოძრაობების ამპლიტუდა არ აღემატებოდა 50-80 მეტრს.
შეიძლება ტექტონიკური ძაბვები იწვევდნენ გარღვევას და ლავების დინებას კავკასიაში.
დედამიწის ამჟამადაც არსებული, არჩამქრალი პულსაციის მაჩვენებელია ხშირი და ძლიერი მიწისძვრები, რომლის ეპიცენტრები ფიქსირდება კავკასიის ფარგლებში.
ყინულოვანი ეპოქის შემდგომ დაიწყო კავკასიაში ყინულების დეგრადაცია.
ზემონეოლითურ ეპოქაში დაიწყო ადამიანთა განსახლება დასავლეთ საქართველოში.
არქეოლოგიური მონაცემები მიუთითებს, რომ ჰოლოცენის ეპოქაში დასავლეთ საქართველოს შავიზღვისპირეთში ცვალებადი იყო ფიზიკო-გეოგრაფიული პირობები, რამაც გამოიწვია სანაპირო ხაზის ცვლილებები.
ყინულოვანი ეპოქის შემდეგ გეოლოგიური და სტრატიგრაფიული მასალების მიხედვით შეიქმნა ძველი შავი ზღვის ბასეინი.
შავი ზღვის დონის აწევას უკავშირებენ ყინულოვანი საფარველის გაძლიერებულ დნობას და ტექტონიკურ მოძრაობებს.
დასავლეთ საქართველოს შავიზღვისპირეთში ბურღვითი სამუშაოების შედეგად, აღმოჩნდა სამი ტორფული ჰორიზონტი ძველი და გვიანი შავი ზღვის დროისა.
სხვადასხვა სიღმეებზე ტორფული ჰორიზონტების არსებობა მიუთითებს ზღვის სამჯერად უკან დახევაზე.
არქეოლოგიური ძეგლები საშუალებას გვაძლევს ზოგადი წარმოდგენა ვიქონიოთ პალეოგრაფიულ პირობებზე ჰოლოცენის ეპოქაში.
როგორც ითქვა, მერყეობდა შავი ზღვის დონე. ქვემო ტორფული ჰორიზონტები მდებარეობდნენ ამჟამინდელი ზღვის დონის ქვემოთ 40-39 და 18 მეტრ სიღრმეზე (ძველი და გვიანი ჰოლოცენის დროს), რაც ემთხვევა არქტიკულ, სუბარქტიკულ და ბორეალური დროის კლიმატურ მერყეობას.
18 მეტრ სიღრმეზე ტორფის ჰორიზონტის წარმოშობის შემდგომ დაიწყო შავი ზღვის ტრანსგრესია (ზღვის დონის აწევა), რასაც მიუთითებს ენეოლითისა და ახალბრინჯაოს საუკუნეთა მატერიალური კულტურის ნაშთების 8-10 მეტრ სიღრმის ქვეშ არსებობა ყულევთან, ოჩამჩირესთან და სოხუმთან. ხოლო შემდგომ, ატლანტიკურ საუკუნეში ტორფული ჰორიზონტის 10 მეტრის სიღრმეზე არსებობა მიუთითებს, რომ შავი ზღვის ბასეინში აღინიშნება ზღვის დონის დაწევა.
არქეოლოგმა ნ. ხოშტარიამ 1946 წელს აღმოაჩინა, ზღვის დონის ქვემოთ 6 მეტრზე, არქეოლოგიური ძეგლები IV-III ათასწლეულისა. მსგავსადვე, ოჩამჩირესთან კუფტინმა და სოლოვიოვმა თანამედროვე ზღვის დონეზე დაბლა 6 მეტრით აღმოაჩინეს სპილენძისა და ადრე ბრინჯაოს (ვიდრე ანტიკურ ეპოქამდე) ხანის კულტურის ნაშთები.
აღსანიშნავია, რომ ენეოლითური და ადრე ბრინჯაოს ფენათა შუა არის შრე, რომელიც არ შეიცავს კულტურულ ნაშთებს (ჩანს ენეოლითის შემდეგ ზღვის დონემ აიწია და სპილენძისა და ადრე ბრინჯაოს ეპოქაში კვლავ დაიწია, და შემდგომ კი ზღვის დონე ისევ ამაღლდა).
ზღვის დონის აღნიშნულ ცვლილებას მიუთითებს სოხუმის ყურეში 9 მეტრ სიღრმეზე (თანამედროვე ზღვის დონის ქვემოთ) აღმოჩენილი ბრინჯაოს საუკუნის კერამიკული კრამიტის ნაშთები.
ბ. კუფტინი ვარაუდობს, რომ თანამედროვე ზღვის დონეზე 9 მეტრით დაბლა აღმოჩენილი ნაშთები შეიცავს აგრეთვე ენეოლითური კულტურის ნიშნებს.
არქეოლოგიური მონაპოვრები შავიზღვისპირეთისა მიუთითებს, რომ ატლანტიკური საუკუნის ბოლოსა და სუბორეალური საუკუნის დასაწყისში შავმა ზღვამ უკან დაიხია, ანუ მისი დონე დადაბლდა, რამაც თანდათან გამოაშრო ჭაობიანი ადგილები.
ტორფული ჰორიზონტის 11 მეტრ სიღრმეზე ანალიზმა აჩვენა, რომ მისი ასაკი არის 6000 წელი (D. V. ჩერეტელი, Pლეისტოცენოვ]ე ოტლოჯენი\\ Gრუზიი, 1966, ს. 520-525).

ფოთის არქეოლოგია
ფოთის აღმოსავლეთით 15-20 კმ-ის იქით, მდინარეებს რიონსა და ხობს შორის, აღმოჩნდა გვიანბრინჯაოსა და ადრერკინის ეპოქის ადამიანთა ნამოსახლარები (ნამარნუ, ძიგური, ნოსირი, საკირე, ცივა, ანაკლია, ეკი, სენაკი, ერგეტა, ურეკი და სხვა). გვიანბრინჯაოსა და ადრერკინის ეპოქაში მეცნიერ-გეოგრაფია მონაცემებით შავი ზღვის დონე თანამედროვესთან შედარებით დაწეული იყო რამდენიმე მეტრით (ზღვის რეგრესია). ამ ეპოქაში, ზღვის დონის დადაბლების შედეგად დაშრა რიონის დაბლობი ჭაობები და ლაგუნები, რის გამოც შედარებით ხელსაყრელი პირობები შეიქმნა ადამიანის ცხოვრებისათვის, ამის შედეგად წარმოიქმნა, ალბათ, აღნიშნული ეპოქის, ანუ გვიანბრინჯაოსა და ადრერკინის ნამოსახლარები. აღსანიშნავია, რომ აღმოჩნდა უცხოური კერამიკის ფრაგმენტებიც ზღვისპირზე ურეკსა და ყულევის შუა ძვ.წ. VI და შემდგომი საუკუნეებისა.
სამწუხაროდ, არ აღმოჩნდა რაიმე ანტიკური ქალაქის ნამოსახლარი (ზღვის პირას). არქეოლოგ გ. გამყრელიძის სიტყვით, რომელიც საგანგებოდ სწავლობდა ქ. ფაზისის ადგილმდებარეობის საკითხს მდ. რიონის შესართავთან ან მომიჯნავე მხარეებში _ “კლასიკური და ელინისტური ხანის ქალაქი არქეოლოგიურად არ არის დადასტურებული” (გ. გამყრელიძე, “ქალაქ ფასისის ადგილმდებარეობისა და დეფინიციის საკითხისათვის” იბერია-კოლხეთი, საქართველოს ანტიკური პერიოდის არქეოლოგიურ გამოკვლევათა კრებული, #1, 2003, ძიებანი, დამატებანი, IX, გვ. 172).
უფრო მეტიც, არა თუ კლასიკური და ელინისტური ხანის რაიმე ნაქალაქარის არსებობა, არამედ ბერძნული კულტურის რაიმე ზეგავლენაც კი არ ჩანს მოსახლეობის ყოფაში. გ. გამყრელიძე წერს _ “მნიშვნელოვანია ის ფაქტის, რომ ძვ.წ. VIII-VI და გნებავთ IV საუკუნემდე ფოთის მიდამოებში და მთელ კოლხეთში რაიმე დიდი ცვლილება არქეოლოგიურ კულტურაში (კერამიკულ და მეტალურგიულ წარმოებაში, არქიტექტურაში, იდეოლოგიაში თუ დაკრძალვის წესში არ შეიმჩნევა. ხსენებულ ტერიტორიაზე ადგილობრივი სოციუმი როგორც ცხოვრობდა ისე ცხოვრობს, არ ჩანს ბერძნული კულტურის რაიმე ზეგავლენა მოსახლეობის ყოფაში” (გ. გამყრელიძე, დასახ. ნაშრ, გვ. 172).
გ. გამყრელიძე, რომელმაც საგანგებოდ შეისწავლა ყველა არქეოლოგიური მონაცემები ქ. ფოთის მიმდებარე ტერიტორიაზე, შეისწავლა ყველა წყარო ქ. ფაზისის შესახებ, ასკვნის, რომ თუ ფოთი ფაზისია, მაშინ “ე.წ. დიდი ბერძნული კოლონიზაცია ძვ.წ. VIII-VII საუკუნეებში არ შეხებია ქ. ფაზისს” (იქვე, გვ. 172). გ. გამყრელიძე გულისხმობს, რომ არქეოლოგიური მასალების მიხედვით, ქ. ფოთს არ შეხებია “ე.წ. დიდი ბერძნული კოლონიზაცია”, ცხადია, ქ. ფაზისი მილეტელთა დაარსებული იყო და ფაზისი თვით იყო დიდი ბერძნული კოლონიზაციის შედეგი, მაგრამ, რადგანაც ქ. ფოთთან არ აღმოჩნდა ამ კოლონიზაციის რაიმე კვალი, ეს კიდევ ერთხელ მიუთითებს, რომ ქ. ფოთთან არ უნდა ეძიონ ქ. ფაზისი, არამედ სხვა რეგიონში, იქნებ ჭოროხის შესართავთან, ანდა უფრო სამხრეთით. გ. გამყრელიძე განაგრძობს _ ქ. ფოთსა და მის შემოგარენში “უცხოური ნაწარმი კოლონიზაციის ეპოქაში არ ჩანს, ხოლო ძვ.წ. VI-V საუკუნეთა იმპორტული ნაწარმი მცირეა და სულ დაახლოებით 100 ერთეულით (კერამიკის ნატეხები) განისაზღვრება. ამიტომ აქ რაღაც ინტენსიურ ბერძნულ საკოლონიზაციო მოქმედებებზე საუბარი ჯერჯერობით სრულიად უსაფუძვლოა” (გ. გამყრელიძე, “ქ. ფასისის ადგილმდებარეობის და დეფინიციის საკითხისათვის”, იბერია-კოლხეთი, საქართველოს ანტიკური პერიოდის არქეოლოგიურ გამოკვლევათა კრებული, #1, 2003, ძიებანი, დამატებანი, IX, გვ. 172).
აღსანიშნავია, რომ ის მწირი არქეოლოგიური მასალა, რომელიც მიკვლეულია, აღმოჩნდა მიწის ქვეშ 6 მეტრის სიღრმეზე, ან პალიასტომის ტბის ფსკერზე ან ზღვაში _ “დღევანდელი ფოთის ტერიტორიაზე ყველაზე ძველი არქეოლოგიური მონაცემები ადგილ ნატეხებთან პალიასტომის ტბის დასავლეთ ნაწილში თიხა-ტორფიან ფენებში დადასტურდა. აქ აღმოჩნდა ძვ.წ. IV ს-ის ანტიკური შავლაკიანი ჭურჭლის ქუსლი და ამფორის ძირი (ძვ.წ. III ს.). ქ. ფოთის მიდამოებში აღმოჩნდა ძვ.წ. V ს-ის კოლხური თეთრის 2 ცალი დიდრაქმა. ქ. ფოთში, პირველი მაისის ქუჩაზე, გეოლოგიური ბურღვის შედეგად, 6 მეტრ სიღრმეზე აღმოჩნდა სინოპურის მსგავსი ძვ.წ. II-I სს-თა კერამიკის ნაშთები (იქვე, გვ. 174).
ფოთის მიდამოებში ცხოვრება ქრისტიანობის გავრცელების შემდეგ გაგრძელდებოდა ჩვეული გზით, ანუ ადგილობრივი მოსახლეობის ყოფა ისეთივე იყო, როგორც მთელ დანარჩენ ისტორიულ დასავლეთ საქართველოში, სადაც უკვე IV ს-დან ეკლესიათა მშენებლობა ჩვეულებრივი მოვლენა იყო. ასევე ყოფილა თანამედროვე ფოთის მახლობლად პალიასტომის ტბის ადგილას ერთ-ერთ სოფელში, სადაც იდგა ეკლესია (ჩანს IV-VIII სს-სა), რომლის ცნობილმა ხატმა “პალიასტომის ღვთისმშობელმა” დღემდე მოაღწია _ “ფოთიდან, პალიასტომის ტბის მიდამოებიდან, არის ქართული (მხედრულწარწერიანი) ბარძიმი, რომელიც ქ. ქუთაისის ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მუზეუმში ინახება (ინვ. #3788)”. (იქვე, გვ. 176). ბარძიმს აქვს ქართული წარწერა, ასევე ქართულია პალიასტომის ხატის წარწერაც, რაც ერთმნიშვნელოვნად მიუთითებს, რომ აღნიშნული ტაძარი ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში იმყოფებოდა და არა ბერძნულისა. ბერძნულ საეპისკოპოსოებში ქართული წირვა-ლოცვა და წარწერები, როგორც წესი, არ არსებობდა. აქედან გამომდინარე, ჩანს, არც ფასისის სამიტროპოლიტო ცენტრი ყოფილა ქ. ფოთში, იქნებ ფასისის სამიტროპოლიტო და მისი ოთხი ბერძნული საეპისკოპოსო არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ იქ იყო, სადაც მათი არსებობის შესახებ მიუთითა სახელგანთქმულმა მეცნიერმა ნ. ადონციმ, ანუ ტრაპეზუნტის ოლქში, ჭოროხის ხეობის დასავლეთ ნაწილში.
მართლაც, პალიასტომის ტბის ფსკერზე არქეოლოგებმა აღმოაჩინეს სოფლური დასახლება, შეიძლება ითქვას ქართული ტიპისა, რადგანაც მას არ გააჩნია ბრწყინვალება ბერძნული ცივილიზაციისა.
ჰიდრო-არქეოლოგი წერს _ “პალიასტომის ტბის სამხრეთ ნაწილში კაპარჭანას ბოლოში, ადგილ “ნაეკლესიარზე” აღმოჩნდა რიყის ქვებით ნაგები კედლის ნაშთები. ტბის დასავლეთ ნაწილში, მალთაყვასთან, დადასტურდა III-VIII სს-თა ნამოსახლარის ნაშთები. არქეოლოგიური კვლევით გაირკვა, რომ პალიასტომის ტბაში პუნქტ “ნატეხებში” ძველი ნამოსახლარია და მისი ნაშთები 900 კვადრატულ მეტრზე ვრცელდება… პალიასტომის ტბის ფართი 18 კვ.კმ-ია, ზღვისა და ტბის დონე თანაბარია” (იქვე, გვ. 126). გ. გამყრელიძის აზრით სიტყვა პალიასტომი შედგება ორი ბერძნული სიტყვისაგან “პალიას” (ძველი) და “სტომა” (ციხე-სიმაგრე). ე.ი. ძველი ციხე-სიმაგრე.
პალიასტომის ტბაში ადგილ “ნატეხების” ნამოსახლარის კერემიკა (აგური, კრამიტი) ისეთივეა, როგორც დასავლეთ საქართველოს სხვა ნაგებობებისა _ “აგურები ზომებით ისეთივეა, როგორც დასავლეთ საქართველოს ადრეული შუა საუკუნეების ნაქალაქარებზე _ ბიჭვინტა, სოხუმი, ოჩამჩირე, გუდავა, ნოქალაქევი, მთისძირი, ვაშნარი, ქობულეთ-ბიჭვნარი, ციხისძირი და გონიო. პალიასტომის ტბის ნამოსახლარზე არმოჩნდა ბრტყელი გვერდებდაკეცილი კრამიტი… აქ ადგილობრივის გარდა აღმოჩნდა უცხოური ბრტყელი კრამიტის ნატეხებიც… “ნატეხების” ნამოსახლარზე აღმოჩენილი კერამიკული ტარა _ ადგილობრივი ამფორები სიახლოვეს იჩენს ნოქალაქევში გათხრილთან და საერთოდ დადასტურებულია დასავლეთ საქართველოს გვიანანტიკური ხანის _ ადრეული შუა საუკუნეების ძეგლებზე (განთიადი, ოჩამჩირე, ციხისძირი, ვარციხე, ქობულეთ-ბიჭვნარი)” (იქვე, გვ. 177). ადგილობრივია სამზარეულო კერამიკა ქოთნები, ჯამები, ლუთერიები, დოქები, ასევე სამეურნეო კერამიკა-ქვევრები. ადგილობრივია პალიასტომის ტბის ნასახლარის აღმოჩენილი მასალის 75%, მთელი არქეოლოგიური მასალის 25%-მდეა უცხოური კერამიკა, რაც მიუთითებს საგარეო ურთიერთკავშირს ამ ნასახლარისა. ასე, რომ ფოთის არქეოლოგიური მასალა ადგილობრივია და არ განსხვავდება ზოგად ქართულისაგან იმ ეპოქისათვის. “ამნაირი ჭურჭელი დასავლეთ საქართველოს IV-V სს ფენებში გვხვდება” (იქვე, გვ. 178). ანდა “ასეთი მინის ნატეხები გათხრილია წებელდში, სოხუმში, ნოქალაქევში, და სხვაგან. მსგავსი ფეხიანი სასმისები IV-VIII სს-ით თარიღდება. მინის ფეხიანი სასმისები დადასტურებულია მცხეთაში, ურბნისში, რუსთავში და სხვაგან (იქვე, გვ. 178).
ერთი სიტყვით, ფოთის არქეოლოგიური მასალა მიუთითებს, რომ იქ არსებული “ნატეხების” დასახლება, ჩვეულებრივი, სხვათა მსგავსი ადგილობრივი (ქართული) სოფელი იყო, თავისი ეკლესიით და ანტიკური თუ ბიზანტიური ტიპის ქალაქი არ ყოფილა. “ნატეხები” კი ყველაზე დიდი დასახლება იყო ფოთის რეგიონში.
ისმის კითხვა: რატომ აღმოჩნდა ფოთის (“ნატეხების”) დასახლება პალიასტომის წყლის წიაღში? ამის მიზეზი იყო ჩანს შავი ზღვის დონის აწევა ანუ ტრანსგრესია, რომელიც დაიწყო ახალი წელთაღრიცხვის დასაწყისიდან. შავი ზღვის დონე თანდათანობით იმატებდა საუკუნეთა მანძილზე, იმდენად ამაღლდა, რომ თანამედროვე დონეს 3 მეტრით გადააჭარბა. შავი ზღვის წყლის ზედაპირის ამაღლება 3 მეტრით, კატასტროფული იყო რიონის დაბლობისათვის, რომლის დიდი ნაწილი ზღვის დონეზე _ 0-ვან ნიშნეულზე მდებარეობს. მაშასადამე, ამ დაბლობის დიდი ნაწილი 3 მეტრი სიმაღლის წყლით თუ არა, ჭაობით მაინც დაიფარა. შავი ზღვის დონის ეს მატება გაგრძელებულია დაახლოებით XI ს-მდე, შემდგომ კი ზღვას უკან დაუხევია და თანამედროვე 0-ვან დონეზე დამდგარა. იქამდე, როგორც ითქვა, ადრერკინის ხანაში შავი ზღვის დონე რეგრესიის გამო უფრო დაბლა იყო 0-ვან ნიშნეულთან შედარებით, ანუ ამჟამინდელ ზღვის დონეზე დაბლა. ამ დროს ხელსაყრელი პირობები შექმნილა ადამიანთა ცხოვრებისათვის, მაგრამ დაახლოებით I ს-დან დაიწყო ზღვის დონის აწევა, ე.ი. ჯერ ზღვა გაუტოლდა 0-ვან ნიშნეულს, ეს ალბათ საუკუნეები გრძელდებოდა. ქრისტიანობის გავრცელების კვალდაკვალ ზღვაც იმატებდა, მაგრამ მატება მაინცდამაინც საგანგაშო არ ყოფილა, რამაც საშუალება მისცა პალიასტომის ტბის ადგილას აეგოთ ეკლესია, ალბათ IV-VII სს-ში, მაგრამ მატება გრძელდებოდა, ზღვამ წინ წაიწია. ამ დროისათვის ალბათ ზღვის მატება უკვე 1-2 მეტრს აჭარბებდა. ეს კი უკვე კატასტროფა იყო. VIII ს-სათვის, ის 3 მეტრს მიუახლოვდა, შენობები თანდათანობით წყლით დაიფარა, ხალხმა მიატოვა საცხოვრისი და მთიან ადგილებში გადასახლდა. ჩანს, უფრო ქუთაისისაკენ, რადგანაც ქუთაისში გადაასვენეს პალიასტომის ეკლესიის ცნობილი ხატი და აგრეთვე, გურიაში, ჯუმათში გადაასვენეს პალიასტომის სხვა ხატი. არქეოლოგი კარგად აღწერს კლიმატურ კატასტროფას _ “კლასიკურ-ელინისტური ხანის ფასისი მაინც მიკვლეული არ არის. ეს კი იმიტომ ხდება, რომ ხსენებულ მონაკვეთში ურთულესი პალეომორფოლოგიური სიტუაციაა. გეომორფოლოგიური მდგომარეობის მხრივ ყულევ-ფოთი-ურეკის ზღვისპირეთი, თითქოს, ამოვარდნილია საქართველოს ზღვისპირეთის (330 კმ.) საერთო კონტექსტიდან. აქ ბუნდოვანია გლობალური, შავი ზღვის რეგრესიისა და ტრანსგრესიის ფაქტი ფასისთან მიმართებაში. გაურკვეველია ზღვის სანაპირო შლეფის ლოკალური დინამიკის საკითხიც. ხშირად, გეომორფოლოგები არქეოლოგების მონაცემებს ეყრდნობიან და სანაპიროზე ნამოსახლარების განლაგების მიხედვით გამოაქვთ ზოგადი დასკვნები. ჩვენი აზრით, საკითხი კომპლექსურ შესწავლას მოითხოვს. ოღონდ, სასურველია, რომ ჯერ გეომორფოლოგებმა გაგვცენ პასუხი თუ როგორი იყო სანაპიროს დინამიკა და ძველად სად ერთვოდა რიონი ზღვას. მათ უნდა გაითვალისწინონ გლობალური (ზღვის რეგრესია-ტრანსგრესია) და ლოკალური (მდინარეების გამონატანი ნაშალი მასალა, მდინარეების რიონის, ფიჩორის, ხობის, სუფსის ძველი კალაპოტები, რეგიონის ჭაობიანობა, ტორფიანობა და სხვა) მონაცემები… საყურადღებოა, რომ აქ ერთის მხრივ ხდება რიონის მიერ საუკუნეების განმავლობაში დიდძალი ნაშალი მასალის გამოტანა, რაც ალბათ დელტის ზღვაში გაწევას იწვევდა, ხოლო მეორეს მხრივ ხდებოდა ზღვის დონის აწევა, რასაც სანაპიროს მიტაცება მოყვა” (იქვე, გვ. 179).
გ. გამყრელიძის აზრით, “ფასისი ზღვაში უნდა იყოს დაძირული, ამის დასტურია აგრეთვე მეცნიერ-გეოგრაფების მონაცემები, რომლის მიხედვით შავ ზღვაზე ე.წ. ფანაგორიული რეგრესიის დამთავრების მერე დაიწყო შავი ზღვის ტრანსგრესია (ძველი და ახალი წელთაღრიცხვების მიჯნაზე), შედეგად დღევანდელი ზღვის დონემ 3 მეტრამდე აიწია. შესაბამისად ძველი ნამოსახლარები ზღვის ქვეშ უნდა მოქცეულიყვნენ. კერძოდ, ამგვარი პროცესები განვითარდა ჩრდილოეთ და სამხრეთ (მაგ. სინოპი) შავიზღვისპირეთში, სადაც მთელი რიგი ანტიკური ნამოსახლარები მოექცნენ წყალქვეშ (იქვე, გვ. 180).

ძველი “ფასისის” ბერძნული განმარტება
ცნობილია, რომ სიტყვა “ფაზისში” პ. ინგოროყვამ გამოყო ძირი “ფას”, რომელიც დაუკავშირა ქართულ “ფს” ფუძეს, რაც ზოგადად გამდინარე წყალს აღნიშნავს. ცხადია, ასეთი ძიება მნიშვნელოვანია და ბევრ რაიმეს ხსნის, მაგრამ მაინც, უნდა ვიფიქროთ, რომ ბერძენი კოლონიზატორები თუ მოახალშენენი, ამ სიტყვით, გამოხატავდნენ კიდევ უფრო სხვა მნიშვნელობას გამდინარე წყლისა. ჩანს, არა ყველა მდინარეს უწოდებდნენ ისინი ფასისს, არამედ მხოლოდ მას, რომელსაც ეთანადებოდა ბერძნული სიტყვა “ფასისი”.
“ფასისი” ბერძნულად ერთ-ერთი ღვთაების სახელი იყო, რომელსაც მდინარის სახე ჰქონდა. მდინარე-ღვთაება ფასისის გენეალოგია ასეთი ყოფილა _ ის “ღმერთ” ოკეანესა და თეტისის შვილი იყო _ ძველი წელთაღრიცხვის VIII ს-ის პოეტის ჰესიოდეს სიტყვით (“თეოგონია”) _ “თეტესმა ოკეანეს უშვა ბობოქარი მდინარეები: ნილოსი, ალფეიოსი… მეანდროსი, ლამაზტალღებიანი ისტოსი, ფასისი, რეზოსი”… ძვ.წ. VIII-VI სს-ში დიდი ბერძნული კოლონიზაციის ეპოქაში. “ამ ვითარებაში მდინარეები კულტისა და ღვთაების რანგში იყო აყვანილი… ქალაქ “ფასისის” სახელწოდება ნამდვილად უკავშირდება ღვთაებად ქცეული მდინარის “ფასისის” სახელს. ის მდინარისა და ზღვის შეერთების ადგილზე მდებარეობდა. ეს ქალაქი მილეტელმა ბერძნებმა დაარსეს და მას მდინარის სახელი უწოდეს” (ს. გვასალია, ანტიკური ხანის კოლხეთი, ცოტნეიდელი, II, 2008, გვ. 55).

ცნობილია, რომ ბერძნები ფასისს უწოდებდნენ რამდენიმე მდინარეს, მათ შორის ევფრატსაც (მის ზემოწელში) და ჭოროხსაც, თუ არას ვიტყვით სხვა მდინარეებზე. ეს სიტყვა “ფასისი” ბერძნულად თურმე ერქვა საზოგადოდ სუფთა სითხეს, მათ შორის სუფთა წყალს, სუფთა ზეთს და სხვათა, რომელნიც თავიანთი სისუფთავის, სიწმინდის გამო გამოიყენებოდა ღვთისმსახურებისას.
“ფასისი ჯერ კიდევ ძვ.წ. II ათასწლეულში ეწოდებოდა წმიდა ზეთს, რომელიც იხმარებოდა მეფის ან სასულიერო პირის მიერ სხვა პიროვნების ზეთისცხებისას საზეიმო სახელმწიფოებრივი ღონისძიების დროს (იხ. სიტყვა “ფასის” გ. ფრიდრიხის ხეთურ-გერმანულ ლექსიკონში, გვ. 173) მდ. ფასისის წყალი წმინდაა, სასმელად საუკეთესოა, ზღვასთან ამ მდინარის შეერთებისას ზღვის წყალს არ ერევა და მის თავზე მოექცევა ხოლმე, როგორც ხდება ზეთის შერევისას წყალთან. ის დიდი ხნის მანძილზე ინახებაო, წერდნენ I ს-ში ელინები” (ნ. ფოფხაძე, “კოლხეთის წარსულის ორიოდ საკითხი”, ცოტნეიდელი, II, 2008, გვ. 120).
აქედან ჩანს, რომ ბერძნები “ფასისს” უწოდებდნენ არა ყველა მდინარეს, არამედ მხოლოდ მას, რომლის წყალიც იყო სასმელად კარგი, მისი სისუფთავის გამო, რომელიც ზღვის წყალს არ ერეოდა და მის თავზე ექცეოდა, როგორც ზეთი, რომელიც დიდი ხნის მანძილზე ინახებოდა ჭურჭელში.
მართლაც, ასე აღწერს მაგალითად, პროკოფი კესარიელი (და მისი ეპოქის ავტორები) მდინარე ფასისს. შეიძლებოდა თუ არა მდ. რიონი ზღვასთან შერთვის ადგილას ყოფილიყო სასმელად საუკეთესო, რომელიც ჭურჭელში დიდი ხნის მანძილზე ინახებოდა, რომელიც ზღვას ზემოდან მოექცეოდა მისი სისუფთავის გამო, როგორც ზეთი? ეს შეუძლებელია! რატომ? იმიტომ, რომ რიონი ერთ-ერთი ყველაზე ამღვრეული მდინარე ყოფილა მსოფლიოში, რადგანაც წელიწადში ზღვაში შეაქვს 10-12 მილიონი ტონა ლამი, სილა და ნაშალი მასალა, არა თუ სასმელად, ჭიქაში ჩასხმის შემდეგაც ლექს იკეთებს. მისი წყლის სიმღვრივისა და სიმძიმის გამო შეერთებისას, არა თუ ზღვას მოექცევა თავზე, არამედ სწრაფად ილექება. ისე, რომ ვთქვათ, თვით რიონი ზღვას ერთვის არა ვითარცა გაქანებული მთის მდინარე, არამედ როგორც მდორე და მღვრიე წყალი, რომელსაც უჭირს ზღვაში შესვლა, ამიტომაც თვითმხილველი მეთევზეების თქმით, ხან რიონი შედის ზღვაში, ხან კი პირიქით _ ზღვა შედის რიონის კალაპოტში. პერიოდულად ენაცვლება ერთმანეთს მათი წყლები, ამის გამოც, მისი წყალი არა თუ ზღვას მოექცევა თავზე, არამედ მასში უმალ იკარგება. სხვაა ფასისის აღწერა _ ის დიდი გაქანებით შედიოდა ზღვაში, იმდენად ჩქარია, რომ ერთხანს ზღვაში ჭავლის სახით მიედინებოდა, ამიტომაც ნავები გვერდს უქცევდნენ ამ ჭავლს, რათა შიგა ზღვაში არ წაეღო. ასე აღწერს პროკოფი ფასისს, მის გემოიან და მსუბუქ წყალს. ჩვენთვის ცნობილ მდინარეთა შორის, ცხადია, ესეთი მხოლოდ ჭოროხია, რომლის სათავე არმენიაშია (რადგანაც სტრაბონის ცნობით, არმენიამ იბერიისაგან მიიტაცა პარიადრეს კალთები სხვა ტერიტორიებთან ერთად, ამიტომაც ჭოროხის სათავე აღმოჩნდა არმენიაში, ანუ ისტორიულ იბერიაში, ანუ რაც იგივეა ლაზიკაში, შემდეგდროინდელ ლაზისტანში).
თავისი განსაკუთრებული თვისებების გამო ფასისი, როგორც ითქვა ბერძენთათვის ღვთაებად მიიჩნეოდა. ამ სიტყვით ხომ “წმიდა სითხის” ცნება გამოიხატებოდა. ჰერიოდესაგან განსხვავებით პლუტარქეს აზრით ფასისი იყო ჰელიოსისა და ოკეანის ასულის ოკოროეს ძე _ წყლის ღვთაება.
“უძველესი ცნობა ქ. ფასისის შესახებ შემონახულია ძვ.წ. IV ს-ის ძეგლში ფსევდოსკილაქს კარიანდელის “პერიპლუსში”. მდ. ფასისის სახელი კი ძვ.წ. VII ს-ის ჰერიოდეს “თეოგონიაში” გვხვდება. მდ. ფასისს კოლხეთში ჰეროდოტეც იცნობს, მაგრამ, როგორც ირკვევა მდ. ფასისში ჰეროდოტე რიონს არ უნდა გულისხმობდეს. ამ მხრივ ჰეროდოტე გამონაკლისი არ არის” (ს. გვასალია, “ანტიკური ხანის კოლხეთი”, ცოტნეიდელი, გვ. 55).
მაშასადამე, ს. გვასალიას აზრით, ჰეროდოტე და სხვა მრავალი მწერალი რიონსა და ფასისს ერთმანეთთან არ აიგივებდა. ს. გვასალია გვაწვდის ასევე ცნობას, რომ “ზღვის სანაპიროს მოხილვის, კალაპოტის მერყეობის მხრივ, რიონს ერთ-ერთი პირველი ადგილი უკავია. სპეციალსიტების აზრით რიონში 3-ჯერ მეტი ლამია, ვიდრე ნილოსში. რიონს ზღვაში ყოველწლიურად, საშუალოდ, 10-12 მილიონი ტ&a