ძველი ქართული ენა

ძველი ქართული ენა – სალაპარაკო ნორმა რეგიონებში

ჩვენამდე მოღწეულ ძველი ქართული მწერლობის ძეგლებში, მიუხედავად მათი წარმომავლობისა ყველგან დაცულია ერთი და იგივე ენობრივი ნორმა.

ძველი ქართული მწერლობის ძეგლებში არ იგრძნობა კუთხურობა, მხარეებისთვის ნიშანდობლივი მეტყველების (ენაკავებისა თუ დიალექტების) გავლენა. როგორც ითქვა, რომელ რეგიონშიც უნდა იყონ ისინი დაწერილნი (აფხაზეთში, ეგრისში, სვანეთში, არგვეთში, გურიასა თუ ტაო-კლარჯეთ-კახეთ-ჰერეთში)- ენობრივ-გრამატიკული ნორმა ერთი და იგივეა.

რა იყო ამის მიზეზი?

მიზეზი, ჩანს, იყო ის, რომ IV-Xსს-ში (და შემდეგ) ქართული ენა არ იყო დაშლილი დიალექტურ დონეზე, სალიტერატურო ნორმის დაცვა (და, ამიტომაც, მისი შესწავლა) არ იყო საძნელო საქმე კუთხეებში მოღვაწე მწერლებისათვის (ისინი ხომ ძირითადად ბერები იყვნენ, უმეტესი, საფიქრებელია, არცთუ მაინც და მაინც განსწავლული).

ძველი ქართული ენა დიალექტურ დონეზე დაშლილი რომ ყოფილიყო I ათასწლეულში (ან მის მახლობელ ხანაში), ეს უთუოდ აისახებოდა მწერლობაში.

მაგალითად, XXD საუკუნეში ჩვენ გვყავდა საგანგებოდ, უმაღლეს სასწავლებლებში განსწავლული მწერლები, მიუხედავად ამისა, ისინი მაინც ამჟღავნებდნენ თავიანთი კუთხეების მეტყველებათათვის დამახასითებელ ნიშნებს, მაგალითად, გალაკტიონ ტაბიძეს აქვს- “გადიწერა ჩემი ლექსი” (უნდა იყოს გადაიწერა), ვაჟა-ფშაველა და თვით აკაკიც, რომელიც გმობდა ლიტერატურაში კუთხური მეტყველების დანერგვას, თავიანთ შემოქმედებაში ავლენდნენ თავიანთი კუთხეების სალაპარაკო ნორმებს, თუ არას ვიტყვით ოტია იოსელიანზე, ო. ჩხეიძესა, ე. თათარაიძესა და სხვათა შესახებ. რატომ?

მიზეზი ამისა არის ის, რომ XX საუკუნეში დიალექტურ დონეზე ქართული ენა მკვეთრად იყო დაყოფილი, რამაც სალიტერატურო მწერლობაშიც გაჟონა.

მაგალითი გვიჩვენებს შემდეგს: ასევე რომ ყოფილიყო დაყოფილი ძველი ქართული ენა (ე.ი. ძველი დიალექტები ძალზე განვითარებულნი რომ ყოფილიყვნენ), ჩვენ ამის ასახვას უთუოდ ვპოვებდით ძველ ქართულ ლიტერატურაში, სადაც ამის ნიშან-წყალიც კი არ ჩანს.

მართალია, კ. კეკელიძემ დაამკვიდრა თვალსაზრისი, რომ ჰაემეტობა ანდა ხანმეტობა თითქოსდა დიალექტური ნორმის ასახვა იყო, მაგრამ, საფიქრებელია, რომ ხანმეტობა და ჰაემეტობაც იყო საერთო საზოგადო სალიტერატურო მოვლენა. ე.ი. ხანმეტობის დროს ხანმეტი იყო მთელი ლიტერატურა, ანუ ხანმეტობა მთელი ხალხის სალაპარაკო ენის ნორმა იყო, როცა ხანი შეიცვალა ჰაეთი, ჰაემეტობა იქცა სალიტერატურო ნორმად, ანუ ის არ იყო რომელიმე კუთხის მოვლენა, არამედ მთელ ქვეყანაში სალაპარაკო ენის ნორმა იყო, ენის განვითარების შედეგი.

მეორე მაგალითი, რასაც პატრიარქი ილია II მიუთითებს ხოლმე, არის ის, რომ ძველი ქართულის ნორმები და ლექსიკა ამჟამადაც დაცულია კუთხეებში, მაგალითად, იმერეთში გავრცელებული სიტყვა “ტყლიპი”- ძველი ქართულია (ელენთა – ახალი ქართული სიტყვაა), ძველი ქართულის სიტყვები “კვერი, კვეჟო” – იმერეთში ახლაცაა გავრცელებული (ახალ ქართულშია- ჩაქუჩი), ასევე სიტყვა “კურო” (ახალი ქართულის ბუღა) და სხვა.

ამჟამადაც, როგორც მთის, ისე ბარის კილოების უამრავი გრამატიკული წარმოთქმა და ლექსიკური ერთეული – ძველი ქართულიდანაა დარჩენილი, რაც მიუთითებს, რომ ძველი ქართული ოდესღაც ამ კუთხეების სალაპარაკო ნორმა იყო.

 

ზანურ-ქართული ენობრივი ერთობა

ზანურ-ქართული ენობრივი ერთობის შესახებ ძირითადად არსებობს სამი თვალსაზრისი.

1. აკად. გ. მელიქიშვილის ნაშრომების მიხედვით (რომელიც მკაფიოდ აისახა “საქართველოს ისტორიის ნარკვევებში”) ზანურ-ქართუვლი ენობრივი ერთობისათვის ძველი წელთააღრიცხვის XII-VI საუკუნეები იყო შუალედური ხანა, დაახლოებით ეს პერიოდი ემთხვევა კოლხური კულტურის აყვავების ხანას, ამიტომაც ქართულ-ზანურ ერთობას ასევე კოლხური პერიოდი ეწოდება, იგულისხმება რომ XII-VI სს. კოლხეთის ენა იყო აღნიშნული ქართულ-ზანური.

მხოლოდ ამ პერიოდის დასასრულს შეეხება გ. მაჭავარიანის და თ. გამყრელიძის მიერ “სინანტა სისტებში” (1984) გადმოცემული თეორია, რომ ქართულ-ზანური ენობრივი ერთობის დაშლა დაიწყო არა ქრისტეშობამდე VI საუკუნეში, არამედ უფრო გვიან “ძველი და ახალი წელთაღრიცხვების მიჯნაზე”. ძველი და ახალი წელთაღრიცხვების მიჯნის ქვეშ ცხადია უნდა ვიგულისხმოთ I-II საუკუნეები ქრისტეშობის ეპოქა. ამ დროს ქრისტიანული სარწმუნოების გავრცელებისას, წმ. სახარება წარმართა შორის ბერძნულად იკითხებოდა და თარჯიმნის მიერ ზეპირად ითარგმნებოდა. სახარების ზეპირი თარგმანის ენა მთელ ისტორიულ საქართველოს მიწა-წყალზე ერთიდაიგივე ყოფილა, ამის მიზეზი იყო ზანურ-ქართული ენობრივი ერთობა. ანუ როგორც აღმოსავლეთ,ისე დასავლეთ საქართველოში I-III საუკუნეებში იმჟამად მოღვაწე უამრავი მქადაგებელი ქრისტიანობისა და აქა იქ დაფანტული ქრისტიანული თემების მოძღვრები საქართველოს ხალხს თავის ენაზე აცნობდნენ წმიდა წერილს, ეს ენა კი ჯერ კიდევ დაუშლელი ზანურ-ქართული იყო,რაც შემდეგ მალევე საფუძვვლად დადებია ძველ ქართულ საეკლესიო-სალიტერატურო ენას, რომელზეც ითარგმნა წმიდა წერილი.

1. მეორე თვალსაზრისი გამოთქვა არქეოლოგმა ო. ჯაფარიძემ, რომლის მიხედვითაც ქართულ-ზანური ერთობა არსებობდა უფრო ადრე თრიალეთური და არა კოლხური კულტურის ხანაში, ქართულ-ზანური ერთობა მისი აზრით თრიალეთური კულტურის დასასრულით უნდა დათარიღდეს (ო. ჯაფარიძე, არქეოლოგიური გათხრები თრიალეთში, 1969, გვ. 232-235).

III. მესამე თვალსაზრისი ეკუთვნის თ. მიქელაძეს. ის კოლხურ კულტურას მეგრულ-ჭანურ (ზანურ) ეთნიკურ სამყაროს უკავშირებს. მისი აზრით, ქართულ-ზანურ ერთობის დაშლა არა უგვიანეს ძვ. წ. II ათასწლეულის დამდეგს უნდა მომხდარიყო (იხ. მიქელაძე, ძიებანი კოლხეთისა და სამხრეთ-დასავლეთ შავიზღვისპირეთის უძველესი მოსახლეობის ისტორიიდან, 1974).

(ნ. ხაზარაძე, ძველაღმოსავლური და ქართველოლოგიური ძიებანი, 2001 გვ. 416).

მისგან განსხხვავებით,  ჩემი თვალსაზრისი მთლიანად ეთანხმება აკად. გ. მელიქიშვილის, აკად. თ. გამყრელიძისა და გ. მაჭავარიანის თეორიას, რომელთა მიხედვითაც ზანურ-ქართული ენობრივი ერთობა არსებობდა ფარნავაზის მიერ ძველი ქართული ერთიანი სახელმწიფოს ჩამოყალიბების ეპოქაში და ის მხოლოდ მაშინ იწყებდა დიალექტურ დონეზე დაშლას. უფრო მეტიც, იმ ენობრივი რეფორმების შემდეგ, რომელიც ძველი ქართული საისტორიო წყაროების ცნობით გაატარა მეფე ფარნავაზმა, მოხდა ენობრივი მთლიანობის სახელმწიფებრივი დაფიქსირება, ზანურ-ქართული გადაიქცა სახელმწოფო და კულტურის ენად, მას ეწოდება “ძველი ქართული ენა”.

ანუ ძველი ქართული ენა იყო ე.წ. ზანურ-ქართული ჯერ კიდევ დაუშლელი ენა. წყაროთა მიხედვით ფარნავაზის სამეფოს ფორმირებაში აქტიურად მონაწილეობდა ეგრისის მოსახლეობა. ზან-ქართული ენა, ანუ ჩემი თვალსაზრისით იგივე ძველი ქართული ენა, გადაიქცა სახელმწიფო სავალდებულო ენად და ამასთანავე ის დაფიქსირდა ვითარცა ერთადერთი ღვთისმმსახურების და კულტურის ენა.

ძველი ქართულის პირვანდელი ფორმები ხანმეტური და ჰემეტური – უფრო ახლოს იდგა ზანურ-ქართულ ენასთან, ვიდრე თანამედროვე ქართველური დიალექტები.

მეგრულ-ლაზური დიალექტი სალიტერატურო ზოგადქართული ენის სათავეებთან

არქეოლოგ ვირჯილიო კორბოს მიერ მდ. იორდანის ნაპირზე, ბეთლემის ჩრდილოეთით 1952 წელს აღმოჩენილი მონასტერი წყაროებში იწოდება “ლაზთა მონასტრად” (ე. მამისთვალიშვილი, ქართველები და ბიბლიური სამყარო, გვ. 85). ეს მონასტერი V საუკუნის 40-იან წლებში აუგია პეტრე იბერის მოძღვარს იოანე ლაზს.

VI საუკუნეში, პროკოფი კესარიელის ცნობით, იუსტინიანეს განუახლებია “ლაზთა მონასტერი იერუსალიმის უდაბნოში” (გეორგიკა, II, 1965, გვ. 223).

ე. მამისთვალიშვილის მოსაზრებით ამ მონასტერში იოანე ლაზთან ლაზეთიდან წმიდა მიწაზე ჩასული ბერ-მონაზვნები იყრიდნენ თავს (ე. მამისთვალიშვილი, ქართველები და ბიბლიური სამყარო, 1998, გვ. 85).

ლაზთა მონასტერი იმითაა საინტერესო, რომ აქ აღმოჩნდა ქართული დამწერლობის ყველაზე ადრინდელი ძეგლები, ლაზთა მონასტრის ქართული წარწერები არიან დღემდე აღმოჩენილ ქართულ წარწერათა შორის ყველაზე უძველესნი, ისინი ნახევარი საუკუნით წინ უსწრებენ დღემდე ყველაზე ძველად მიჩნეულ ბოლნისის წარწერებს (გ. წერეთელი, უძველესი ქართული წარწერები პალესტინიდან, 1960, გვ. 29).

იერუსალიმის უდაბნოს ლაზთა მონასტერში აღმოჩნდა ოთხი ქართული წარწერა.

ისმის კითხვა, რატომ აღმოჩნდა ლაზთა მონასტერში ქართული წარწერები?

ქართული ენა ისტორიული საქართველოს ყველა კუთხეში (და ლაზეთშიც) ერთად-ერთი სალიტერატურო, სახელმწიფო, კულტურის, საეკლესიო და ადმინისტრაციის ენას წარმოადგენდა, მაგრამ, რადგანაც XX საუკუნეში გაჩნდა ტენდენცია იმისა, რომ სხვა კულტურის ნაწილად წარმოადგინონ ეგრის-ლაზეთი,საჭიროა ამ კითხვის დასმა.

ამ კითხვის პასუხის ძიებისას ჩვენ შეიძლება გავიხსენოთ ორი კესარიელის, კერძოდ პროკოპი კესარიელისა და გელასი კესარიელის ცნობები ლაზეთის ენისა და ეკლესიის შესახებ.

კერძოდ, მაგალითად, პროკოფი კესარიელის ცნობით ლაზეთის ქვეყნის ცნობილ ქალაქს, რომელსაც ბერძნულად ერქვა “კუტაია”, ლაზურ ენაზე ეწოდებოდა “ქუთათისი”. მაშასადამე, პროკოფი კესარიელის ცნობით “ქუთათისი” ლაზური სიტყვაა, ლაზების ენით შესაბამისად ნაწარმოები, მაგრამ ეს სიტყვა თავისი სუფიქსებით არის ძველი ქართული ენის მიხედვით ნაწარმოები, ეს მიუთითებს რომ ქართული სალიტერატურო ენა და ლაზური დიალექტი პროკოფი კესარიელის დროს უაღრესად ძალზე ახლოს იდგნენ ერთმანეთთან, ძველი ქართული სალიტერატურო ენა კი იგივე საეკლესიო ენაა, რომელზეც ითარგმნა წმიდა წერილი და დაიწყო წირვა-ლოცვა საქართველოში.

ლაზების საეკლესიო ენაც ძველი ქართული უნდა იყოს, რადგანაც გელასი კესარიელის ცნობით იბერებმა და ლაზებმა “ტყვე ქალის”, ანუ წმიდა ნინოს მიერ ერთად მიიღეს ქრისტიანობა.

ე.ი. გელასი კესარიელის ამ ცნობით წმიდა ნინო ლაზების განმანათლებელი იყო, შესაბამისად ის იყო ერთიანი ქართული ეკლესიის დამაარსებელი, ერთი ენითა და საეკლესიო ტრადიციებით.

ჩანს, წმიდა ნინოს დროს ლაზური ჯერ კიდევ არ იყო ბოლომდე გამოყოფილი ფუძე ქართული ენისაგან.

მართალია, ამჟამად მიღებულია თვალსაზრისი, რომ ზანურ-ქართული ენობრივი ერთობა დაიშალა ქრისტეშობამდე რამდენიმე საუკუნით ადრე, მაგრამ არ უნდა იქნას დავიწყებული გ. მაჭავარიანისა და თ. გამყრელიძის ის თვალსაზრისი, რომელიც მათ გამოთქვეს წიგნში “სოსანტთა სისტემა”, რომ ზანურ-ქართული ენობრივი მთლიანობა წელთააღრიცხვის მიჯნაზე ჯერ კიდევ არსებობდა, ანუ ახალი წელთაღრიცხვის დაწყებისას, I-II საუკუნეებში ქრისტიანობის ქადაგებისას მოციქულების მიერ ზანურ-ქართული ენობრივი მთლიანობა ჯერ კიდევ არსებობდა.

III-IV საუკუნეებში წმიდა წერილის ადგილობრივ ენაზე ზეპირად ქადაგების ეპოქაში, ჩანს ყველა ქართული ტომისათვის გამოყენებული იქნა იმჟამად ყველასათვის გასაგები ჯერ კიდევ ერთიანი ენა – ეს უნდა ყოფილიყო ზანურ-ქართული საერთო ენა, რომელსაც შემდგომში ეწოდა “ძველი ქართული ენა” და გადაიქცა სალიტერატუროდ.

ზანურ-ქართული საერთო ენა, რომელსაც შემდგომში ეწოდა “ძველი ქართული ენა” ჩანს, საეკლესიო ოფიციალურ ენად გადაიქცა IV საუკუნეში, როცა ზეპირი სალიტერატურო ენა იქცა დამწერლობის ენად.

წმიდა წერილის ქართული თარგმანების ჩაწერის დროს გამოყენებული იქნა მთელ იბჟამინდელ ქართულ სამყაროში გავრცელებული ე.წ. “ზანურ-ქართული საერთო ენა”, რომელიც იქამდეც, როგორც აღნიშნული იყო გამოიყენებოდა ზეპირი ქადაგებებისათვის.

ამ მოსაზრებას განამტკიცებს ფაქტები იმისა, რომ V საუკუნის იერუსალიმის ლაზურ მონასტერში აღმოჩნდა არა ლაზური დიალექტით შესრულებული წარწერები, არამედ სალიტერატურო ზოგად ქართულით, ასევე ფაქტი იმისა, რომ იოანე ლაზი V საუკუნის დასაწყისში, ჩვილ პეტრე იბერს წმიდა წერილს ასწავლიდა ქართული ენით.

წმიდა პეტრე იბერიის ცხოვრების მიხედვით 411 წელს დაბადებული პეტრე იბერი მძევლის სახით წაიყვანეს კონსტანტინოპოლის საიმპერატორო კარზე 423 წელს სულ 12 წლის ასაკისა. ამ დროისათვის მას იოანე ლაზის დახმარებით უკვე ზეპირად ჰქონდა შესწავლილი წმიდა წერილი ქართულ ენაზე.

მისი ცხოვრების აღმწერის ცნობით ბერძნული ენა და მწერლობა პეტრე იბერს შეუსწავლია კონსტანტინოპოლში, ხოლო შემდეგ იერუსალიმში შეუსწავლია ასურული ენა და მწერლობა. აქედან ჩანს, რომ პეტრე იბერს სამშობლოში წმიდა წერილი შესწავლილი ჰქონდა არა ბერძნულ და ასურულ ენებზე, არამედ სხვა ენაზე, რომელი უნდა ყოფილიყო ეს ენა თუ არა ქართული?

ლაზთა მონასტერში აღმოჩენილი ქართული წარწერები განამტკიცებს ამ მოსაზრებას.

მაშასადამე იოანე ლაზი, როგორც მემატიანე წერს, 3 წლის ასაკიდან პეტრე იბერს ასწავლიდა ქართული ენით.

აქ ჩვენ შეიძლება დავსვათ კიდევ ერთი კითხვა, უფლისწულის აღსაზრდელად იბერიის სამეფო კარზე ლაზეთიდან მიიწვევდნენ თუ არა ისეთ მოძღვარს, რომელმაც საუკეთესოდ არ იცოდა ქართული ენა?

ამის მიზეზი, როგორც ითქვა, იყო ის, რომ ზანურ-ქართული ენობრივი ერთობა I-V საუკუნეებში ჯერ კიდევ შენარჩუნებული იყო. იჟამად ლაზური და ვთქვათ ქართლ-კახური ძალზე ახლო დიალექტებს წარმოადგენდნენ ერთმანეთის მიმართ, მაშასადამე მეგრულ-ლაზური ისევე იდგა ზოგადქართული საეკლესიო-სალიტერატურო ენის სათავეებთან, როგორც სხვა კითხვათა დიალექტები. ამ კითხვის ერთადერთი პასუხი უნდა იყოს ის, რომ ჩანს ქართული ენა უფრო სწორად ქართული სალიტერატურო-საეკლესიო ენა არ წარმოადგენდა ქართლ-კახეთის მოსახლეობის დიალექტზე აღმოცენებულ ენას, როგორც ახლა წერენ, არამედ ზოგადქართულ საერთო-საეკლესიო ენას, რომელიც ლაზეთშიც ისევე გასაგები იყო, როგორც ვთქვათ კახეთში.

როგორც ითქვა, ამ მოსაზრების გამოთქმის უფლებას იძლევა შემდეგი ფაქტები:

1) იერუსალიმის ლაზთა მონასტერში აღმოჩენილი უძველესი IV-V საუკუნეების ქართული წარწერები, ყველაზე პირველნი ქართულ წარწერათა შორის.

2) გელასი კესარიელის ცნობა, რომ “ტყვე ქალმა” ანუ წმიდა ნინომ მოაქცია “ლაზები და იბერები”, ე. ი. ლაზების გამაქრისტიანებელი იყო წმიდა ნინო, ზოგადქართული ეკლესიის დამაარსებელი, ამის ასახვა იყო ის, რომ ძველი საქართველოს ყველა კუთხეში, მათ შორის სვანეთსა, აფხაზეთსა თუ სამეგრელოში, ისევე როგორც აღმოსავლეთ საქართველოში არსებობდა ერთი საეკლესიო, ანუ წირვა-ლოცვის ენა, რომელზეც ითარგმნა წმიდა წერილი.

3) ერთადერთი ლაზური სიტყვა რომელიც შემონახულია ბერძნულ წყაროებში “ქუთათისი”, პროკოფი კესარიელის ცნობით ლაზური ენის შესაბამისად იყო ნაწარმოები, სინამდვილეში ის ზოგადქართული სიტყვაა. რაც საფუძველს იძლევა მოსაზრებისა, რომ ზანურ-ქართული ენობრივი ერთობა ჯერ კიდევ არ იყო დაშლილი VI საუკუნეში. ზანურ-ქართული ენობრივი ერთობის გამო იყვნენ ქართულენოვანნი ეგრის-ლაზეთიდან გამოსული საეკლესიო მოღვაწეები და დიდი მამები – იოანე ლაზი და იოანე მინჩხი, სხვანი, ათეულობით და ათასობით მამა შემოქმედნი ზოგად ქართული კულტურისა.

ქართული კულტურის მკვლევართა მიერ ფაქტიურად დღემდე მივიწყებულია უდიდესი და გასაოცარი ღვაწლის წმიდა წერილის პირველი ქართველი მთარგმნელებისა ანუ IV-V საუკუნეების მოღვაწეებისა, რომელნიც იდგნენ ქართული სასულიერო მწერლობის სათავეებთან. მათი ღვაწლი ერთგვარად გადაჩრდილა X-XI საუკუნეების მთარგმნელთა დიდმა მუშაობამ. უნდა ითქვას, რომ თვითონ X-XI საუკუნეების დიდი მთარგმნელები – გიორგი მთაწმინდელი, ეფრემ მცირე და სხვები ძალზე აფასებდნენ პირველმთარგმნელთა ნამუშაკევს.

ბოლო 1500 წლის განმავლობაში ანუ V-XX საუკუნეებში ქართულ ეკლესიაში გამოყენებული ტექსტები შემუშავებულია ანუ თარგმნილია “პირველითგანვე” ანუ IV-V საუკუნეებში, ისინი თითქმის უცვლელად მოვიდნენ დღემდე და გამოყენებულნი არიან საეკლესიო საჭიროებისათვის.

ექვთიმე და გიორგი მთაწმინდელებმა ხელახლა კი არ თარგმნეს წმიდა წერილი, არამედ პირველმთარგმნელთა ტექსტები შეადერეს და დაუახლოვეს X-XI საუკუნეებში ბიზანტიის ეკლესიაში გამოყენებულ ბერძნულ რედაქციებს.

IV –V სს. პირველმთარგმნელთა დიდი პლეადის წევრები უნდა ყოფილიყვნენ იოანე ლაზი, მოძღვარი პეტრე იბერისა, თვითონ პეტრე იბერი, თითქმის მათი თანამედროვე, იბერიის სამეფო კარზე მოღვაწე პირები და ჩანს იერუსალიმში, პეტრეს გარემოს წევრები.

სომეხთა წმიდა წერილის თარგმნა მათ ეპოქაში დაიწყო IV საუკუნის ბოლოსა და V საუკუნის დასაწყისში. მიიჩნევა, რომ მესროპ მაშტოცმა სომხური ანბანი 405 წელს შექმნა. დაახლოებით ამავე დროს ალბათ უკვე ინტენსიურად მუშაობდნენ წმიდა წერილის ქართულად გადმოსაღებად.

პირველმთარგმნელთა დიდი პლეადის წევრი ანდა შეიძლება მეთაურიც იყო იოანე ლაზი, უნდა ვიფიქროთ, რომ მის მონასტერში იერუსალიმში აღმოჩენილი წარწერები ამას ადასტურებს – ისინი შეიძლება მართლაც პირველი იყვნენ ქართულ საეკლესიო წარწერათა შორის.

ლაზთა მონასტრის სატრაპეზოს იატაკის მოზაიკურ წარწერაში ნახსენები პირები, საფიქრებელია, წმიდა წერილის ქართველი მთარგმნელები იყვნენ, მისი ტექსტი ასეთია: “შეწევნითა ქრისტესითა და მეოხებითა წმიდისა თევდორესითა შეიწყალენ ანტონი, აბაი და იოსია, მომსხმელი ამის სეფისაი და დედ-მამაი იოსიაისი, ამენ”.

მიიჩნევა, რომ მონასტერი აშენებული ყოფილა წმიდა თევდორეს სახელზე, წინამძღვარი ყოფილა ანტონი, მოზაიკა კი დაუმზადებია (მოუსხამს) იოსიას (ე. მამისთვალიშვილი, ქართველები და ბიბლიური სამყარო, 1998, გვ. 86).

ჩვენი აზრით, რომელიც ადრევე გამოვთქვით (იხ. მიტროპოლიტი ანანია “იოანე ლაზი”, “პეტრე იბერი მართლმადიდებელი ეპისკოპოსი”) აქ მოხსენებული პირები ანტონი, აბაი და იოსია უნდა ყოფილიყვნენ წმიდა წერილის ქართველი პირველმთარგმნელები, პეტრე იბერის სამეფო კარის მოღვაწეებთან ერთად.

ასეთი ვარაუდის გამოთქმის უფლებას იძლევა ის, რომ ჯერ კიდევ XIX საუკუნეში ამ წარწერის აღმოჩენამდე პირველმთარგმნელების სახელებს თითქმის ამავე თანმიმდევრობით გადმოცემდნენ, ოღონდ მათ უმატებდნენ “დავითის” სახელს. ხოლო ბაკურ მეფის კარზე ქართული ანბანის შექმნისათვის და სალიტერატურო-საეკლესიო ენის შემუშავებისათვის გაწეულ ღვაწლს აღწერდნენ მოვსეს ხორენცი და სხვა სომეხი ავტორები IV-V საუკუნეებისა.

ანტონი და აბაი სხვადასხვა პირები უნდა ყოფილიყვნენ.

არა ანტონ აბატი, არამედ ანტონი და აბაი.

ძველქართული სახელი აბაი საქართველოში ცნობილი იყო, მისგანაა გვარი აბაიშვილი. იოსია კი უნდა ყოფილიყო არა მოზაიკის მომსხმელი ხელოსანი, არამედ ქტიტორი, რომლის საფასითაც (თანხითაც) მოისხა იატაკი.

საერთოდ ხელსნების სახელებს ძველ ტექსტებში ადგილს არ უთმობდნენ, მით უმეტეს ასეთ გამოჩენილ ადგილას. ხოლო ქტიტორების მოხსენიება, მით უმეტეს თუ ისინი ცნობილი ადამიანები იყვნენ – მიღებული წესი იყო.

მაშასადამე, ჩვენ უნდა ვიფიქროთ, რომ ბაკურ მეფის კარზე IV ს-ის ბოლოდანვე გაჩაღებული იყო მთარგმნელობითი მუშაობა. ამ საქმისათვის სამეფო კარზე უნდა მიეწვიათ იოანე ლაზი, ხოლო როცა უფლისწული დაიბადა – ის (იოანე ლაზი), როგორც ამ საქმის- ახლადფეხადგმული ქართული ლიტერატურის სპეციალისტი – დაინიშნა მის აღმზრდელად.

მართლაც, 411 წლისათვის – ქართული საეკლესიო ლიტერატურა სულ ახალი ჩამოყალიბებული უნდა ყოფილიყო (411 წელს, როგორც ითქვა დაიბადა პეტრე იბერი). ძველ სომხურ წყაროებში, როგორც ითქვა, შემონახულია ცნობები, რომ ქართული საეკლესიო ანბანის და ქართული საეკლესიო ენის ჩამოყალიბებისათვის მუშაობა მიმდინარეობდა IV ს-ის ბოლოსა და V ს-ის დასაწყისში ქართლის სამეფო კარზე.

ბაკური – პეტრეს პაპა დედის მხრიდან, ასევე ბუზმარიოსი ბუზ-მიჰრი მამის მხრიდან ივერიის მეფეები იყვნენ სწორედ ამ დროს, მათ უთუოდ ღვაწლი მიუძღვით ქართული წმიდა წერილის თარგმნის საქმეში, ჩემი ფიქრით ამიტომაც არიან ისინი მოხსენებულნი ლაზთა მონასტერში სხვა პირველმთარგმნელთა მსგავსად.

პეტრეს მამა – ბუზმარიოსი ცხადია, ამ საქმის ხელისშემწყობი იქნებოდა, დედა – ბაკურდუხტთან ერთად (ბუზმარიოსი – ჩანს ძველ საქართველოში ცნობილი სახელი იყო, ადიგენის რაიონის სოფელ უდეში დაფიქსირებულია ტოპონიმი “ბუზმარეთი”, პეტრეს სახელი კი მარუანი ყოფილა სიყმაწვილეში, სახელ მარუანისგან შეიძლება იყო ნაწარმოები გვარი – მარუაშვილი, საერთოდ კი სახელი მარუანი იგივე მირიანი უნდა იყოს – იბერიის სამეფო კარზე ცნობილი სახელი).

ასე, რომ “ლაზთა მონასტერში” ჩვენ უნდა გვქონდეს პირველქართველ მთარგმნელთა სახელების ჩამონათვალი. მათი მოხსენება ამ მონასტერში საჭიროდ მიუჩნევიათ, რადგანაც მათი პლეადის წევრი უნდა ყოფილიყო მონასტრის დამაარსებელი იოანე ლაზი. მათი ღვაწლით გიორგი მთაწმინდელისა და გიორგი მცირეს სიტყვით – “პირველითაგანვე გვქონდეს წერილნიცა და სარწმუნოებაი ჭეშმარიტი და მართალი”.

წმიდა წერილის ქართული პირველთარგმანები ჭეშმარიტი და მართალი ყოფილა, ამიტომაც X-XI სს-ის “მთარგმნელ-რედაქტორებს” ისინი არ შეუცვლიათ. ამ ტექსტებმა დღემდე უცვლელად მოაღწიეს და საეკლესიო მსახურებაში გამოიყენებიან.

კ. დანელიამ, გამოჩენილმა ენათმეცნიერმა, გამოწვლილვით შეისწავლა XI ს. დასაწყისში “თარმნილი” ტექსტები და მივიდა დასკვნამდე, რომ სინამდვილეში XI ს-ში ხელახლა კი არ ითარგმნა ბერძნულიდან ქართულ ენაზე წმიდა წერილი და სხვა საეკლესიო ტექსტები, არამედ მოხდა ძველი, უკვე არსებული ქართული თარგმანების (ტექსტების) შედარება-რედაქტირება იმჟამინდელ ბერძნულ რედაქციებთან და ამის შედეგად მიღებულ იქნა ეკლესიისათვის “კანონიკური” ტექსტები. მაშასადამე ექვთიმე და გიორგი მთაწმიდელები, მათი ეპოქის წმიდა მამები იყვნენ არა მთარგმნელები ამ სიტყვის პირდაპირი გაგებით, არამედ მხოლოდ რედაქტორები. “ამ ფაქტს მხოლოდ დანახვა უნდა” – წერდა ამ ფაქტში აბსოლუტურად დარწმუნებული კ. დანელია, რადგანაც მან ეს ტექსტები, როგორც ითქვა ენათმეცნიერულად გამოწვლილვით შეისწავლა.

აღსანიშნავია, რომ გიორგი მთაწმიდელი თავის ანდერძში სწორედ ამ ფაქტს აღნიშნავს, რომ ის იყო არა “ახლად მთარგმნელი” წმიდა წერილისა, არამედ მხოლოდ “შემმოწმებელი” ანუ რედაქტორი რომელიც “აწამებდა”, ადარებდა ერთმანეთს უკვე არსებულ ძველ ქართულ ტექსტებსა და იმდროინდელ ბერძნულ რედაქციებს.

ერთმანეთთან “შეწამება” ანუ შედარება ცხადია უდიდეს ცოდნასა და შრომას ითხოვდა მშრომელ-რედაქტორისაგან. გიორგი მთაწმიდელის ანდერძის ორი რედაქცია არსებობს, ერთი რედაქცია  (შეურყვნელი ტექსტი ანდერძისა) დაუცავს სამეგრელოში, მოქვში დაცულ სახარებას, ასევე ბრეთის, ახალციხისა, ეჩმიაძინისა და უბისის სახარებებს. ამ შეურყვნელ ანდერძში ნათქვამია – “ესე წმიდაი ოთხთავი არა თუ ახლად გვითარგმნია, არამედ ფრიადითა იძულებითა ძმათა ვიეთმე ბერძნულთა სახარებათაი და შეგვიწამებია ფრიადითა გამოწვლილვითა”. ამ ანდერძიდან სრულიად აშკარად ჩანს, რომ გიორგი მთაწმიდელმა კი არ თარგმნა – ამ სიტყვის შემდეგდროინდელი გაგებით წმიდა ოთხთავი, არამედ მხოლოდ “შეაწამა” ანუ შეადარა ბერძნულ რედაქციებს და ჩაასწორა მათ მიხედვით.

შემდგომ საუკუნეებში აღნიშნულ წმიდა მამებს სიყვარულით უწოდებდნენ “მთარგმნელებს”.

მათი ხელიდან გამოსული წმიდა წერილის რედაქციები იქცა ოფიციალურ საეკლესიო ტექსტებად, ამიტომ პატივისცემისა და სიყვარულის ნიშნად მათ “მთარგმნელების” აღნიშნული წოდება დაიმკვიდრეს.

ჩანს ამ დამოკიდებულის გამო შემდეგში რომელიღაც გადამწერს ამ თვალსაზრისის შესაბამისად “შეუსწორებია” გიორგი მთაწმიდელის ანდერძი, კერძოდ მისგან ამოუღია ზოგიერთი სიტყვა, რამაც წარმოშვა ანდერძის ახალი ტექსტი ისეთი სახისა, რომელიც დღესდღეობით უფრო გავრცელდა.

ამჟამად, რატომღაც იმალება ანდერძის პირველსახე, რომელიც შერყვნილად მიიჩნევა.

სინამდვილეში გიორგი მთაწმიდელი თვითონ უხსნის მკითხველს თუ რატომ არ ესაჭიროებოდა ძველ ქართულ ტექსტებს ხელახლა თარგმნა.

მისი ძალზე დაბეჯითებული მტკიცებით დაახლოებით IV-V სს.-ში შესრულებული ძველი ქართული თარგმანები “წმიდადაა თარგმნილი” თავისი დროის მთარგმნელების მიერ. ამის გამო ძველპირველმთარგმნელთა ხელიდან გამოსული ტექსტები იყვნენ “კეთილნი” ანუ მისაღები ეკლესიისათვის, მაშ რატომ დასჭირდა ამ “წმიდად და კეთილად” თარგმნილ ტექსტებს შედარება ბერძნულ რედაქციებთან XI ს. დასწყისისათვის? ამ კითხვას თვითონ ცემს პასუხს გიორგი მთაწმიდელი.

გიორგი მცირეს სიტყვით, “ფრიადი იძულებით” გიორგი მთაწმიდელს გაუწევია უდიდესი შრომა, რომელიც ასე საჭირო იყო იმჟამინდელი ქართული ეკლესიისათვის, რათა ცილისმწამებლებს (“მაბრალობლებსა და მაყვედრებლებს”) ავტორიტეტი არ შეებღალათ ქართული წმიდა წერილისათვის. გიორგი მთაწმიდელის სიტყვითაც, მის გვერდით ყოფილან სასულიერო პირები “ძმანნი”, რომელთაც დაბეჯითებით უთხოვნიათ გაეწია ეს შრომა.

ერთი სიტყვით, გიორგი მთაწმიდელმა იღვაწა ქართული წმიდა წერილის ავტორიტეტის ამაღლებისათვის, დაუმტკიცა ყველას, რომ ის ისეთივე ღირსებისა იყო, როგორებიც იყვნენ ყველაზე კარგი ბერძნული რედაქციები მისი დროისა. თუმცა კი მიაჩნია რომ უფრო ძველი, პირველქართული თარგმანები ძალზე კარგი თარგმანები იყვნენ – ის წერს ანდერძში – “ჩვენნი ყოველნი სახარებანი პირველითგან წმიდად თარგმნილია და კეთილად – ხანმეტნიცა და საბაწმიდურნიცა” (ნ. პაპუაშვილი, ახალი აღთქმის ქართული თარგმანი, 2007, გვ. 92).

მაშასადამე, გიორგი მთაწმიდელი დიდად აფასებდა ქართველ პირველ მთარგმნელთა სკოლის მუშაობას. ეს სკოლა, როგორც ითქვა, ჩამოყალიბდა IV საუკუნის ბოლოსა და V საუკუნის დასაწყისში, სომხური წყაროების ცნობით ბაკურ მეფის კარზე. ანუ პეტრე იბერის პაპის ოჯახი იყო მეცენატი, სპონსორი და დამკვეთი იმ დიდი მუშაობისა, რომელიც ესაჭიროებოდა ახალფეხადგმულ ქართულ საეკლესიო მწერლობას, რომელიც ამ ოჯახის თვალწინ ყალიბდებოდა.

მოვსეს ხორენაცის სიტყვით, ქართველთა სამეფო კარზე შემოუკრებიათ ქვეყნის სხვადასხვა კუთხიდან ქართული ენის მცოდნეები.

სხვა წყაროდან ჩანს, რომ მათ შორის ერთერთი რჩეული ყოფილა იოანე ლაზი – რადგანაც სწორედ ის აირჩიეს ახალგაზრდა უფლისწულის აღმზრდელად, ანუ სიტყვიერების მასწავლებლად.

მართლაც, მან პატარა პეტრეს ზეპირად შეასწავლა ახალათარგმნილი წმიდა წერილი.

ეს იყო, ასე ვთქვათ – პირველი აპრობაცია პირველმთარგმნელთა მოღვაწეობის შედეგის დასადგენად.

მისი ცხოვრებიდან ჩანს, რომ პეტრეს მართლაც კეთილად შეუსწავლია წმიდა წერილი, იმდენად, რომ შემდგომში ყველას აოცებდა წმიდა წერილის ცოდნით კონსტანტინოპოლის საიმპერატორო კარზე.

ქართული საეკლესიო დამწერლობაც პირველ ნაბიჯებს დგამდა პეტრეს სიყმაწვილის წლებში.

საქმე ის იყო, რომ თუ კი მესროპ მაშტოცს მრავალი ძიება დასჭირდა სომხური ანბანის ასო-ნიშნების მოხაზულობის მოსაძებნად, ქართველ მამებს არ ესაჭიროებათ ამდენი ძიება – ქართლის სამეფო კარზე იქამდე საუკუნეთა მანძილზე იყენებდნენ ე.წ. არმაზულ დამწერლობას.

არმაზული დამწერლობით შესრულებული წარწერები აღმოჩენილია ვანში, ბორში (დასავლეთ საქართველოში), მცხეთაში და სხვაგან. ეს იყო ფინიკიური დამწერლობიდან წარმოშობილი არამეული დამწერლობის ერთერთი სახე.

როგორც ჩვენი თანამედროვე მკვლევარების (რ. პატრიძე) ნაშრომებიდან ჩანს, ჩვენს პირველ წმიდა მამებს მოუძებიანთ არამეული დამწერლობის პირველი სახე, ანუ ამ ანბანის საუკეთესო ვარიანტი და ის დაუდვიათ საფუძვლად ქართული საეკლესიო დამწერლობისათვის.

მაგალითად ასომთავრული “ა”, არის არამეული ანბანის პირველი ასონიშანი, რომელიც იგივე სახისაა, მათ შორის განსხვავება ისაა, რომ არამეული “ა” სწორი ხაზების ურთიერთგადაკვეთითაა მიღებული, ხოლო ასომთავრულის ა, იგივე ხაზებია, ოღონდ დამრგვალებული სახისა.

არამეული ანბანის სამკუთხედები – ასომთავრულში წრეებითაა გადმცემული. მაგალითად ასო ნიშანი ბანი არამეულსა და ქართულში ერთიდაგივეა, ოღონდ არამეულში ანი და ბანი სამკუთხედის ფორმის მქონეა, ხოლო ქართულში ის მრგვალია.

ცხადია, ქართულ საეკლესიო ანბანში საჭირო იქნებოდა რამდენიმე ასო-ნიშნის დამატება, თუმცა, შესაძლოა იქამდეც, არმაზულში ეს ასო-ნიშნები არსებობდა კიდეც.

ყოველ შემთხვევაში არმაზულის თავდაპირველი – დედა სახე (ძველი არამეული) უნდა ყოფილიყო საფუძველი ქართული საეკლესიო ანბანისა.

მაშასადამე ქართველმა პირველთარგმანებმა იოანე ლაზისა და პეტრე იბერის ყრმობის ეპოქაში შეძლეს არმაზულ-არამეულის დამწერლობის საფუძველზე ასომთავრულის შექმნა, ამასთანავე ქართულად თარგმნა წმიდა წერილისა და ასევე მისი ჩაწერა ქართულივე საეკლესიო ასოებით.

აქედან ჩანს, რომ იოანე ლაზი იდგა ზოგადქართული სალიტერატურო ენისა და ქართული საეკლესიო დამწერლობის სათავეებთან.

როგორც აღინიშნა, ამის მიზეზი უნდა ყოფილიყო ის, რომ იოანე ლაზის დროს აღმოსავლეთ საქართველოს ხალხის მეტყველება ძალზე ახლოს იდგა იმჟამინდელ მეგრულ-ლაზურთან, ისევე, როგორც საქართველოს სხვადასხვა კუთხეების მეტყველებებთან. საერთო სალიტერატურო ენა ის-ის იყო ისახებოდა და იბადებოდა იოანე ლაზის შრომით.

ენათმეცნიერულად ასევე იყო ევროპისა და აზიის სხვა რეგიონებშიც. მაგალითად, IX-X საუკუნეებში როდესაც კირილემ და მეთოდემ სლავურად გადმოიღეს წმიდა წერილი, სლავური საერთო ენას წარმოადგენდა ზოგადად სლავებისათვის, მხოლოდ შემდეგ XIV-XV საუკუნეებისათვის თანდათან ჩაისახა სლავურ ენაში უკრაინული, ბელარუსული, და ე.წ. “ველიკორუსული” (მოსკოვური) ენა-მეტყველებანი, დასავლეთ სლავებში შემდგომ ჩამოყალიბდა სერბული, ბულგარული და სხვა ენები. ასე, რომ სლავური წმიდა წერილი, საერთო იყო ენობრივად შემდეგჩამოყალიბებული უკრაინელების, ბელარუსების, და სხვა სლავური ხალხებისათვის. მსგავსადვე ლათინური ენა, რომელზეც ითარგმნა პირველ საუკუნეებში წმიდა წერილი, იქცა საფუძვლად შემდეგ ჩამოყალიბებული ფრანგული, ესპანური, იტალიური თუ რუმინული ენებისათვის. მაშასადამე ჯერ ითარგმნა ლათინურად წმიდა წერილი, ხოლო შემდგომ ჩამოყალიბდა ლათინური ენის საფუძველზე სხვადასხვა ხალხების ენები, ამიტომაც ამ ხალხებისათვის ლათინურ ენაზე წირვა-ლოცვა პირველ ხანებში სანამ ამ ხალხების ენები თანამედროვე სახეს მიიღებდა, სრულიად გასაგები იყო. ცხადია, ამ ერთგვარი ზოგადი წესისაგან არ უნდა ყოფილიყო გამონაკლისი ქართულიც.

IV-V სს.-ში ზოგადქართულ ენაზე ითარგმნა წმიდა წერილი, რომელიც გასაგები იყო ყველა კუთხის ქართველთათვის, რადგანაც ეს ენა იმჟამად მშობლიური და გასაგები იყო ყველა კუთხის მცხოვრებისათვის, მხოლოდ შემდეგ საუკუნეებში ამ კუთხეების მეტყველებანი გადაიქცა ერთმანეთისაგან დაშორებულ დიალექტებად. ე.ი. იოანე ლაზის დროს ლაზეთის თუ კახეთის ქართველობა მეტყველებდა ერთმანეთისათვის გასაგებ საერთო ენაზე, რომელზეც ითარგმნა წმიდა წერილი და რომელსაც შემდგომში ეწოდა ძველი ქართული სალიტერატურო ენა. მხოლოდ შემდეგ საუკუნეებში, როგორც ითქვა დაშორდნენ ერთმანეთს ეს მეტყველებანი.

ენები სწრაფად ვითარდებიან, ამიტომაც გვაქვს ძველი ბერძნული, ძველი სომხური, ძველი ქართული და ა.შ. ჩვენ ერთმანეთს ვადარებთ თანამედროვე მეგრულსა და ძველ საეკლესიო-სალიტერატურო ენას. როგორც ვიცით თუ არსებობს თანამედროვე მეგრულ-ლაზური, უნდა ყოფილიყო ძველი მეგრულ-ლაზურიც.

რა სახისა იყო ის (მეგრულ-ლაზური) 1600-1500 წლის წინ, იოანე ლაზის დროს? ჩვენი თვალსაზრისით, როგორც მრავალჯერ აღვნიშნეთ, IV-V საუკუნეებში მეგრულ-ლაზური ძალზე ახლოს იდგა სალიტერატურო ძველ ქართულთან. ამიტომაც იოანე ლაზი, ალბათ მშობლიურ დიალექტზე დაყრდნობით სხვადასხვა კუთხეების მამებთან ერთად აყალიბებდა სალიტერატურო-საეკლესიო ენობრივ ნორმას, რათა გასაგები ყოფილიყო როგორც მთის, ისე ბარის მორწმუნეებისათვის, ქვეყნის როგორც ერთ, ისე მეორე კუთხეში.

ჩვენს თვალსაზრისს, რომ იოანე ლაზის ეპოქაში მეგრულ-ლაზური სალიტერატურო ქართულის ერთერთ საფუძველს წარმოადგენდა განამტკიცებს ძველ მატიანეთა და წყაროთა ცნობები, მაგალითად “მოქცევაი ქართლისაისაის” ცნობით, ალექსანდე მაკედონელის ეპოქაში არიან-ქართლის მეფის ძე აზონი სამხრეთიდან წამოუძღვა სამხედრო ელიტის მრავალსულიან ოჯახებს, რომელთაც ჩამოაყალიბეს სახელმწიფო – “ქართლის სამეფო”. ამავე წყაროს ცნობით მის შემადგენლობაში შედიოდა ეგრისი – დასავლეთ საქართველო, რადგანაც ამ სახელმწიფოს ჩრდილო-დასავლეთი საზღვარი გადიოდა მდ. ეგრისწყალზე.

სად მდებარეობდა არიან-ქართლის სამეფო, საიდანაც ჩრდილოეთით, მათ შორის ეგრისში, ჩასახლდა ახალი ქართული სახელმწიფოს შემქმნელი აზონის სამხედრო ელიტა? ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობით კლარჯეთი აზონის მამული ქვეყანა იყო, მისი მიმდებარე მხარეებით. ე.ი. არიან ქართლი მოიცავდა კლარჯეთს, ქალდეას, ტაო-ბასიანსა და იმ მეზობელ კუთხეებს.

ლაზების ქვეყნის -”ქალდეას” და “ქართლის” ეტიმოლოგია ერთი და იგივე უნდა იყოს, რადგან ორივე სიტყვის ფუძეში თანმხოვნებია “ქლდ” და “ქრთ”, ცხადია, ეს ერთი ფუძეა, რადგანაც ლ-რ, დ-თ იდენტური ბგერებია. ლაზთა (ჭანთა) ქვეყანა ქალდეას სახელს შემოუნახავს არიან-ქართლის ქვეყნის სახელის ფუძე “ქართ”.

ძველ წყაროებში “სამეგრელო” და “სოფელი მეგრელთა” ერქვა ტრაპეზუნ-ქალდეას რეგიონს, სადაც პირველად იქადაგა ანდრია პირველწოდებულმა. ამ ქვეყნის ანუ ქალდეას ხალხის ენა შემოინახა – სალიტერატურო ძველმა ქართულმა ენამ.

XX საუკუნეში, საბჭოთა ოკუპაციის დროს, საქართველოში შესაბამისმა სამეცნიერო წრეებმა გააბატონეს თვალსაზრისი, თითქოსდა ძველ ქართულ სალიტერატურო ენას IV-V საუკუნეებში საფუძვლად დაედო ქართლ-კახური დიალექტი.

ეს თვალსაზრისი ძირეულად განსხვავდებოდა საქართველოში იქამდე ათასწლეულთა მანძილზე არსებულისაგან,რომ ძველი ქართული საერთო ენა იყო ქართული ეკლესიის მრევლისათვის,რომლის იურისდიქციაშიც ყოველი ქართული თემი შედიოდა აფხაზეთ-სვანეთიდან არაქსამდე და შემახიამდე.

 

ლაზიკის სამიტროპოლიტოს ძველი მოსახლეობის ენა

სტრაბონის მიერ ნახსენები პარიადრეს, ხორძენასა, გოგარენასა და მიმდგომი ოლქების მოსახლეობის ანუ ძველი იბერების ენა უნდა ყოფილიყო სუსტად დიფერენცირებული ფუძე ქართული (ე.წ. ფუძე ქართველური) ენა, ანუ ის ენა, რომელიც საფუძვლად დაედო ძველ ქართულ სალიტერატური მწერლობას – ამის გამო ძველი ქართული ენის ცოდნა ამ მხარეებიდან გამოსული ქართველებისთვის (ტაოს, ბასიანისა და მეზობელი მხარეების მცხოვრებთთვის) ბუნებრივი იყო, ამის ანარეკლია ის, რომ ამ და მიმდგომი მხარეებიდანაც გამოსული მოღვაწეების სომხურენოვან თხზულებებში ქართულენოვნების ნაშთებია შემორჩენილი, მაგალითად, გრიგოლ პართელის არაბულენოვან ცხოვრებაში ქართული სიტყვები გვხვდება, ისევე, როგორც დავით უძლეველის ნაშრომებში. ასევე სასუნცის ეპოსში- “დავით სასუნცი” – სომხური ხალხური საგმირო ეპოსი, ძირითადი პლასტები VIII-X სს განეკუთვნება,ჩაიწერეს 1874 წ. ასახავს 4 თაობის საგმირო საქმეებს.

ამ მხარეების (იბერების ყოფილი საცხოვრისის, რომელიც შემდგომ “არმენიის” ნაწილად იქცა) მოსახლეობის ქართული წარმოშობის გამო, იმდენად მშობლიურ-ეროვნული იყო ეს ქვეყნები, რომ აქ მოღვაწეობა ეთნიკურად ქართველ სასულიერო პირებს არ უჭირდათ. ერთი მაგალითია კირიონი, რომელიც მცხეთის კათალიკოსად არჩევამდე აღნიშნული მიწა-წყლის, კერძოდ აირარატის პროვინციის ერთერთი უმთავრესი მღვდელმთავარი იყო და, შეიძლება ითქვას, რომ მისმა ეროვნულ-ქართულმა გამოღვიძებამ, ანუ ბრძოლამ გუგარქის ქართველთა ქართული იდენტობის აღორძინებისათვის, იქონია უდიდესი გავლენა არა მარტო გუგარქის ქართველობაზე, არამედ გუგარქის სამხრეთით მდებარე არაქსის ხეობისა და პარიადრეს კალთებზე მცხოვრები ქართველებზეც. აქ (შავი ზღვიდან ვანის ტბამდე) მოსახლეობის მიერ ქართული ეროვნული იდენტობის აღორძინების პროცესი გაგრძელდა VIII-X საუკუნეებშიც. ქართული იდენტობის აღორძინებას პარიადრე-გუგარქის ვრცელ რეგიონში ხელი შეუწყო არაბთა სუსტმა მმართველობამაც, რაც დაგვირგვინდა ე.წ. “ზემო ქვეყნებში” X საუკუნისათვის ქართული სახელმწიფოებრიობის განვრცობით ვანის ტბამდე.

XI საუკუნეში ბიზანტიამ აღნიშნული მიწა-წყალი ჩამოაშორა საქართველოს. იქაური ქრისტიანი მართლმადიდებლები განაშორა მცხეთის დედა ეკლესიას და შეიყვანა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის სამიტროპოლიტოში, მაგრამ ამ ქმედებით ბიზანტიის იმპერიამ, ისევე, როგორც VI-VII სს-ში, ძირთადად თავისდაუნებლიეთ, ხელი კვლავ შეუწყო ქართველთა შორის სომხური იდენტობის განვრცობას, რადგანაც იქაური ქართველობა ფაქტიურად სომხურ-ქალკედონიტური ეკლესიის იურიდიქციაში მოექცა.

არმენიზაციის პროცესის თავიდან ასაცილებლად იქაურმა ქართველობამ მხოლოდ ის მოახერხა, რომ ეკლესიურად განშორდა სომხურ ცენტრებს და (მართალია არაქართულ, მაგრამ მაინც) ქალკედონიტურ საეპისკოპოსოებში გაერთიანდა.

იქაურ ქართულ სამრევლოთა ბაზაზე ჩამოყალიბდა ლაზიკის, ანუ ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოში ქალკედონური საეპისკოპოსოები -ოლნუტისა, ხორძენასი, ბიზანასი, ანდაკისა და სხვა, ხოლო ვანის ტბის ირგვლივ იყო სომხურ-ქალკედონური საეპისკოპოსოები წმ. ნიკოლოზისა, არჭეშისა, ბერკრისა, ვანისა და სხვა.

პარიადრეს მთა მთა-ქედთა გრანდიოზული სისტემა, როგორც ითქვა, განფენილი იყო თერმოდონტიდან კარინ-არზრუმამდე, ძველი ერის II საუკუნეში მხოლოდ მისი ერთი, სამხრეთი კალთა ჩამოაცალა არმენიამ იბერიას სტრაბონის ცნობით. ეს იმას ნიშნავს, რომ პარიადრეს ჩრდილო კალთები სტრაბონის დროს კვლავ იბერებით, იყვნენ დასახლებულნი, ასევე არაქსის სანაპიროები კვლავ ქართველთა საცხოვრისად დარჩა თვით X საუკუნეშიც კი კონსტანტინე პორფიროგენეტის სიტყვით.

არაქსი საზღვარი იყო იბერიასა და ბიზანტიას შორის, აღნიშნულის გამო აქაური მოსახლეობის ბუნებითი ენა იყო ქართული ენა და ეს ენა მათ “ქართიზაციის” პროცესის შედეგად არ შეუძენიათ.

უცხო ტომების ე.წ. ქართიზაციის არც ძალა და არც უნარი არაბობისგან დაშლილ-დანაწევრებულ ქართულ სახელმწიფოებრივ ერთეულებს არ შესწევდათ. პირიქით,სპერ-კარინ-ბასიან-იმიერტაოს ქართველობის მძაფრი და ყოველდღიური არმენიზაცია მიმდინარეობდა.

მხოლოდ რჩეულებმა შეძლეს ეროვნული იდენტობის შენარჩუნება, მათგან ერთერთი პირველი იყო კირიონი, მაგრამ სხვებმა იმჟამად ეს ვერ შეძლეს. ყველა მონაცემებით ეთნიკურმა ქართველმა ნერსე იშხნელმა სომეხთა კათალიკოსმა ეს ვერ შეძლო, თუმცა კი თავის საეკლესიო-პოლიტიკურ საყრდენად შედარებით ნაკლებ არმენიზირებული ტაო აირჩია და იქ იშხნის საეპისკოპოსო ცენტრი გადაიტანა.

აღნიშნული რეგიონი, სადაც ქსენეფონტემ ქართული ტომები აღწერა, შემდგომში სომხეთის ერთერთ ცენტრად იქცა, თუმცა ეროვნულად ვინაობაშერყეული მოსახლეობით. ამიტომაც მის ერთ ნაწილს არმენოხალიბებიც კი დაერქვა პირველსუკუნეებში.

სომხეთი ერთენოვანი ქვეყანა არ ყოფილა, აქ გავრცელებული ყოფილა სხვადასხვა ენები, კერძოდ, კორდუელთა ენა, ალბანელთა ენა, სივნიელთა ენა, ხოითელთა (არტინის) ენა, ორთიელთა ენა, დასავლეთ ჭანეთისკენ კი “არ ისმოდა სომხური ენა” (პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე,გვ. 499).

VIII ს-ის სომეხი მწერალი სტეფანოს სივნიელი წერდა, რომ სომხეთის 7 მხარე სომხეთის სანაპიროებზე, ენობრივად განირჩეოდა შიდა სომხებისაგან, რადგანაც ამ მხარეებში ადგილობრივი ენები (“მოსაზღვრე დიალექტები”) ყოფილან გავრცელებულნი. ეს მხარეები ყოფილან ტაო (იმიერ ტაო), სპერი (ზემო სპერი), ხოითი – სასუნის მხარე, არწახი, სივნიეთი, კორდუენა (კორჭეა) და სხვები. კორდუენაში ამ დროისთვის, პ. ინგოროყვას სიტყვით, ქურთული ყოფილა გავრცელებული, თუმცა კი კორდუენა ძველ ქართული ქვეყანა იყო ნ. ადონცის სიტყვით. ქართული ენა ტაოსა და სპერში ყოფილა გავრცელებული. ხოითელ-სასუნელთა ენა ორთაელთა ენად იწოდებოდა და “არტანი”-ს სახელითაც იწოდებოდა (შდრ. არტაანელთა, ანუ ქართუელთა ენა).

 

ქართულენოვნების ნაშთები ჩრდილო არმენიაში

ჩრდილო, შუაAდა დასავლეთ არმენია კარდუხებისა და ხალიბების ეპოქაში (ძვ.წ.V-IV სს.) ქართული ტომებით იყო დასახლებული, ამიტომაც აქ მდებარე ვრცელი მიწა წყალი პარიადრეს მთიანეთიდან, ხორძენესა და გოგარენას ჩათვლით იბერების საცხოვრისი იყო.

სტრაბონის ცნობით, მხოლოდ ქრისტეშობამდე II საუკუნეში შეძლო იმჟამად გაძლიერებულმა არმენიამ იბერებისაგან მიეტაცებინა მათი სამშობლოს მნიშვნელოვანი ნაწილი- პარიადრეს მთისწინეთი, ხორძენე და გოგარენა

ეს ტერიტორია არმენიის ნაწილად გადაიქცა.

მართალია საქართველოს დიდმა მეფეებმა (ფარნავაზმა,მირიანმა და ვახტანგ გორგასალმა) ილაშქრეს ამ მხარეებში,რათა სამშობლოსათვის დაებრუნებინათ მიტაცებული ტერიტორიები, მაგრამ ამაოდ.

უკვე ჩრდილო და დასავლეთ არმენიად გადაქცეულ ყოფილ იბერიაში დაიწყო მკვიდრი მოსახლეობის(ე.ი. ქართველების) არმენიზაციის თითქმის შეუქცევადი პროცესი.

მიუხედავად ამისა ქართულენოვნების ნაშთები მაინც ჟონავს ამ მხარეებიდან გამოსული ზოგიერთი სომეხი მოღვაწის თხზულებიდან და თვით ხალხური შემოქმედებიდანაც კი. მაგალითად:

ქართულენოვნების ნაშთი გვხვდება-

ა. დავით სასუნცის ცხოვრებაში, სადაც გვხვდება შემდეგი ქართული სიტყვები: ნენა, ამირანი, ბიჭი, კაკაბა, იქვეა ლაზიზმები (ვ. გოილაძე, გვ. 39).

ბ. ქართულენოვნების ნაშთია აგათანგელოზის წმ. გრიგოლის ცხოვრებაში;

გ. ვანის ტბისპირა მხარის ქართულენოვნებას მიანიშნებს ასურელი მამების  ქართულენოვნება. ვ. გოილაძის აზრით, ისინი ამ მხარეებიდან იყვნენ;

დ. დავით ანღათის წიგნში გვხვდება ქართული სიტყვა;

არმენიაში ამ ქართულენოვან ნაშთებს ჩვენი მეცნიერები “ქართიზაციად” თვლიან.

ქართიზაცია – ესაა პროცესი ზემოდან ქვემოთ და არა ქვემოდან ზემოთ, ანუ ჯერ შედის უმაღლეს ფენებში განათლების, კულტურის, ურთიერთობის, სახელმწიფო და საეკლესიო ენად ქართული ენა და კულტურული ფენები ითვისებენ ამ ენას, შემდეგ შეიძლება ის გავრცელდეს დაბალ ფენებშიც. თუ ასე ძლიერი იყო ქართიზაცია და მან შეძლო მესხეთის (ტაო-კლარჯეთის) სრული “გაქართველება” იმდენად, რომ დღესაც, XXI ს. დასაწყისში, ტაოელი გლეხები ქართულად ლაპარაკობენ, მაშინ, როცა ტაო ერთიან საქართველოში სულ 2-3 საუკუნე იყო, რატომ ვერ გახდა ეს შესაძლებელი სამეგრელოში, სადაც ქართული ენა, ეკლესია და კულტურა უწყვეტია დღემდე? ამიტომ ისეთი სიტყვები, როგორიცაა ბიჭი (ბუშის მნიშვნელობით) ( ეს სიტყვა გვხვდება დავით სასუნცის ცხოვრებაში) გოჭი (ეს სიტყვა გვხვდება გრიგოლ პართელის ცხოვრების არაბულ თარგმანში) და სხვა, არის ხალხის შიდა ენობრივი სამყაროდან მოსული და არა კულტურული ზემოქმედების, ანუ ქართიზაციის შედეგი.

 

ენის შენარჩუნების მიზეზები

ტრაპეზუნტ-არზრუმ-ვალაშკერტის არეალში, მცხოვრებმა მკვიდრმა ქართულმა მოსახლეობამ შეძლო ქართულენოვნების შენარჩუნება, რაც განსაკუთრებით გამოვლინდა არაბობის დასრულების შემდგომ IX-X საუკუნეებში.

არაბების შემოსევამდე აღნიშნული მიწა-წყალი ერთმანეთს შორის გაინაწილეს ბიზანტიისა და სპარსეთის იმპერიებმა და მას არმენიის ნაწილად მიიჩნევდნენ. რადგანაც IV-V საუკუნეებში სომხეთის სახელმწიფოში შედიოდა.

სტრაბონის ცნობით, როგორც ითქვა, ჯერ კიდევ ქრისტეშობამდე II საუკუნეში ჩამოაცალა ის არმენიამ იბერიას. შესაბამისად ბიზანტიელებმაც და სპარსელებმაც თავიანთ მიერ დაპყრობილი ქართული მიწების ნაწილი შეიყვანეს ე.წ. “დასავლეთ არმენიაში”, სხვა ნაწილი “მაღალ არმენიაში”, ნაწილი კი “პერსარმენიაში” და ა.შ.

მიუხედავად დამპყრობელთა ხშირი ცვლისა, არზრუმ-ტაო-ვალაშკერტის რეგიონის მკვიდრმა ქართველებმა მაინც შეძლეს ქართულენოვნების შენარჩუნება, ამის ერთერთ მიზეზს ასახელებს ვ. გოილაძე, თუმცა სხვა რეგიონთან დაკავშირებით ის წერს: “შუამდინარეთი და ვანის ტბის ირგვლივ მდებარე რაიონი, მართალია არერთი დამპყრობლის და სახელმწიფოს ხელში იყო, მაგრამ, როგორც ჩანს, ამა თუ იმ ტერიტორიაზე შესული და გაბატონებული უცხო ეთნიკური ელემენტი, ყოველთვის ვერ ახერხებდა დამხვდური მოსახლეობის ასიმილაციას. მათი მოთავეობით შექმნილი სახელმწიფოს დაცემის შემდეგ ძველი მოსახლეობა არსებობას განაგრძობდა, და არა თუ ეთნიკურ შეგნებას, ზოგჯერ ენასაც მშობლიურს ინარჩუნებდა როგორც ცნობილია, ასე მოხდა აღმოსავლეთ მცირე აზიაში ძვ. წ. XIII ს. დამლევს ხეთების სახელმწიფოს დაღუპვის შემდეგ მუშქებმა თავისი ეთნიკური სახე და ენა შეინარჩუნეს, ალბათ ასე მოხდა შუამდინარეთშიც. ასურეთის იმპერიის დაცემის შემდეგ, როგორც “ძველი მსოფლიოს ისტორიაშია” მითითებული, “არ მომხდარა რაიმე მნიშვნელოვანი ეთნიკური ცვლილება! დაიღუპა მხოლოდ ასირიული საზოგადოების ზედა ფენა, ნაწილობრივ ქალაქელები. სოფლის მოსახლეობა დარჩა თავის ადგილას და მათი შთამომავლები ცხოვრობენ ჩრდილო ერაყში დღემდე, თუმცა აქადური ენა დიდი ხნის წინ დაკარგეს” (ძველი მსოფლიოს ისტორია, ტ. II, მოსკოვი, 1982, რუს. ენაზე. გვ. 42. ვ. გოილაძე, ასურელ მამათა სამშობლო, 2002, გვ. 49).

მსგავსადვე, არაბთა ბატონობის დასასრულისთანავე, ყოფილი დასავლეთ არმენიისა და აგრეთვე პერსარმენიის მკვიდრმა მოსახლეობამ (ტაოს, ბასიანსა და მიმდებარე რეგიონებში) წარმოაჩინა, რომ ისინი შესანიშნავად ფლობდნენ ქართულ ენას, უფრო მეტიც, მათ გააჩნდათ ქართული იდენტობა, თუმცა კი განათლების მქონე ქართველობა ფლობდა სომხურ ენასა და წერა-კითხვას. ამჟამად მათ, უსაფუძვლოდ, “სომეხი-ქალკედონიტების ერთ გაქართველებულ ნაწილად” მიიჩნევენ.

 

სომეხი ქალკედონიტების ენა

ბიზანტიის იმპერიაში სომეხ-ქალკედონიტთა მონასტებსა და ეკლესიებში წირვა-ლოცვა და საერთოდ ღვთისმსახურება მიმდინარეობდა სომხურ ენაზე. ამის შესახებ არსებობს წყაროები. მაგალითად, წმიდა საბა განწმედილის მონასტერში, რომელიც სომხეთიდან შორს, ანტიოქიაში მდებარეობდა, ღვთისმსახურების ენად სომხებისათვის სომხური იყო ნებადართული.

სომეხი-ქალკედონიტები სომეხეთის პატრიოტები იყვნენ და მათთვის ძალზე ძვირფასი იყო ეროვნული კულტურა და სომხური ეკლესიის ტრადიციები. ამიტომაც მტკიცება მათი ე.წ. “გაქართველებისა” უფრო მათი პატრიოტიზმის შეუფასებლობაა.

“გაქართველების” თეორია მხოლოდ პოლიტიკური მიზნით ჩამოყალიბდა XX საუკუნის დასაწყისში სომხური ნაციონალური ინტერესების დასაკმაყოფილებლად. აღნიშნულის შესახებ თვით სომეხი ავტორები წერენ “პრავოსლავნაია ენციკლოპედიაში”:

“სომეხი ქალკედონიტები თვითონ თავიანთ თავს თვლიდნენ სააკ პართევის, მესროპ მაშტოცის და ნერსე დიდის მემკვიდრეებად (და არა ფარნავაზის, კირიონის და გრიგოლ ხანძთელისა. Mმიტრ.ა.ჯ.). სომხური ენა სომეხ-ქალკედონიტთა საღვთისმსახურო ენა იყო იმ შემთხვევაშიც კი, როცა ისინი შეკედლებულნი იყვნენ ბერძნულ მონასტრებს (მაშ როგორ ხდებოდა მათი “გაქართველება”? Mმიტრ.ა.ჯ.), მაგალითად, “სომეხთა საქმეების მოთხრობების” თანახმად, VI საუკუნეში საბა განწმედილის მონასტერში სომხებს ნებას რთავდნენ ღვთისმსახურება მშობლიურ ენაზე ჰქონოდათ, იმის შემდეგაც კი, რაც სომხეთში გაიმარჯვა ანტიქალკედონურმა მიმართულებამ, სომეხი-ქალკედონიტები მაინც ინარჩუნებდნენ მშობლიურ ენას და მას იყენებდნენ სამისიონერო მიზნებისათვის (ამის შედეგად შეძლეს მათ VI-VII საუკუნეებში ტაოსა და სხვა ქართულ თავისუფლებადაკარგულ ოლქებში გაბატონება, იშხნის კათედრის დაარსება ქართველ-ქალკედონიტთა შორის. ე.ა.), მაგალითად, იოსები, კონსტანტინოპოლის მართლმადიდებლური სომხური თემის წევრი, რომელმაც კონსტანტინოპოლშივე შეისწავლა სომხური ენა და მწიგნობრობა, 991წ. თარგმნა ბერძნულიდან მოკლე წლიური სვინაქსარი კონსტანტინოპოლის ეკლესიისა, რომელიც მან შეავსო სომხური წყაროების ცნობებით და გაგზავნა სომხეთში. სომეხ-ქალკედონიტთა წრეებიდან გამოვიდა ასევე ბერძნულიდან გამომავალი თვენი XI ს-სა, სომეხი-ქალკედონიტები მონაწილეობდნენ სომხური ლიტერატურის შესწავლასა და განვითარებაში”, – წერს პრავასლავნაია ენციკლოპედიას სტატიაში ვ. არუთინოვა-ფიდანიანი (პრავოსლავნაია ენც. ტ.III, 2001, გვ. 328).

ქართულად ითარგმნებოდა სომეხ-ქალკედონიტთა მდიდარი სომხურენოვანი ლიტერატურა, ასევე სომეხ-ქალკედონიტთა დოგმატურ-საღვთისმეტყველო პოლემიკური ტრაქტატების შემცველი წიგნებიც ითარგმნებოდა ქართულ ენაზე (იქვე, გვ. 328). სომხურ-ქალკედონური აგიოგრაფიული, ეგზეგეტიკური და ფილოსოფიური ლიტერატურის ქართული თარგმნა მიმდინარეობდა როგორც V-VIII, ისე IX-X საუკუნეებშიც (იქვე, გვ. 328).

ქართულთან შედარებით, სომხურ-ქალკედონიტური ლიტერატურა გაცილებითი სიღრმითა და სისავსით გამოირჩეოდა ბერძნული და სირიული ქალკედონური ტექსტების სომხურ ენაზე ძველთაგანვე ფუნდამენტური გადმოღების გამო.

ათონის მთის ბერები აღნიშნავდნენ კიდეც, თუ რა მწირად მიაჩნდათ თავიანთი ეპოქის მშობლიური ლიტერატურა და იღწვოდნენ ეთარგმნათ სხვადასხვა ენებიდან.

აქედანაც ჩანს,რომ სომეხი ქალკედონიტები სომხებად დარჩნენ და შეუერთდნენ მათთვის მშობლიურ სომხურ ეკლესიას, ხოლო იმჟამინდელ სომხეთში მცხოვრები ეთნიკური ქართველები ყოველ გზას ეძებდნენ, რათა მშობლიურ ქართულ ეკლესიის წიაღს დაბრუნებოდნენ.

 

ძვ. ლაზურის და ძვ. ქართულის ერთიანობის მტკიცებულებანი

ქალდეა ბიზანტიურ ეპოქაში ერქვა სახელმწიფო – ადმინისტრაციულ ოლქს ანუ თემს ჭანეთ-ლაზიკაში.

ტრაპეზუნტის მიმდებარე მხარეებს იქამდეც ერქვა ქალდეა. ის ძირითადად დასახლებული იყო ჭანებით.

ეს ქვეყანა საინტერესოა თავისი სახელწოდებით.

როგორც ცნობილია, ქალდეა ჯერ კიდევ ქრისტეშობამდე ათასწლეულებით ადრე ერქვა შუამდინარეთის ერთერთ ოლქს, შემდგომში “ქალდუ” ურარტუელებმა თავიანთ მთავარ “ღმერთს” უწოდეს, მაგრამ მათგან, ანუ სემიტურ და ურარტულ “ქალდთან” გასხვავდებოდა ქართული “ქალდუ”, რომელიც, როგორც ჩანს უფრო ლევიურ-ფრიგიულ სამყაროსთან იყო დაკავშირებული.

გორდუ, ქორდუ, ქალდუ – ფრიგიელ სამყაროში საკმაოდ გავრცელებული სახელები იყო. სახელები “გალტ”, “გალატუ” სახელები ასევე მცირე აზიაში გადმოსახლებულ კელტ-გალატებსაც გააჩნდათ.

უფრო ძველია სახელი “კარდუ-კარდუხი”, რომელიც ვანის ტბასთან მცხოვრებ ქართველურ ტომს ერქვა.

კარდუხების ქვეყანაშია საძებნი ის ძველი იბერია, საიდანაც ქრისტეშობამდე VI საუკუნეში ნაბუქოდონოსორს – ბაბილონ-მესოპოტამიის მეფეს გადმოუსახლებია იბერები პონტოს ზღვის პირეთში, დასავლეთ საქართველო-ტრაპეზუნტის რეგიონში, რომელსაც დაერქვა კიდეც სახელი – ქალდეა, ივ. ჯავახიშვილის სიტყვით: “ქართუ –ჭანებისა და ლაზების ქვეყანა ქალდეა არის”

“იბერიელ-მეგრელი შტოს ტომების საკუთარ სახელებში ერთი და იგივე ქვეყნის სახელი გვხვდება. იგი არის ქართუ ანუ კარდუ. რაკი ამ ქვეყნის სახელი ორივე შტოს ტომების სახელწოდებაში მოიპოვება, უეჭველია იგი ქართველების თავდაპირველი სამშობლო უნდა ყოფილიყო.

სამშობლოს ხსოვნა მესამე შტოს წარმომადგენელს, სვანებსაც აქვთ შერჩენილი – ეს კართუ, ანუ ქართუ განთქმული ქვეყანა ქალდეა არის” (ივ. ჯავახიშვილი “ქართველი ერის ისტორია, I, 1981, გვ. 403-404).

ჭანეთს -ქალდეას, მის ხალხს კი ქალდეველებს უწოდებდნენ.

ივ. ჯავახიშვილის აზრით სიტყვა “ქალდეველი” მიღებულია ქართველთა ფუძე ქვეყნის “ქართუ”-ს სახელიდან (იქედანვეა “ქართ”-უელი და სვანების სასოფლო თემების “ხალდე” და სხვა მსგავსი სახელებიც).

აღსანიშნავია, რომ პროკოფი და სხვა ძველი ბერძენ-რომაელი ავტორები არ ახსენებენ სიტყვა “ეგრისს”, რადგანაც სახელები “ეგრისი, გურია, არგვეთი” და სხ. მომდინარეობენ ერთი საერთო ფუძიდან “გურ”, “გორ”, რაც ეტიმოლოგიურად ძალზე ახლოა ფუძე “კოლ”-თან, ამ ფუძიდანაა ნაწარმოები “კოლხი” და “კოლხიდა”, მდ. ენგურის ძველი სახელწოდება “ეგური”, ასევე ეგრისის ძველი სახელწოდება “ეგური”. ჩანს სახელები ეგური და კოლხიდა ერთმანეთის მიმართ იდენტურნი იყვნენ.

ფუძე “გურ” საერთო მნიშვნელობისა უნდა ყოფილიყო.

ფუძე “გურ”, როგორც ითქვა,ალბათ იგივე “კოლ” (კოლხიდა) ფუძეა.

ამავე ფუძიდანაა ჩანს არგუეთი, გურია, ეგურისი (ეგრისი).

ამავე “გრ” ფუძიდანაა “გარდმანი”, “გარდაბანი”, “აგარაკი”, “გარისი” (ამჟამად თეთრიწყარო), ალგეთი, ლიგანისხევი (ლიგ-რიგ) და სხვა.

ამავე ფუძიდან (“რგ”, “გრ”) უნდა იყოს ნაწარმოები ქართველთა აღმნიშვნელი ეთნო სახელები – “გეორგია”, “გეორგიენ”, “გურჯ” “გურძ”.

ასე, რომ “კოლხ” დაკავშირებულია “ქართ” და ქართველთა ქვეყნის სახელებთან (გურგაქ, გეორგიენ, გეორგია, გურძისტან).

ძველი ავტორები დაბეჯითებით მიუთითებენ, რომ შავიზღვისპირზე (შემდეგდროინდელ აფხაზეთში) ცხოვრობდა “კერკეტების” ტომი, ხოლო ჩრდილო კავკასიაში ტომი “გეორგები”, ჩემი აზრით “კერკეტები” იგივე “გერგ”, “გეორგ” ტომია. ძალზე ცდებოდნენ ქართველი საბჭოთა მეცნიერები, როცა ამტკიცებდნენ, თითქოსდა “კერკეტები” იგივე “ჩერქეზები” არიან ეტიმოლოგიური თვალსაზრისით. აქ უცანაური ისაა, რომ თურქული სიტყვა “ჩერქეზ-ჩარქაზ” შუა საუკუნეებშია დაფიქსირებული და არაა ძველიწარმოშობისა. მაშინ როცა ეტიმოლოგიურად “კერკეტი” ყველაზე უფრო ახლოა “გერგეტ” – “გერგ” “გეორგ” “გოგარ” ფუძეებთან (შედ. “გერგეტის მთა” ყაზბეგის რ-ში).

საბჭოთა ისტორიოგრაფია XX ს-ში ამტკიცებდა, რომ თითქოსდა “კოლხი ხალხი” სხვა ეთნოსი იყო, ხოლო “ქართველები” სხვა, ეტიმოლოგიური ძიება სხვას აჩვენებს.

ენობრივადაც ლაზების ანუ “კოლხების” ენა და დანარჩენი ქართველების ენა ერთიდაიგივე უნდა ყოფილიყო, ახლოს მდგომი ძველ ქართულთან.

ამ განცხადების თქმის უფლებას იძლევა პროკოფი კესარიელის ცნობა, რომ ლაზების ენით ციხესიმაგრე კოტაიონს ერქვა “ქუთათისი”: –

პროკოფი წერს- “ამ მხარეს ჩამოუდის ერთი მდინარე, სახელად რეონი, მის სანაპიროებთან ძველადვე კოლხებს აუგიათ ციხე, … მაშინ ამ ციხეს კოტიაიონს უწოდებდნენ ელინური ენით, ამჟამად კი მას ლაზები ქუთათისს ეძახიან, ბერძნული ენის უცოდინარობით მოსდით, რომ ამ სახელწოდების ნამდვილი სახე შერყვნეს. ასე აქვს ეს მოთხრობილი არიანეს.

სხვები კი ამბობენ, ძველ დროში ამ ადგილას ქალაქი იყო და კვიტაიონი ეწოდებოდაო, აქაური იყო აიეტი, რის გამოც პოეტები მას კვიტაიელს ეძახდნენ, კოლხიდის ქვეყანას კი კვიტატიდსო … ქუთაისის მახლობლად კი არის ერთი მეტად მაგარი ციხე, სახელად უქიმერიონი” (გეორგიკა,გვ. 196).

მაშასადამე, ლაზებმა, თავიანთი ენის ბუნების შესაბამისად, აწარმოეს იმ ციხის სახელი, რომელსაც ბერძნები კვიტაიონს უწოდებდნენ. ლაზებმა თავიანთ ენაზე მას უწოდეს “ქუთათისი”. ჩვენ ვიცით, რომ ეს სიტყვა ნაწარმოებია ძველი ქართული ენის შესაბამისად – ქუთათისი (სუფიქსი “ათ”,როგორც, მაგალითათ- ბაღდათი, გელათი, მამათი, და სუფიქსი “ისი”,როგორც,მაგალითად -თბილისი, ძმუისი და ა.შ.), აქედან საფიქრებელია, რომ ლაზური ენა იგივე იყო რაც ძველი ქართული ენა, ყოველშემთხვევაში ეს ასე ყოფილა I საუკუნეში არიანეს დროს, იმ დროსაც თურმე ამ ციხეს ლაზური ენის შესაბამისად “ქუთათისი” ერქვა და VI ს-შიც პროკოფის დროსაც.ეს ფაქტი ამტკიცებს იმას,რომ ძველი ლაზური და ძველი ქართული ერთი ენა იყო ანდა ერთი ენის ახლო დიალექტები.

ძვ. ლაზური და ძვ. ქართული ენის ერთიანობის, ერთი ბუნების გამო მოღვაწეობდნენ ერთად იოანე ლაზი და პეტრე იბერი იერუსალიმში. სწორედ ქართულ ენას ასწავლიდა პეტრე იბერს მისი აღმზრდელი იოანე ლაზი საქართველოშივე, 6 წლის ასაკიდან (იხილეთ გამოკვლევა “პეტრე იბერი მართლმადიდებელი ეპისკოპოსი”) … თუ არა ენობრივი ერთობა დასავლეთ საქართველოს ეპისკოპოსები რატომ შეცვლიდნენ წირვალოცვის ბერძნულ ენას ძველი ქართული ენით I ათასწლეულშივე, თუმცა ისმის კითხვა ისინი საერთოდ წირავდნენ ბერძნულ ენაზე თუ იმთავითვე, IV ს-დანვე ქართულენოვანი ანუ მშობლიურენოვანი წირვა-ლოცვა ჰქონდათ?

ძველი ლაზური ენა

პროკოფი ერთ ადგილას ახსენებს ლაზურ ენას და თანაც საუბრობს ლაზური ენის შესაბამისად სიტყვისწარმოების შესახებ, კერძოდ საუბარი ეხება ქალაქის სახელ “ქუთათისს”.

პროკოფის მტკიცებით სიტყვა “ქუთათისი” ნაწარმოებია ლაზური ენის ბუნების შესაბამისად. კერძოდ ქალაქის ძველი სახელი ყოფილა ბერძნული კუტაია. ხოლო ამ ენის უცოდინარობის გამო ლაზებს თავიანთი ენის ბუნების შესაბამისად მისგან უწარმოებიათ “ქუთათისი”, სინამდვილეში ქუთათისი ისევეა ნაწარმოები როგორც იმავე რეგიონის ბაღდათი, გელათი, მამათი და სხვა. “ათი” დაბოლოება სალიტერატურო ქართულის ანუ ძველი ქართულის ბუნებრივი ნორმაა, მეგრულად ქუთათისს “ქუთაშ”-ს უწოდებენ, ამიტომაც რადგანაც “ქუთათისი” ძველი ქართულის ენობრივი ნორმებითაა ნაწარმოები, მაგრამ პროკოფი მას “ლაზურ ენად” აღიქვამს, უნდა ვიფიქროთ, რომ VI საუკუნისთვის ჯერ კიდევ არ იყო დასრულებული ლაზურ-ქართულის დიფერენციაცია და არსებობდა საერთო ფუძე ენა, რომელიც ერთდროულად იყო ლაზურიცა და ქართულიც. ამ მოსაზრების გამოთქმის უფლებას ალბათ ისიც იძლევა, რომ თ. გამყრელიძესა და გ. მაჭავარიანის მიხედვით “ზანურ-ქართულის დიფერენციაცია I ათასწლეულში დაიწყო” (სონანტთა სისტემა), ჩანს აღნიშნულ რეგიონში ამ დიფერენციაციის პროცესი VI ს-ში ჯერ კიდევ არ იყო დასრულებული. ამით უნდა აიხსნას ალბათ ის მოვლენა, რომ ჩვენ უამრავი ზანური ტოპონიმი და ჰიდრონიმი გვაქვს გურიასა და სამხრეთ სასქართველოში. სინამდვილეში შესაძლოა ისინი იყვნენ არა ზანურის, არამედ ჯერ კიდევ გაუდიფერენცირებელი ზანურ-ქართულის ენობრივი ნაშთები. ყოველ შემთხვევაში პროკოფის მიერ ზანურად მიჩნეული “ქუთათისი” სინამდვილეში ძველი ქართული ენის ბუნების შესაბამისადაა ნაწარმოები. მაშასადამე ლაზებსა და იბერებს ერთი ენა ჰქონდათ. ამით უნდა ყოფილიყო გამოწვეული პეტრე იბერის მასწავლებლის იოანე ლაზის ქართულენოვნება, მათი ცხოვრების მიხედვით, იოანე ყრმა პეტრეს ქართულენოვან წმიდა წერილს ასწავლიდა. ასევე დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო ქართულენოვნება I ათასწლეულშივე. ჩანს ეს ენა აქ ყველას ესმოდა, რადგანაც ადგილობრივი მეტყველებანი, დიალექტები იყვნენ საერთო უკვე საეკლესიოდ გადაქცეული ენისა.

 

სიტყვა “ლაზიკის” ეტიმოლოგიისათვის

“ლაზი” ეთნონიმია, რომლითაც ბერძენი ავტორები მოიხსენებდნენ სამხრეთ-აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის მოსახლეობას. ეს სიტყვა ცნობილია უკვე I-II საუკუნეებიდან.

აღნიშნული რეგიონი, როგორც ცნობილია დასახლებული იყო ქართველური ტომებით.

ტაო-კლარჯეთის მოსახლეობას ნიკო მარი აღნიშნულ პერიოდში მეგრელ-ჭანებად მიიჩნევდა.

მესხეთში დღესაცაა მრავალი ტოპონიმი, როგორც ფიქრობენ, მეგრული წარმომავლობისა (უდე, ხვილიშა და სხვ.).

აღნიშნულ, I-II სააუკუნეებში გ. მაჭავარიანის კვლევის თანახმად ჯერ კიდევ არსებობდა საერთო ქართველური ე.წ. “ზანურ-ქართული ენა”, რომლის დიფერენციაციაც ის-ის იყო იწყებოდა (თ. გამყრელიძე; გ. მაჭავარიანი; სონანტთა სისტემა, 1965. გვ. 17).

ასე, რომ აღნიშნული ტოპონიმები(მაგ. უდე,ხვილიშა და სხვა), შესაძლებელია იყოს არა მეგრული, არამედ ჯერ კიდევ გაუყოფელი ე.წ. “ზანურ-ქართული” ენის ტოპონიმური ნაშთი.

აღნიშნულთან დაკავშირებით ბუნებრივად იბადება კითხვა “ლაზი”, ხომ არ არის (ზანურ-ქართული) სიტყვა “კლარჯისაგან” წარმოშობილი ბერძნული ენის ნიადაგზე?

ლაზიკის საეპიკსოპოსოები, XI საუკუნისათვის მდებარეობდნენ ტრაპეზუნტსა და ვანის ტბას შორის. IV-VI საუკუნეებში ეს მიწა-წყალი მოქცეული იყო ბიზანტიის იმპერიაში და იქ ჩამოყალიბებული იყო ადმინისტრაციული ერთეულები ე.წ. “მაღალი არმენია”, “მცირე არმენია”, წოფკი (სოფენა), ალზნიკი, ტურუბერანი და სხვა. ამ ოლქთა შორის აღნიშნული საეპისკოპოსოები უფრო მეტად “ალზნიკის” ოლქისკენ მდებარეობდნენ.

როგორც ცნობილია, ქართულ ისტორიულ წყაროებში სიტყვა “ლაზიკა” არ გვხვდება. ის ყოველთვის ითარგმნებოდა (“სოფელი მეგრელთა” ან “სამეგრელო”) და იგულისხმებოდა ტრაპეზუნტის სანახები, სადაც, სომხური წყაროებით, “ეგრის” ოლქი იყო განლაგებული.

მაშასადამე, სიტყვა “ლაზიკა” ქართული სამყაროსათვის უცხო იყო მისი სუფიქსის -”იკ” გამო. მართლაც, ჩვენი აზრით, სიტყვა “ლაზიკა” ნაწარმოებია სომხური ენისათვის დამახასიათებელი სუფიქსით “იკ”, ისევე, როგორც “უტიკ”, “ალზნიკ”, “პარსაიკ”, “კორსაიკ” და სხვა. თუმცა მისი ფუძე “ლაზ”-ქართულია. სტრაბონის ცნობით ამ ფუძე “ლაზ”-ითაა ნაწარმოები ხალიბების აღმნიშვნელი ეთნონიმი “ალაზონები” და მათი ქვეყნის სახელი -”ალაზონია”.

ხალიბები ანუ ალაზონები მრავალრიცხოვანი ხალხი იყო.

მათი ზოგიერთი საცხოვრისი შემდეგში სომხებმა დაიმკვიდრეს. მათ შორის უნდა ყოფილიყო სომხური პროვინცია სახელწოდებით -”Aალზნიკ”. სიტყვა “ლაზიკ” შესაძლოა იყოს “ალზნიკის” ვარიაცია, მართლაც, “ალზნიკ”-ში განლაგებული იყო ლაზიკის საეპისკოპოსოების ერთი ჯგუფი.

კიდევ ერთხელ შეიძლება აღინიშნოს, რომ ტრაპეზუნტის მხარეებისაკენ მცხოვრები ქართული ტომების ეთნონიმებში გვხვდება ქართველთაA Aაღმნიშვმელი ეთნოფუძე “გრ” სხვადასხვა ვარიაციებით, Mმაგალითად, ბექირების ტომი ცხოვრობდა ტრაპეზუნტიდან აფსაროსამდე და მათ ქვეყანას “ბექირიას” უწოდებენ.

ტრაპეზუნტი მდებარეობდა რეგიონში, რომელიც “მაკრონიად” იწოდებოდა.

ტრაპეზუნტის დასავლეთით ფარნაკია “ტიბარენიად” იწოდებოდა.

ყველა ტომის სახელში გამოიყოფა ზემოთაღნიშნული ფუძე- “გრ”, “ქრ”, “კრ”, “ბგრ”.

ბექირები – ბექირ =  ბქრ =ბგრ

მაკრონები – მაკრონ = კრ = გრ

ტიბარები – ტიბარ = იბარ = ბრ

ბექირები ცხოვრობდნენ იქ, სადაც შემდეგ ძიდრიტები, რომელსაც შემდეგ ეწოდა “ლაზიკა”.

ამავე ეთნოფუძით უნდა იყოს ნაწარმოები ცნობილი ეთნოსახელები “კოლხი” და “კოლხიდა”.

“ნ. მარი ქართული სიტყვა “გლეხის” შესახებ დასძენს – სოციალური ტერმინი გლეხი შესატყვისი სომხური “გრეჰ-იკ-ისა”, მდაბიური წოდებრივი სახელი. გლეხისაგან წარმოიქმნა “გლახაკი”, “გლახა”. “გლახა” იგივე “კოლხია”, აღნიშნავს გლეხს ან მონას” (ი. აბულაძე, შრომები, ტ. II, 1976, გვ. 168).

ნ. მარი წერს “ძირითადი სოციალური ტერმინები კავკასიაში არის ეთნიკური წარმოშობისა, უდაბლესი ფენა ქართველებსა და სომხებში იწოდება კოლხების სახელის მიხედვით ქართულად “გლეხი”, სომხურად “გრეხიკი” (ნ. მარი, ბათუმი, არდაგანი, ყარსი, პეტროგრადი, 1922, გვ. 31 (რუსულ ენაზე).

ჩემი აზრით “გლეხი” შეიცავს ფუძე-ძირ “გლ” ანუ “გრ”-ს ამ ფუძით კი იწოდებოდნენ ქართველები (გეორგიენ, გუგარქი, ეგრისი, გურია და ა.შ.) ქართლის ცხოვრების მიხედვით მათ ზედა ფენად იქცნენ მაკედონელები, მოქცევაის “არიან-ქართველები”, მკვიდრი ქართველები კი იქცა ქვედა ფენად – გლეხად. – ასე, რომ გლეხს კავშირი აქვს არა მხოლოდ სიტყვა “კოლხთან”, არამედ ზოგად ქართულ ეთნო ფუძესთან “გრ”, “გლ”-სთან.ეს ეთნოფუძე თითქმის ყველა ქართული ტომის სახელში ჩანს.