მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
IV-V საუკუნეები განსაკუთრებული მნიშვნელობის ხანაა ზოგადქართული კულტურის ისტორიისათვის. ამ დროს ჩამოყალიბდა ქართული საეკლესიო-ლიტურგიკული და სალიტერატურო ენა. ითარგმნა წმიდა წერილი.
IV-V საუკუნეები არის ქართული კულტურის ოქროს ხანა, საფუძველი, რომელზე დაყრდნობითაც ქართულმა ცივილიზაციამ საუკუნეთა მანძილზე მიაღწია თავის შედეგებს.
თავდაპირველად ღვთისმსახურება საქართველოში, როგორც სხვა ქვეყნებში, ჩანს, ბერძნულად აღესრულებოდა, ამ დროს მთარგმნელები წმიდა წერილის ნაწყვეტებს ხალხს ზეპირად უთარგმნიდნენ. მაგრამ იმისათვის, რათა ქრისტიანობას დაეპყრო ხალხის სული და გული, აუცილებელი იყო წმიდა წერილის ქართული დამწერლობით ახმოვანება.
ამ პრობლემას, ჩანს, ღრმად შეიმეცნებდა ქართული ეკლესიის იერარქია.
ჩამოყალიბდა იდეა იქამდე ქართველ ქურუმთა წრეში არსებული ანბანის დახვეწისა და ახალი საანბანო სისტემის შექმნისა, ქრისტიანობის სამსხურში მისი ჩაყენებისა.
ამ იდეით, ჩანს, სამეფო კარიც დაინტერესდა.
გულითადი მუშაობის შედეგად, უთუოდ ღვთივგამოცხადებით, რესტავრირდა ქართული ანბანი, რომელსაც ამჟამად ხუცური-ასომთავრული ეწოდება.
ანბანის ხელახალი გაცოცხლების შემდეგ ქართულ დამწერლობას ქართველი ხალხი, ხანგრძლივი ისტორიის მანძილზე, იყენებს ვითარცა უმთავრეს იარაღს თავისი კულტურისა და თვითშემეცნების დასაცავად.
დამწერლობის გაცოცხლებასთან ერთად საქართველოში განვითარდა წერილობითი, თარგმნილი და ორიგინალური ლიტერატურა, ჩამოყალიბდა ქართული სალიტერატურო ენა.
ყველასათვის ცნობილია, რომ IV-V საუკუნეების ქართული სალიტერატურო ენა, დღესაც კი, ათასხუთასი წლის შემდეგ ადვილად გასაგებია არა მხლოდ მომზადებული მკითხველისათვის, არამედ სკოლის მოსწავლეებისათვისაც კი.
ვინ ხელმძღვანელობდა მთარგმნელობით მუშაობას, ვინ იყვნენ პირველი ქართველი მთარგმნელები, რა გარემოებამ შეუწყო ხელი IV-V საუკუნეებში ქრისტიანული მოშურნეობის, სულისკვეთების, აღტკინების ატმოსფეროს შექმნას, რომლმის გარეშეც არ იშვებოდა ქართული კულტურის ოქროს საუკუნეები?
საზოგადოდ ჩვენთვის გაცილებით უფრო ცნობილია მთარგმნელთა მეორე – X-XI საუკუნეებში მოღვაწე თაობის ვინაობა, ვიდრე პირველი – IV-V საუკუნეებისა.
აღსანიშნავია, რომ IV-V საუკუნეების საქართველოს ხელმწიფის კარი და ეკლესია ქვეყნის სხვადასხვა კუთხეებში აარსებდნენ ღარიბთა თავშესაფრებს, ობოლთა სახლებს, საავადმყოფოებს, საქველმოქმედო დაწესებულებებს, როგორც ამას მიუთითებენ წყაროები, რომელთაც ქვემოთ განვიხილავთ. ხალხში ნერგავდნენ ქრისტიანულ ზნეობას.
აკრძალეს ახლო ნათესავთა ქორწინება, ლოთობა, გარყვნილება, კაცისკვლა. ამ დროს საფუძველი ეცლება მონათმფლობელობას და თანდათან ინერგება პატრონყმობა, რაც პატრონსა და ყმას შორის სიყვარულს, სიტკბოებით ურთიერთმოპყრობას გულისხმობდა,
ყოველივე ამის საფუძველი უნდა ყოფილიყო ჩვენში ქრისტიანობასთან ერთად შემოსული მონაზვნური სულისკვეთება, ესაა ჩვენი განხილვის თემა.
მეოთხე საუკუნეში მონაზვნობა ძალზე გავრცელდა რომის იმპერიაში.
ამის მიზეზად მიიჩნევა ის, რომ სახელმწიფოს გაქრისტიანების შედეგად (მილანის ედიქტის შემდეგ) ეკლესია გაივსო ყოფილი წარმართებით, რამაც შეცვალა რელიგიურ-ზნეობრივი ცხოვრება მორწმუნეებისა.
ადამიანები, რომელთაც სურდათ თავიანთ ცხოვრებაში გაეტარებინათ მაღალი სახარებისეული იდეალები, წყვეტდნენ კავშირს ქვეყანასთან, და მიდიოდნენ განდეგილებად უდაბნოსა და დაუსახლებელ ადგილებში.
საქართველოში ქრისტიანობის სახელმწიფო სარწმუნოებად გამოცხადებისა და ხალხის მოქცევის შემდეგ, წყაროთა ცნობით, მონაზნობა წარმოადგენდა ზნეობრიობის საყრდენ უძლიერეს ძალას, ღვთის მადლისაკენ ხალხის მომაქცეველს.
იყო თუ არა ცნობილი საქართველოში მონაზვნობა IV-V საუკუნეებში, შეეძლო თუ არა მას რაიმე გავლენა ჰქონოდა მთელ ხალხზე, ჰქონდათ თუ არა ქართველებს IV-V საუკუნეებში მონასტრები?
კ.კეკელიძის აზრით, საქართველოში სამონასტრო ცხოვრება იწყება “ათცამეტ ასურელ მამათა მოსვლის შემდეგ VI ს. ნახევრიდან. მანამდის ასკეტურად განწყობილი ქართველები საზღვარგარეთ პოულობდნენ თავშესაფარს” (კ.კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტ. ისტორია, I, გვ. 544).
მათ რიცხვში კ.კეკელიძე ასახელებს პეტრე ქართველს (იბერს – 411-491 წწ.) და ევაგრე პონტოელს (346-399). ამ უკანასკნელის ქართული წარმოშობა ბერძნულ და კოპტურ ლიტერატურაშია დამოწმებული (იქვე, გვ. 544).
კ.კეკელიძის აზრი, რომ სამონასტრო ცხოვრება ჩვენში დაიწყო VI ს-დან ამჟამად საყოველთაოდაა გავრცელებული, მაგრამ ზოგიერთი წყაროს ანალიზი იძლევა საფუძველს გამოითქვას თვალსაზრისი, რომ საქართველოში ასკეტურ ცხოვრებას საფუძველი ჩაეყარა უფრო ადრე, IV საუკუნეში წმიდა ნინოს ქადაგებათა შემდეგ.
თვით წმიდა ნინო განეკუთვნებოდა განდეგილ ქალწულთა სამონასტრო თემის წრეს.
ეს ჩანს “წმიდა ნინოს ცხოვრების” უძველესი რედაქციიდან, ამასთანავე, საქართველოში არსებულ ასკეტურ სულისკვეთებას IV ს-ში აღწერენ პეტრე იბერის ბიოგრაფები.
ამასთან დაკავშირებით შეიძლება დაისვას ასეთი კითხვა, წმიდა ნინის ცხოვრების რედაქცია წამდვილად გადმოგვცემს თუ არა IV ს-ის ვითარებას, და წმიდა ნინოს ქადაგებათა დროისათვის იყო თუ არა საერთოდ რომის იმპერიაში გავრცელებული ასკეტური სულისკვეთება?
წმიდა ნინოს ცხოვრების ჩვენამდე მოღწეულ რედაქციებს აქამდე აკუთვნებდნენ IX-X საუკუნეებს, მაგრამ მეცნიერებათა დოქტორმა მარინე ჩხარტიშვილმა დამაჯერებლად გაარკვია, რომ იგი IV საუკუნის ძეგლია, ჩაწერილი წმიდა ნინოს მოწაფის მიერ.
რაც შეეხება სამონაზვნო სულისკეთებას, იგი სწორედ წმიდა ნინოს დროს ძალზედ იყო გავრცელებული რომის იმპერიაში.
სულიერი სრულყოფილების მიზნით ქალები და კაცები ცდილობდნენ აღესრულებინათ წმიდა სახარებისეული ქადაგება: “თუ გსურს რომ სრულყოფილი იყო, წადი გაყიდე შენი ქონება, დაურიგე ღარიბებს, და გექნება საუნჯე ზეცაში, მერე მოდი და მე გამომყევი” (მათე, 19,21). განსაკუთრებით კი პავლეს გამონათქვამი “უცოლო კაცი უფალზე ზრუნავს, როგორ ასიამოვნოს უფალს… ქალწული უფლისაზე ზრუნავს, რათა სხეულით და სულითაც წმიდა იყოს” (I კორ, 7, 32-35).
უკვე პირველ საუკუნეებშივე დებდნენ ქალწულობის აღთქმას, მაგრამ III საუკუნიდან მან უფრო მასიური ხასიათი მიიღო, ქალწულები, რომელნიც წინა საუკუნეებში თავიანთ ოჯახებში ცხოვრობდნენ, III საუკუნიდან ცდილობენ დაშორებოდნენ ოჯახს, ქვეყანას და გასულიყვნენ უდაბნოში.
მონაზონი სწორედ მარტო მყოფელ, განდეგილს გულისხმობდა.
ანტონი დიდი (251-356) პირველი შეუდგა თავის გარშემო უდაბნოში გასულ განდეგილთა შეკრებას. პახომი დიდმა (282-346) ორგანიზაციული სახე მისცა განდეგილთა თემს. პირველი ქალთა მონასტერიც პახომი დიდს დაუარსებია თავისი დის მარიასათვის,
მაგრამ არსებობს ცნობა სირიელი მწერლის აფრაატისა, რომ იქამდეც არსებობდა განდეგილ ქალწულთა (ქალთა და კაცთა) ძმური კავშირები ანუ თემები. რომლის წევრებსაც დადებული ჰქონდათ უქორწინებლობის აღთქმა. სწორედ ასეთი თემის წევრი უნდა ყოფილიყო წმიდა ნინო. მემატიანე ქალწულთა ამ კავშირს – მონასტერს უწოდებს და ზუსტად გადმოგვცემს IV საუკუნის მსოფლიო ეკლესიაში არსებულ ვითარებას.
იმ ქალწულ განდეგილთა თემში, რომელთაც უქორწინებლობის აღთქმა ჰქონდათ დადებული და ეკუთვნოდა წმიდა ნინო, იყო 52 ქალწულზე მეტი. ისინი ასე აფასებდნენ თავიანთ მდგომარეობას – “ღირსი ქებისა მარტოებით ცხოვრება”.
მემატიანე წერს ე.წ.რიფსიმიან ქალწულთა შესახებ:
“მოიხსენეს მათ უბიწო იგი აღთქმა და ღირსი ქებისა მარტოებით ცხოვრება, რომელსა იგი იყვნეს განსწავლულ… ერთობით განზრახვითა დაუტევეს ქვეყანა იგი ფარულად ორმოცდათორმეტმან სულმან” (ქართლის ცხოვრება, I, გვ. 82).
წმიდა ნინო აღიზარდა ასკეტთა ოჯახში, მამა მისი ზაბულონი განდეგილთა წრეს ეკუთვნოდა, განშორდა ცოლს “და წავიდა წიაღ იორდანესა, კაცთა მათ თანა ველურთა” (ქ.ც., I, გვ. 77). ე.ი. უდაბნოში, მანამდე კი თავისი ქონება გლახაკებს დაურიგა, ასევე განშორდა ოჯახს დედა წმ. ნინოსი – სუსანა, იგი დადგა “მსახურად გლახაკთა დედათა და უძლურთა” (იქვე, გვ. 77).
თვითონ წმიდა ნინოც 12 წლისა განშორდა ოჯახს და დედამისის მსგავსად “ემსახურებოდა” სხვებს, კერძოდ, “წმიდა ნინო მსახურობდა ნიაფორსა” (იქვე, 77).
შემდეგ იგი, როგორც აღვნიშნეთ, რომში შეუერთდა აღთქმადადებულ ქალწულთა წრეს. მან “იპოვნა რიფსიმე და დედამძუძე მისი გაიანე მონასტერსა შინა ქალწულთა, რომელთა ქრისტეს აღსარებისათვის სუროდა და ელოდეს იერუსალიმით ნათლისღებასა” (ქ.ც., I, გვ. 80).
ამ ქალწულთა მონასტერში წმიდა ნინომ ორი წელი დაჰყო. ქალწულებმა “ხელსა ქუეშე წმიდისა ნინოსა ნათელ იღეს” (იქვე, გვ. 81).
როგორც მოტანილი მასალიდან ჩანს, საქართველოში მონაზვნობის პირველი მქადაგებელი წმიდა ნინო იყო.
სომხეთში შელტოლვილ რიფსიმიან ქალწულთა წამების შემდეგ (300 წელს), წმიდა ნინო, ვახტანგ გოილაძის აზრით, 303 წელს შემოვიდა საქართველოში.
მის ქადაგებას არა მხოლოდ მოუქცევია ქართველი ხალხი. არამედ ჩაუნერგავს ასკეტური სულისკვეთებაც.
ეს კარგად ჩანს პეტრე იბერის ბიოგრაფიიდან.
როგორც პეტრე იბერის ბიოგრაფები ამტკიცებენ, ისინი პეტრეს მოწაფეები, თვითმხილველნი და ყურითმსმენელნი იყვნენ. ამიტომაც ისინი, მიუხედავად თავიანთი სარწმუნოებრივი ორიენტაციისა, სინამდვილით აღწერენ პეტრეს სიყმაწვილისას საქართველოში არსებულ სარწმუნოებრივ ვითარებას.
თუ როგორი ასკეტური სული დანერგა წმიდა ნინომ საქართველოში ჩანს იქიდან, რომ IV საუკუნეშივე პაპა პეტრე იბერისა, ბაკური დიდი, მისი მეუღლე დუხტია თავიანთი მეფობის დროს მონაზვნურ (ასკეტურ) ცხოვრებას ეწეოდნენ. ერთმანეთში დადეს შეთანხმება ხორციელი კავშირის უარყოფისა რამდენიმე შვილის გაჩენის შემდეგ (გეორგიგიკა, II, 1965, გვ. 250).
მეფე ბაკურს, იოანე რუფუსის (პეტრეს ბიოგრაფის) თხზულების ასურულ ენაზე მთარგმნელი, “ქართველთა პირველ ქრისტიან მეფეს” უწოდებს,
ბაკური ზედმიწევნით მარხულობდა, ლოცულობდა და გასცემდა მოწყალებას. სასახლიდან თავისი ხელით მიჰქონდა კალათებით საჭმელი ღარიბთა თავშესაფარში, თავისი ხელით აჭმევდა მათ. მისმა მეუღლემ, დედოფალმა, ჩაიცვა ბალნისაგან დამზადებული სამოსი, გაყიდა ოქროს ნივთები და ღარიბებს დაურიგა. პეტრეს მამის ბოზმარიოსის თანამედროვე არსილიოსი ქალწულობის აღთქმის დაცვას ცდილობდა (გეორგიკა, II, გვ. 251). პეტრეს აღმზრდელი “ძუძო ისეთი წმიდა იყო, რომ ღამით დგებოდა და ქართულად ლოცულობდა, ისე ტიროდა, რომ ნეტარ პეტრეს ცრემლებით ასველებდა”. პეტრეს დედა, დაქვრივების შემდეგ, ქალაქიდან გავიდა, სოფლად ცხოვრობდა ასკეტურად, გზაჯვარედინზე აგებდა უცხოთა თავშესაფრებს, საავადმყოფოებს, მან ჩაიცვა “მონაზონის კაბა” (გეორგიკა, II, გვ. 251).
როგორც აქედან ჩანს საქართველოში IV საუკუნის II ნახევარშივე გამჯდარი იყო ასკეტური სული, როგორც მემატიანე ამბობს “ასკეტობა და ნაზარეველობა”,
“ნაზარეველობაში” – მონაზვნობა იგულისხმებოდა. ეს იყო “მოციქულის სიტყვით რომ ვთქვათ – “წვალება, გაჭირვება, შევიწროება, დევნულობა, მარხულობა, ღამისთევა, გვემულობა, წინააღმდეგობასთან ბრძოლა” (გეორგიკა, II, გვ. 254).
ამ მხრივ საქართველოში არსებული ვითარება არ განსხვავდებოდა რომის იმპერიაში არსებულ ვითარებისაგან. კერძოდ, კონსტანტინოპოლის საიმპერატორო სასახლეში “მთელი ჯალაბობა ცხოვრობდა როგორც მონასტერში, დროს ატარებდა ლოცვასა და მარხულობაში, ღამით და დღისით მღვდელმსახურებაში, ყველაფერ ამის შემხედვარე ყმაწვილი (მომავალი პეტრე იბერი) აინთო ვნებით, რაც სახლიდანვე (ე.ი. საქართველოდან) ჰქონდა მოტანილი, თავისი მშობლებიდან – სიყვარული ღვთისადმი, აღფრთოვანებით და ასკეტურობით.თავის სხეულზე ატარებდა ბალნის სამოსელ ძაძას, გარედან კი ბრწყინვალე სამოსი ეცვა” (იქვე, გვ. 256).
როგორც ვხედავთ არა თუ V საუკუნეში, არამედ IV საუკუნეშიც სული “ნაზარეველობისა” ანუ მონაზვნობისა საქართველოში ისეთივე სახისა იყო, როგორც მთელ ბიზანტიის იმპერიაში. ამიტომაც ჩვენში არსებობდა პირობები IV და V საუკუნეებში მონასტრების დაარსებისა, ასურელი მამების ჩვენში შემოსვლამდე.
ამას მიუთითებს კიდეც ვახტანგ გორგასალის მემატიანე.
ვახტანგ მეფემ V საუკუნის II ნახევარში, თავის ერისთავს, არტავაზს, “უბრძანა, რათა გამონახოს ხევსა მას შინა ადგილი სამონასტრე და აღაშენოს ეკლესია, და ქმნეს მონასტერად, ვითარცა ეხილნეს მონასტერნი საბერძნეთისანი” (ქ.ც., I, გვ. 178).
“ხოლო არტავაზ აღაშენა ციხე არტანუჯისა და მონასტერი, რომელიც არის ოპიზა და სამნი ეკლესიანი: დაბა მერისა, შინდობისა და ახიზისა” (იქვე, გვ. 178).
ქართლის ცხოვრების ცნობით, საქართველოში მონასტრები დაარსებულნი იყვნენ ჯერ კიდევ ასურელი მამების შემოსვლამდე, ერთი ასეთი ყოფილა ოპიზის მონასტერი კლარჯეთში, დაფუძნებული ვახტანგ გორგასლის ერისთავის არტავაზის მიერ.
ნაწყვეტი მეუფე ანანიას წიგნიდან „პეტრე იბერი- მართლმადიდებელი ეპისკოპოსი“ (2002).