(ქალაქები ტრაპეზუნტი და კერასუნტი კოლხების ქვეყანაში)
ძველი ბერძენი ისტორიკოსი ქსენოფონტე (ძვ.წ. 430-356) ანტიკური ეპოქის გამოჩენილი ლიტერატორი თავის ცნობილ თხზულებაში „ანაბაზისი“ ასევე წერს ქართული ტომების, კერძოდ კოლხების შესახებ. ის მათ პირადად გაეცნო თავისი ლაშქრით სპარსეთიდან უკან, სამშობლოში დაბრუნებისას.
მისი პირადი დაკვირვებით კოლხების ტომი მის ეპოქაში ცხოვრობდა იმ მიწაწყალზე, რომელზეც ბერძნებმა დაარსეს თავიანთი ცნობილი ანტიკური ქალაქები ტრაპეზუნტი (ტრაპეზუსი) და კერასუსი (კერასუნტი ამჟამინდელი ტრაბზონის დასავლეთით, შავი ზღვის სამხრეთ სანაპიროზე). მხოლოდ ამ მიწაწყალს უწოდებს ქსენოფონტე „კოლხების ქვეყანას“.
ის წერს – „მივიდნენ ზღვასთან ტრაპეზუნტში – მჭიდროდ დასახლებულ ელინურ ქალაქში, რომელიც სინოპელთა კოლონია იყო კოლხების ქვეყანაში, ევქსინოს პონტოს სანაპიროზე48, აქ კოლხების სოფლებში [ელინებმა] დაახლოებით 30 დღე დაჰყვეს და აქედან აწარმოებდნენ თავდასხმებს და ანადგურებდნენ კოლხიდას. ტრაპეზუნტელებმა ბანაკში მიუტანეს ელინებს სურსათი, კარგად მიიღეს ისინი და სტუმართმოყვარეობის ნიშნად მისცეს ხარები, ქერის ფქვილი და ღვინო. ისინი შველოდნენ, აგრეთვე, მეზობელ კოლხებს, რომელნიც უპირატესად ბარში ბინადრობდნენ, რათა [ელინებს] შეთანხმებოდნენ49. [ელინებს] ამათგან ძღვნად [კიდევ უფრო მეტი] ხარები მოუვიდათ“.
ტრაპეზუსის ჩრდილოეთით ის უკვე სხვა ქართულ ტომებს (დრილებს და სხვებს) ასახელებს. ეს ტომები თეთრკანიანები იყვნენ, ეს ფაქტი გასათვალისწინებელია, რადგანაც ქსენეფონტემდე სხვა ზოგიერთი ავტორი კოლხებს მუქკანიან ტომად განიხილებოდა, მათგან განსხვავებით ქსენოფონტე მაგალითად წერს, რომ მოსინიკების ბავშვები იყვნენ „მეტად თეთრეები“, და იქვე მეორეჯერ წერს – „ყველანი – მამაკაცებიცა და ქალებიც – თეთრკანიანები იყვნენ“.
– მდიდარ მოსინიკებს ჰყავდათ მოხარშული წაბლის ჭამისაგან დასუქებული ბავშვები “განაზებულები და მეტისმეტად თეთრები” (იქვე, გვ. 136).
ქართული ტომები თეთრკანიანები იყვნენ.
ამის აღნიშვნა საჭიროდ მიგვაჩნია, რადგანაც ძვ. წ. VI-V სს. ცნობებით კოლხები “შავკანიანებად” ან “მუქკანიანებად~ აღიწერებიან, მაგრამ უკვე V ს. ბოლოდან კოლხთა აღმწერი მწერლები, რომელთაც პირადად ნახეს ისინი, აღარ წერენ კოლხთა მუქკანიანობის შესახებ.
მოსინიკებიც თეთრები იყვნენ.
ქსენოფონტე წერს – “ისინი ცდილობდნენ ყველას თვალწინ შეკავშირებოდნენ ჰეტერებს, რომლებიც ელინებს თან მიჰყავდათ, რადგან ასეთი იყო მათი ადათი. ყველანი – მამაკაცებიცა და ქალებიც – თეთრკანიანები იყვნენ… საჯაროდ აკეთებდნენ იმას, რასაც სხვები განმარტოებით სჩადიან… საკუთარ თავს ელაპარაკებოდნენ, თავისთვის იცინოდნენ და მოყვებოდნენ ხოლმე როკვას, სადაც არ უნდა ყოფილიყვნენ” (იქვე, გვ. 136).კერასუნტი, კოლხების ქვეყანაში მდებარე ელინური ქალაქი, გირესუნის ოლქში მდებრეობდა ამჟამინდელ თურქეთში.
ქსენოფონტე თავის წიგნში „ანაბაზისი“ (ქსენოფონი, კიროსის ანაბაზისი, ანტიკური კავკასია, ენციკლოპედია I, 2010, გვ. 137). წერს, რომ არმენიელებისაგან განსხვავებით, ქართული ტომები – კარდუხები, ტაოხები და ქალდები არ ემორჩილებოდნენ სპარსელებს.
ის წერს: “თუ ბაზარს არ გვიხსნიდნენ, ჩვენ თვითონ მოვიპოვებდით სურსათს, მაგრამ არა თავხედობის, არამედ აუცილებლობის გამო. კარდუხებს, ტაოხებს და ქალდებს, თუმცა ისინი მეფეს არ ემორჩილებიან და ძალიან საშიშნიც არიან, ჩვენ მტრად მოვეკიდეთ, რადგან ბაზარს არ გვიხსნიდნენ და სურსათის წართმევა აუცილებელი გახდა” (ქსენოფონი, კიროსის ანაბაზისი, იქვე, გვ. 137).
აღნიშნული ტომებიდან მხოლოდ ფასიანები და ჰესპერიტები დაიმორჩილეს სპარსელებმა და მათ მმართველად ზემოთ აღნიშნული ტირიბაზი დაუნიშნეს (მათი მიწები საუკეთესო იყო სახნავ-სათესად).
“ხოლო კარდუხები, ხალიბები, ქალდები, მაკრონები, კოლხები, მოსინიკები, კოიტები და ტიბარენები კი დამოუკიდებელნი იყვნენ” (ქსენოფონი, კიროსის ანაბაზისი, ანტიკური კავკასია, ენციკლოპედია I, გვ. 137).
ბერძენთა ჯარი გაემართა ჩრდილოეთისაკენ და ვანის ტბის სიახლოვეს მის სამხრეთ-დასავლეთით ჯერ შეხვდათ ქართველთა ტომი, რომლის სახელი იყო -“კარდუხები”.
(სახელი “კარდუხი” სიტყვა “კარდუ”-საგანაა მიღებული, ხოლო “ხი” – მრავლობითობის მაწარმოებელი სუფიქსია. “კარდუ” -იყო სახელი ხალხისა, რომლისაგანაც ნაწარმოებია ასევე სახელი “ქართუ” და სიტყვა “ქართუელი”, ე.ი. “ქართუს” ქვეყნელი. კარდუ და ქართუ ერთი ფუძეა, ამიტომაც მიიჩნევა, რომ კარდუხები – ქართული ტომი იყო, რომელიც ებრძოდა მათ ქვეყანაში შეჭრილ არმენიელებს და მათ მფარველ სპარსელებს).
კარდუხებმა იფიქრეს, რომ სპარსელთა მეფის მეგობარი ქსენოფონტე და სპარსელთა მეფის სამსახურში მყოფი მისი 10.000 კაციანი ჯარი არმენიელთა მხარდამჭერი ლაშქარი იყო. ამიტომაც მათ მედგრად იბრძოლეს ბერძენთა ამ ჯარის წინააღმდეგ, უფრო მეტიც, ბევრს ეცადნენ ქსენოფონტე და ლაშქრის მეთაურები, მაგრამ კარდუხებმა პირადი, სასაუბრო კონტაქტიც კი არ დაამყარეს მათთან.
შემდეგ საუკუნეებში, კარდუხებმა არმენიზაცია-გასომხებისაგან მაინც ვერ შეძლეს თავის დაცვა, თუმცა, არმენიაში შემდგომშიც ითვლებოდა, რომ სომხეთის პროვინცია “კორდუკ”-ში (კორდვაცის ქედის სამხრეთით, ვანის ტბის სამხრეთ-დასავლეთით), “კორდიკ ვერინ”-ში, “კორდიკ მიჯინ”-ში და “კორდიკ ნერკინ”-ში მცხოვრები ტომები – არ იყვნენ არმენიელები, მათ ტომობრივი სხვაობა ჰქონდათ არმენიელებისაგან.
კარდუხების ქვეყანაში შესვლამდე ქსენოფონტეს აცნობეს – “მთებზე მიმავალი გზა ჩრდილოეთით რომაა მიმართული, კარდუხებთან მიგიყვანთ, ისინი ცხოვრობენ მთებში, მეომარი ხალხია და სპარსთა მეფეს არ ემორჩილებიან. მათ თავს დაესხა ამ მეფის ასოც ათასიანი (120.000) ჯარი და მათგან უკან არავინ დაბრუნებულა (კარხუდების მთები მიუვალია)” (ქსენოფონი, კიროსის ანაბაზისი, ანტიკური კავკასია, ენციკლოპედია I, 2010, გვ. 118).
ასევე ქსენოფონტეს უთხრეს – `ელინმა ჯარისკაცებმა გაიგეს რომ თუ ისინი შეძლებენ კარდუხების მთების გადალახვას და მდინარე ტიგროსის სათავეებზე მისთვლას, მივლენ არმენიაში” (იქვე, გვ. 119).
კარდუხების ქვეყანასა და არმენიას ერთმანეთისაგან საზღვრავდა მდინარე კენტრიტი (იქვე, გვ. 120).
ბერძენმა ჯარისკაცებმა ბრძოლით გაიარეს კარდუხების ქვეყანა, ქსენოფონტე წერს, რომ კარდუხებს ჰქონდათ _ `მრავალრიცხოვანი და მშვენიერი სახლები, სავსე სურსათით. იქ ღვინო ისე ბევრი იყო, რომ სილით ამოლესილ ორმოებში ჰქონდათ შენახული” (იქვე, გვ. 120).
კარდუხები ლაშქრობისას და მარშირებისას მღეროდნენ – “ჩქარა წავიდნენ რაღაც სიმღერების მღერით” (გვ. 121).
ელინებმა გადალახეს მდ. კენტრიტი, მეორე ნაპირზე უკვე არმენია იწყებოდა. არმენიის სპარსელთა სამხედრო ხელისუფალს თავის ჯარში დაქირავებული ჰყავდა ქართული ტომები ხალდებისა და მარდების ჯარისკაცები – “ისინი იყვნენ ორონტისა და არტუხის მოქირავნეები” (იქვე, გვ. 121). მაგრამ მათ (არმენიულ ჯარს), საბოლოო ჯამში ბერძნებთან არ უომიათ, უბრალოდ, აკვირდებოდნენ მათ მოძრაობას.
კარდუხები ებრძოდნენ არმენიელებს, ამიტომაც მდ. კენტრიტის გადალახვის შემდეგ რაც ბერძნებმა 5 ფარსანგი (25 კმ) “იარეს არმენიაში ვაკე ადგილზე, აქ კარდუხებთან ომის გამო მდინარის ახლოს არ იყო სოფლები” (იქვე, გვ. 122).
შემდეგ მიადგნენ დიდ სოფელს, სადაც სატრაპს სასახლე ჰქონდა, აქედან 10 ფარსანგის (50 კმ) შემდეგ იყო მდინარე ტიგროსის სათავე, აქედან 15 ფარსანგში (75 კმ) მიადგნენ მდ. ტელებოასს, რომლის ნაპირებზეც მრავალი სოფელი იყო, ხოლო ქვეყანას ერქვა დასავლეთ არმენია, მისი მმართველი იყო მეფის მეგობარი ტირიბაზოსი (იქვე, გვ. 122).
აქედან ბერძნებმა დაბლობზე იარეს 15 ფარსანგი (75 კმ) და მიადგნენ სოფლებით სავსე ტერიტორიას, ისინი ელოდნენ რომ თავს დაესხმოდათ ტირიბაზი, რომელსაც თავის ჯარში ჰყავდა მოქირავნეები “ხალიბები და ტაოხები” (იქვე, გვ. 123). აქედან იარეს კვლავ 75 კილომეტრი და მიადგნენ მდ. ევფრატს, რომელიც გადალახეს ამ მდინარის (ე.ი. ევფრატის) სათავის ახლოს.
აქედან შევიდნენ დაბლობში, რადგანაც ზამთარი იდგა, იარეს თოვლში 50 კმ და მიადგნენ ერთერთ სოფელს, აქედან 20 სტადიონში (დაახლ. 2 კმ-ში) მდებარე სოფლებში განაწილდნენ მოსასვენებლად. მათ უხვად მიიღეს სასმელ-საჭმელი და სუფრასთანაც `მათ ბარბაროსულ სამოსიანი არმენიელი ბიჭუნები ემსახურებოდნენ” (იქვე, გვ. 125). შემდეგ `შეეკითხნენ სოფლის თავკაცს, რა ქვეყანა იყო ეს? მან კი მიუგო, რომ ეს იყო არმენია” (იქვე, გვ. 125). იკითხეს რომელი იყო მეზობელი ქვეყანა, უპასუხეს -“მეზობელი ქვეყანა – თქვან მან- ხალიბებისაა, და იქაური გზაც მიასწავლა” (იქვე, გვ. 126).
აქედან ჩანს, რომ ქართულ ტომებს – კარდუხებსა და ხალიბებს შორის არმენიელთა შეჭრის გამო ქვეყანას უკვე “არმენია~ ერქვა, თუმცა უნდა ვიფიქროთ, რომ იქაური მკვიდრი მოსახლეობა ძირითადად არმენიზებული ქართველები იყვნენ.
აღნიშნული გზით შევიდნენ “მეზობელ” ანუ ხალიბების ქვეყანაში.
ამის შემდეგ მიადგნენ მდ. არაქსს, რომელსაც ქსენოფონტე “ფასისს” უწოდებს (აღსანიშნავია, რომ ათასხუთასი წლის შემდეგაც, X ს-ში, კონსტანტინე პორფიროგენეტი არაქსს კვლავ “ფასისს” უწოდებდა, რომელიც იმჟამადაც საზღვარი იყო არმენიელებსა და იბერებს შორის). არაქსის ხეობაში სომხები არ ცხოვრობდნენ.
“ამის შემდეგ, მდ. ფასისის გასწვრივ, ელინებმა იარეს შვიდი გადასავალი, დღეში ხუთ-ხუთი ფარსანგი” (იქვე, გვ. 126). ე.ი. სულ გაუვლიათ 35 ფარსანგი, რაც 175 კმ-ია. ამის შემდეგ კიდევ 10 ფარსანგი (50 კმ) უვლიათ და მივიდნენ ადგილას “რომელიც ვაკეზე ეშვებოდა, სადაც მათ დახვდნენ ხალიბები, ტაოხები და ფასიანები (ფასისელები)” (იქვე, გვ. 126). ე.ი. იმ გზით, რომელიც მიასწავლეს ხალიბების ქვეყანაში, შემდეგ კი ფასიანების ქვეყანაში.
ე.ი. ფასისის გასწვრივ მათ უვლიათ სულ 45 ფარსანგი ანუ 225 კმ. შეებრძოლნენ ქართველ ტომთა ლაშქარს, გაიმარჯვეს და შევიდნენ ტაოხების ქვეყანაში.
ფაზისის ანუ არაქსის გასწვრივ აღნიშნული 225 კმ ხალიბების ქვეყანა ყოფილა (როგორც ზემოთ აღინიშნა) – არმენიის ქვეყნიდან ბერძნები ხალიბთა ქვეყანაში შევიდნენ, გაიარეს 225 კმ და მიადგნენ ტაოხების ქვეყანას. ტაოხების ქვეყანაში ბერძნებმა გაიარეს 30 ფარსანგი (150 კმ). აქედან ჩანს, რომ ქსენოფონტეს დროს არაქსის ხეობა და ჭოროხის სათავეები არ იყო სომხებით დასახლებული.
ტაოხების ერთ-ერთი ციხე-სიმაგრის აღების დროს “ელინები საზარელი სანახაობის მოწმენი გახდნენ – ქალები ისროდნენ ბავშვებს უფსკრულში და თვითონაც თან მიჰყვებოდნენ, ამგვარადვე იქცეოდნენ მამაკაცებიც” (იქვე, გვ. 128)
ეს თავგანწირვა ქართველებისა, სამშობლოსა და პირადი თავისუფლების შესანარჩუნებლად, მიაგავს ებრაელთა თავგანწირვას მასადას ციხე-სიმაგრის დაცვის დროს ახ. წ. 70 წელს, ამ ამბიდან თითქმის 500 წლის შემდეგ.
აქედან ბერძნებმა იარეს 50 ფარსანგი (250 კმ) კვლავ ხალიბების მიწა-წყალზე. აქედან ჩანს, რომ იმ ტომთა შორის, რომელთა ქვეყანაზეც მათ იარეს, ყველაზე მრავალრიცხოვანნი ხალიბები იყვნენ და, ამასთანავე, დიდი მიწა-წყლის მქონნი. ამ არეალზე – არაქსზე და ჭოროხზე- სომხები არ ცხოვრობდნენ.
ქსენოფონტე წერს – “შემდეგ იარეს შვიდი გადასავალით ორმოცდაათი ფარასანგი ხალიბების მიწა-წყალზე. ისინი უმამაცესნი იყვნენ იმ ტომებს შორის, რომელთა მიწა-წყალზეც გაიარეს. ხალიბები ხელჩართულ ბრძოლაში ებმებოდნენ ელინებს” (იქვე, გვ. 128).
“ამასთანავე მღეროდნენ და როკავდნენ მაშინ, როცა მტერი მათ უყურებდა” (ქსენოფონი, კიროსის ანაბაზისი, ანტიკური კავკასია, ენციკლოპედია I, 2010, გვ. 128).
ხალიბებისაგან ამის გამო “ელინებმა ვერაფერი წაიღეს და იკვებებოდნენ ისევ იმ პირუტყვით, რომელიც ტაოხებს წაართვეს” (იქვე, გვ. 128).
ამის შემდეგ ბერძნები მივიდნენ მდინარე ჰარპასოსთან და შევიდნენ სკვითინების ქვეყანაში, ვაკეზე იარეს 20 ფარასანგი (100 კმ) და შევიდნენ მათ სოფლებში. ამის შემდეგ გაიარეს კვლავ 20 ფარასანგი და მივიდნენ `დიდ, მდიდარ და მჭიდროდ დასახლებულ ქალაქში” , რომელსაც ერქვა გიმნიასი.
აქედან იარეს 5 დღეღამე და მივიდნენ მთამდე (მისი სახელი იყო თექესი), საიდანაც ჩანდა შავი ზღვა.
აქედან გზით შევიდნენ მაკრონების ქვეყანაში, სადაც გაიარეს 50 კმ და მიადგნენ მდინარეს, რომელიც მაკრონების ქვეყანას სკითინების (სკვითინების) ქვეყნისაგან ყოფდა.
მეორე მხარეს მეომარი მაკრონები იდგნენ. ბერძენთა შორის აღმოჩნდა ტომით მაკრონი მონა, რომელმაც შეძლო შუამავლობა და ბერძნები მაკრონებს დაუმეგობრა.
მაკრონების ქვეყანაში იარეს სამი დღის განმავლობაში კოლხების ქვეყანამდე.
კოლხთა ლაშქარი დაამარცხეს და შევიდნენ სოფლებში, სადაც თაფლის ფიჭი ჭამეს, რომელთაც მათ დიდად ავნო, მეორე დღემდე მთვრალებს ჰგვანდნენ და ფეხზე დგომა არ შეეძლოთ.
აქედან ბერძნებმა გაიარეს კოლხების სოფლებში 35 კმ. და მივიდნენ ზღვასთან მდებარე “ტრაპეზუსში – მჭიდროდ დასახლებულ ელინურ ქალაქში, რომელიც სინოპელთა დასახლება იყო კოლხების ქვეყანაში, პონტოს ევქსინიოსის სანაპიროზე. აქ, კოლხების სოფლებში ელინებმა დაახლოებით 30 დღე დაჰყვეს” (იქვე, გვ. 131) “და ანადგურებდნენ კოლხისს (ე.ი. კოლხეთს)” (იქვე, გვ. 131).
იმჟამად კოლხების ქვეყანში მდებარეობდა ტრაპეზუნტი.
ქსენოფონტე განარჩევს “ბარის კოლხებს” და მთის კოლხებს. პირველები ბერძნებს არ ებრძოდნენ. აქედან შეესივნენ დრილების ქვეყანას. დრილები იყვნენ “პონტოსპირეთის ყველაზე მეომარი ხალხი” (იქვე, გვ. 132). (დრილები, ჩანს შემდგომში თრიალეთში გადასახლდნენ).
ტრაპეზუსიდან ბერძნები ელინურ ქალაქ კერასუსს მიადგნენ “სინონელთა დასახლება კოლხების ქვეყანაში ზღვის სანაპიროზე” (იქვე, გვ. 133). ე.ი. ტრაპეზუნტიცა და კერასუსიც კოლხების ქვეყანაში მდებარეობდნენ.
ბერძენთა ჯარი კერასუსთან ორად გაიყო – ერთი ჯგუფი გემებით ზღვით გაემგზავრა (ჩანს ტრაპეზუნტიდანაც გემებითვე მიცურავდნენ), მეორემ კი ხმელეთით განაგრძო გზა და მიუახლოვდნენ “მოსინიკების საზღვარს” (იქვე, გვ. 133).
მოსინიკების ტომი ორ მტრულ ჯგუფად იყო გაყოფილი – პირიქითელ მოსინიკებს მტრობდნენ პირაქეთა მოსინიკები. პირიქითელებმა სამხედრო კავშირი შეკრეს ბერძნებთან პირაქითელების დასამარცხებლად.
მეორე დღეს ისინი მოვიდნენ “ერთი მთლიანი ხისაგან გამოთლილი სამასი ნავით. თითოეულ ნავში სამ-სამი კაცი იჯდა” (იქვე, გვ. 134). ისინი “დაირაზმნენ და ერთმა მათგანმა სიმღერა წამოიწყო, დანარჩენებმა რიტმს ფეხი აუწყეს და წინ გასწიეს” (იქვე, გვ. 134).
ისინი ბერძნებთან ერთად ეკვეთნენ თავიანთ მტერ თანატომელებს, რომელთაც ქალაქის დასაუფლებლად ეომებოდნენ. მათი მეფე ამ ქალაქში ერთ მაღალ ადგილას მდგარ ხის კოშკში (მოსინოსში) იჯდა. ის ხანძრის დროს არ გამოვიდა კოშკიდან და დაიწვა მეორე მეფესთან ერთად, რომელიც სხვა კოშკში იჯდა. მოსინიკებს აღმოაჩნდათ პურის დიდი მარაგი, ამფორებში კი დამარილებული დელფინის ხორცი. ჰქონდათ უამრავი მარაგი: კაკალი, ქონი, ღვინო. გამარჯვებულმა ბერძნებმა ეს აღებული ქალაქი თავიანთ მეგობარ მოსინიკებს გადასცეს. აქ რამდენიმე ქალაქი იყო ერთმანეთისაგან 80 სტადიონით დაშორებული (16 კმ).
ბერძნებმა მოსინიკების ქვეყანაში “რვა სტათმოსი იარეს და მივიდნენ ხალიბებთან, ისინი ცოტანი იყვნენ, ემორჩილებოდნენ მოსინიკებს და უპირატესად რკინის დამუშავებით ირჩენდნენ თავს, აქედან ელინები მივიდნენ ტიბარენებთან. ტიბარენების ქვეყანა უფრო ვაკე იყო. მათ ზღვის სანაპიროზე გამაგრებული დასახლებები ჰქონდათ” (იქვე, გვ. 137).
“ელინებმა ორ დღეში მშვიდობიანად გადალახეს ეს ქვეყანა და მივიდნენ კოტიორაში, ელინურ ქალაქში, სინოპელთა მიერ ტიბარენების ქვეყანაში დაარსებულ ახალშენში” (იქვე, გვ. 137).
ხალიბები, როგორც ქსენოფონტეს აღწერიდან ჩანს ბერძნებს შეხვდნენ 3 ადგილას, კარდუხების შემდეგ, არმენიელთა ქვეყნის გადალახვის შემდეგ და მოსინიკების მეზობლად ზღვის სანაპიროზე (ეს უკანასკნელნი სუსტები იყვნენ, დანარჩენ ორ ადგილს მცხოვრებნი კი კარგი მეომრები).
ამიტომაც უნდა ვიფიქროთ, რომ ის ქვეყანა, რომელნიც არმენიელებს ეჭირათ მდ. კენტრიტიდან არაქსამდე – თავდაპირველად ხალიბების ანუ ქალდებისა იყო, და ისინი გაგრძელებით ცხოვრობდნენ კოტიორადან არაქსამდე და კენტრიტამდე. ისინი, ჩანს, არმენიელებს დაუმარცხებიათ და ამიტომ ხალდებსა და არმენიელებს შორის დიდი ომი იყო გაჩაღებული, როგორც ეს ქსენოფონტეს მეორე ნაშრომიდან – კიროპედიადან ჩანს, საბოლოოდ, ხალიბები მხოლოდ ზღვის პირას დარჩნენ, დანარჩენი მათი საცხოვრისი არაქსიდან კენტრიტამდე არმენიელებმა დაიჭირეს.
დასკვნა
ქსენოფონტეს ცნობები აჩვენებს, რომ მის ეპოქაში ქართველი ტომები ჯერ კიდევ ცხოვრობდნენ მიწაწყალზე ვანის ტბისპირეთიდან (ამჟამინდელი თურქეთის ვანის ტბა), ვიდრე ტრაპეზუნტის სამხრეთით მდებარე პარიადრეს მთიანეთის რეგიონების ჩათვლით..
