“სვანებს უწოდებენ იბერიელებს” (სტრაბონი, XI, II, 19)
“იმ ხალხთა შორის, რომელნიც თავს იყრიან დიოსკურიადაში არიან ფტიროფაგებიც, რომლებმაც ეს სახელი მიიღეს უსუფთაობის და ჭუჭყის გამო. მათ ახლოს ცხოვრობენ სოანები, რომლებიც არაფრით ჩამოუვარდებიან მათ უსუფთაობით, მაგრამ სჯობნიან ძლიერებით, და შეიძლება ითქვას,რომ ისინი თითქმის ყველაზე კარგი მეომრები და ძლიერები არიან ყველასთან შედარებით, ყოველ შემთხვევაში ისინი ბატონობენ ყველა ხალხზე, რომელნიც კავკასიის მაღლობები უჭირავთ დიოსკურადის გარშემო. მათ ყავთ მეფე და საბჭო 300 კაცისაგან, როგორც ამბობენ შეუძლიათ 200 000 კაცისგან შამდგარი ჯარის გამოყვანა, მართლაც მთელი ხალხის მასა ბრძოლისუნარიანია, თუმცა არაორგანიზებული ძალა, მათ ქვეყანაში როგორც გადმოსცემენ მთის ნაკადებს ჩამოაქვთ ოქრო და ბარბაროსები იჭერენ ფაცერით და ბეწვიანი ტყავით აქედან, ამბობენ წარმოიშვა მითი ოქროს საწმისზე. ზოგიერთები მათ აგრეთვე უწოდებენ იბერიელებს – დასავლეთელების მსგავსად, ოქროს სილის გამო, რომელიც ორივე ქვეყანაშია” (სტრაბონი, XI, II, 19).
«Некоторые называют их также иберииუами – одонаково с западными – от золотых россипей, находяшихся в обеих странах» (სტრაბონი, XI, II, 19).
“სვანები თავიანთი ისრის ბოლოებისათვის იყენებენ შხამს, რომლის სუნი დაუჭრელ ადამიანსკაც კი ტანჯავს, სხვა ხალხებს კავკასიის ახლომცხოვრებთ უფრო მოკრძალებული და უმნიშვნელო მიწების ფართობი უჭირავთ, ხოლო ალბანურ და იბერიულ ტომებს, უჭირავთ უმეტესი ნაწილი კავკასიის აღნიშნული ყელისა, მათაც შეიძლება კავკასიური ტომები ვუწოდოთ, მათ უჭირავთ ნაყოფიერი მიწები და შეუძლიათ კარგი მეურნეობა” (სტრაბონი, XI, II, 19).
სვანები სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში
“ძველად სვანები გაცილებით მეტ ტერიტორიაზე იყვნენ დასახლებული, ვიდრე მოგვიანებით, რაზეც მეტყველებენ, როგორც ისტორიული წყაროები, ისე დასავლეთ საქართველოს ტოპონიმიკის ანალიზი, რომელიც სვანურ სახელწოდებებს ავლენს კოლხეთის როგორც მთიან, ისე დაბლობ ნაწილში” (გ. მელიქიშვილი. ძველი საქართველოს ისტორიისათვის, 1959, გვ. 93. რუს. ენაზე).
“საკმაოა თვალი გადავავლოთ დასავლეთ საქართველოს ბარის მოსახლეობას და საოცარ სურათს დავადგენთ: ამ მოსახლეობის დიდი ნაწილი სწორედ სვანური მოდგმისანი არიან, განსაკუთრებით სამეგრელო, რაჭა, ლეჩხუმი და ეს მომენტი უძველები დროიდან მოდის” (ნ. ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტორიის გეოგრაფიის ძირითადი საკითხები, II, 1980, 93).
სვანური წარმოშობის მოსახლეობა ოკრიბაშიც ყოფილა, მათ შორის ხორხომელიძეები და სხვანი (დ. შავინიძე, სვანეთის მოსახლეობა, ქართული მემკვიდრეობა, II, 1998, გვ. 275-278).
ს. ყაუხჩიშვილის მოსაზრებით სიტყვა “ბათუმი”, სვანურ ფუძე “ბათ”-იდანაა წარმომდგარი. სვანური ტოპონიმების გავრცელებას აჭარა (ქვემო-გურიის) არეალში ეთანხმებიან არქეოლოგებიც, რადგანაც მიიჩნევა, რომ სვანები სამხრეთითაც ცხოვრობდნენ ადრეულ ხანებში.
ამ მოსაზრებას თითქოსდა ისტორიული საბუთებიც ეთანხმება. საბოლოოდ არაა გარკვეული, მაგალითად გურიელების სვანთა ერისთავებად წოდების, გურიელებისა და სვანეთის მჭიდრო ურთიერთკავშირის მიზეზები, თუმცა ძალზე მნიშვნელოვანი გამოკვლევები არსებობს.
უცხოური წყაროები იძლევა საფუძველს ფიქრისას, რომ გარკვეულ ისტორიულ ეტაპზე “სვანებს” უწოდებენ გურია-აჭარის მოსახლეობას.
თამარის ეპოქაშიც კი სვანებს გააჩნდათ დიდი სახელმწიფოებრივი უფლებები. რაც გვაფიქრებინებს, რომ “სვანების” ქვეშ არ იგულისხმება მხოლოდ დღევანდელი მესტიისა და ლენტეხის მოსახლეობა, არამედ კრებითი ერთობა დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობის დიდი ნაწილისა.
“ისტორიანი და აზმანი შარევანდეთთანი” – წერს: “და ერისთავნი მის ჟამისანი ესენი იყვნეს: ბარამ ვარდანის ძე – სვანთა ერისთავი, კახაბერ კახაბერიძე – რაჭისა და თაკუერის ერისთავად, და ოთაღო შარვაშიძის ძე ცხუმის ერისთავად, ამანელისძე არგვეთის ერისთავად და ოდიშის ერისთავად ბედიანი” (ქ.ც. II, 1959, გვ. 33).
აქ სვანთა ერისთავად გურიის ერისთავი იგულისხმება? ყოველ შემთხვევაში ჩამონათვალში სიტყვა “გურია” არაა ნახსენები.
ის დიდი მნიშვნელობა, რომელიც თამარის ეპოქაში ჰქონდათ სვანებს – გულისხმობს დიდ მოსახლეობას:
– დასავლეთ საქართველოს აჯანყების დროს, როცა მოჯანყეებს სურდათ გიორგი რუსის სამეფო ტახტზე დაბრუნება სვანებს დიდი წონა ჰქონდათ: “გარდამოვიდეს სუანნი დიდებულნი და მეხევენი და გარდამოიტანეს რუსი, მეფე-ყოფილი და მისცა დედოფალმა სიმტკიცე რუსის უვნებელად გაშვებისათვის” (ქ.ც. II, 1959, გვ. 54).
ყურადსაღებია აქ ნახსენები “სვანი დიდებულები” საქმე ისაა, რომ აჯანყდა არა მხოლოდ სვანები, არამედ მთელი დასავლეთი საქართველო, შეიძლება ითქვას ვარდან დადიანი იყო ლიდერი, დიდებულებისა, – მათ ხომ არ უწოდებს მემატიანე “სვან დიდებულებს”?
აღსანიშნავია, რომ როგორც აფხაზეთის, ისე ოდიშის ერისთავები სვანური წარმოშობისანი იყვნენ. ანუ დასავლეთ საქართველოს დიდებულების ურმრავლესობა სვანური წარმოშობის იყო (იხ. ქვემოთ), აფხაზთა, ჩვენთვის ცნობილი, ორი მეფე ასევე სვანი იყო.
ასეთი ფაქტები შესაძლოა გადმონაშთია იმისა, რომ ოდესღაც მთელ დასავლეთ საქართველოს “სვანეთი” ერქვა.
ჩვენი კვლევით ბიზანტიელთა და სპარსელთა ომის “სვანეთისათვის” VI ს-ში გულისხმობდა არა დავას დღევანდელ მესტიისა და ლენტეხის რაიონზე არამედ მთელ დასავლეთ საქართველოს მიწა-წყალზე, ამ უკანასკნელს უწოდებდნენ ისინი იმჟამად “სვანეთს”.
ჩანს ქართულ წყაროებშიც აირეკლა ეს ფაქტი. კერძოდ ამ “სვანეთში” (ე.ი. დასავლეთ საქართველოში) როდესაც ჩამოყალიბდა ოდიშის, აფხაზთა, არგვეთის, სვანთა საერისთაოები – ყველა დიდებული შესაბამისად სვანური წარმოშობისა აღმოჩნდა.
რაც აისახა მათ სამეფო დინასტიაზეც, ყოველ შემთხვევები, როგორც ითქვა, ცნობილია ორი აფხაზთა სვანი მეფე: შავლიანი იოანე და შავლიანი ადარნასე.
ვარდანიძეები იყვნენ გურიის ერისთავები, დადიანებიც ვარდანიძეთა ერთ-ერთი შტოს შთამომავლები არიან, ვარდანიძეები იყვნენ ასევე სვანეთის ერისთავებიც, მაგრამ თვით ვარდანიძეების გვარის დამფუძნებელი იყო ვარდან სვანთა ერისთავი – როგორც მიიჩნევს ე. თაყაიშვილი. თუმცა გიორგი ჩუბინაშვილის ვარაუდით ვარდანიძეთა დიდებული გვარის დამფუძნებელი იყო X ს. ლენტეხის ხატის წარწერაში მოხსენიებული ვარდანი (ა. მარუაშვილი, მარუშიანთა, განშტოება ვარდანიძეები, “სვანეთი”, 2008, გვ. 281).
აქედანაც ჩანს, რომ დასავლეთ საქართველოს დიდებულები სვანური წარმოშობისანი იყვნენ. ვარდან სვანთა ერისთავი – არ უნდა ყოფილიყო მხოლოდ მიზეზი ამ მნიშვნელოვანი ფაქტისა, არამედ მას ისტორიული საფუძველი უნდა ჰქონოდა. მისი მთავარი მიზეზი უნდა ყოფილიყო დასავლეთ საქართველოს სვანური საფუძვლები.
XI საუკუნის ჯუმათის ხატის (გ. ჩუბინაშვილის დათარიღებით), წარწერაშიც მოხსენიებული ერისთავთ-ერისთავი ვარდენ II ვარდანისძე, იგივე სვანთა ერისთავი ვარდანია (იქვე, გვ. 282. ის იყო გიორგი II-ის თანამედროვე) მისი წინაპრები იყვნენ (ერისთავთ ერისთავი ბაკური (X ს., ვარდან ერისთავი XI ს. 30-იანი წლები, ჩანს მათი შთამომავალი იყო ივანე II ვარდანიძე (XI-XII ს. დამდეგი) ყველა ისინი დაკავშირებული არიან სვანეთის საერისთავოსთან (იქვე, გვ. 282).
ასევე, მიიჩნევა, რომ ვარდანიძეთა საგვარეულო წარმოქმნილი მარუშიანთა საგვარეულოდან (იქვე, გვ. 282). ცნობილი მხედართმთავრის ზვიად ერისთავ მარუშიანის შვილის სახელიც ვარდანი ყოფილა (იქვე, გვ. 283). მეფე გიორგი I-ისა და მარუშიანების კონფლიქტის შემდეგ თრიალეთში ბაღვაშები დამკვიდრდნენ.
ა. მარუაშვილის მოსაზრებით ვარდანიძეთა საგვარეული წარმოდგება მეფის მიერ დასჯილი ზვიად II მარუშიანის ვაჟის – ვარდანის შთამომავლებისაგან (იქვე, გვ. 285). თუ ეს ასეა, როგორ შეძლეს დროის მცირე მონაკვეთში ვარდანიძეები ქცეულიყვნენ სვანეთის, გურიის და ოდიშების ერისთავებად, მათ ხელში გადასულიყო დიდი სახელმწიფო თანამდებობები?
უფრო საფიქრებელია, რომ ეს მნიშვნელოვანი ფაქტი იმისა, რომ დასავლეთ საქართველოს ყველა სამთავრო სახლი სავანების ხელში აღმოჩნდა, მოწმობს სვანების დიდ განვრცობას და მასთან უნდა იყოს დაკავშირებული.
თ. ქართველიშვილის მოსაზრებით ვარდანიძეები XI ს. 70-იანელებიდან გურიაში ფლობდნენ მამულებს, მაგრამ ერისთავის წოდება არ გააჩნდათ, XIV ს.-ში გურიას დაეუფლა დადიანი, მათი გავლენის შესასუსტებლად ბაგრატ V-მ შეიწყალა აჯანყებული სვანთა ერისთავი და უბოძა გურია (თ. ქართველიშვილი, სვანთა ერისთავების ვარდანიძეების გურიაში დამკვიდრების საკითხისათვის, “სვანეთი”, გვ. 271).
გურიის ყველაზე შესანიშნავი ხატების წარწერები მიუთითებს, რომ ამ რეგიონის მმართველებს “სვანთა ერისთავის” ტიტული გააჩნდათ.
ეს გვაფიქრებინებს, რომ გურიას ერთ პერიოდში სვანთა ქვეყანადაც იცნობდნენ.
დ. ბაქრაძეს ჯუმათის წმ. გიორგის ხატის წარწერაში დასახელებული ერისთავთ-ერისთავი ვარდანი ვარდანისძე მიაჩნია გურიის ერისთავების – გურიელების წინაპრად.
ვახუშტის ცნობით გურიელი იტყვის ვარდანისძეობასა” (ქ. ც. IV. 1973, გვ. 37). ბაგრატ V-ს დროს 1362 წელს “უკუდგნენ სუანნი”, მათ დაწვეს ქუთაისი და მოსახლეობა დაატყვევეს. მეფემ შეკრიბა მთელი სამეფოს ლაშქარი. ეგრისის გზით და რაჭისა და ლეჩხუმის მხარეებიდან მოჯანყეებს ალყა შემოარტყა. დააპატიმრა სვანთა ერისთავი-ვარდანისძე, შემდეგ კი შეიწყალა და “მისცა გურია საერისთაოდ”, ხოლო სვანთა ერისთავად სხვა დასვა – წერს ვახუშტი. რატომ მისცა გურია საერისთაოდ სვანთა ერისთავს და არა სხვა კუთხე? გურიაში იქამდეც ერისთავობდნენ ისინი.
ამ დროსათვის, ჩანს, გურიამ უკვე მიიღო ჩამოყალიბებული სამთავროს სახე. მის მოსახლეობას უკვე აღარ ერქვა სვანები, არამედ გურულები. სვანები ახლა მხოლოდ მთის ერთი რეგიონის მოსახლენი არიან.
საუკუნეებით ადრე ვარდანიძეთა გვარი დაუფუძნებია – ვარდან სვანთა ერისთავს (ე. თაყაიშვილის მიჩნევით – XI ს. 70-იანი წლებში, გიორგი II-ის თანამედროვეს) – “თავადთა ამის სამეფოსათა ნიანია ქვაბულის ძემამ და ივანე ლიპარიტის ძემან და ვარდან სვანთა ერისთავმან… გაადგინნა სუანნი ავის მოხარკულნი” (ქ. ც. I. 1955, გვ. 315-316).
გიორგი ჩუბინაშვილის ვარაუდით ვარდანიძეთა გვარის დამფუძნებელი X ს. ფაყის (ლენტეხი) ხატის წარწერაში მოხსენიებული ვარდანი (ა. მარუაშვილი, მარუშიანთა განშტოება ვარდანიძეები, “სვანეთი”, 2008, გვ. 281).
ერისთავთ-ერისთავი ბაკურის ძე ვარდანის შეკვეთით შეუქმნიათ სკალდის (კლდის) ანუ ფაყის მთავარანგელოზთა ხატი.
მემატიანის სიტყვით, როგორც აღინიშნა გიორგი II-მ სვან დიდებულთან ერთად, კერძოდ ვარდან სვანთა ერისთავთან ერთად “გაადგინნა სუანნი ავისა მოხარკულნი” (ქ. ც. I. 1955, გვ. 315-316).
XI ს-ში სვანთა ერისთავი რატომ იბრძოდა აჯანყებული სვანების წინააღმდეგ? ცხადია, სვანეთის დამშვიდება მისი (ე.ი. სვანთა ერისთავის) მოვალეობას შეადგენდა, მაგრამ მე ვფიქრობ, რომ ამ შემთხვევაში საქმე შეეხება არა თანამედროვე სვანეთს (ლენტეხისა და მესტიის რაიონებს), არამედ “სვანნი” ერქვა დასავლეთ საქართველოს დაბლობში მცხოვრებ მოსახლეობას (ალბათ უფრო გურიის რეგიონში), სადაც შევიდა ვარდენ ერისთავიც სხვა დიდებულებთან ერთად და დაამშვიდა აჯანყებულები. ამის შედეგად უნდა გადაცემოდათ მათ გურია სამართავად XI ს-შივე და არა XIV-XV საუკუნეებიდან. ყოველ შემთხვევაში ხატების წარწერები ამ მოსაზრებას მხარს უჭერს.
თუკი დასავლეთ საქართველოს დიდ ნაწილს არ ფლობდნენ სვანები და შესაბამისად მას არ ერქვა სვანეთი, საიდან მოიპოვეს სვანმა დიდებულებმა დიდი წონა და განსაკუთრებული უფლებამოსილება გაერთიანებულ საქართველოში? ერთერთ მაგალითად მივიჩნევთ ჩვენ ფაქტს იმისა, რომ მეფე თამარს სამხედრო ძალაუფლების სიმბოლოებს ანუ მხედართმთავრის უფლება-მოვალეობას ანიჭებენ სვანი დიდებულები იმით, რომ მას მეფედ კურთხევისას ხმალს გადასცემენ – კერძოდ კი “მოხელე სვანები” და სვანეთის ერისთავი – “და სრულ ყვეს მოხელეთა სვანთა და დიდებულთა ვარდანის ძეთა, საღირის ძეთა და ამანელის ძეთა მოღება და დადება ხრმლისა” (ქ. ც. II, 1959, გვ. 27).
შესაბამისად თამარმა კახაბერ ვარდანისძეს – “დიდსა და გვარიან კაცს” უბოძა მეჭურჭლეთუხუცესობა” იქვე, გვ. 33).
ვინ იყვნენ “მოხელე სვანები” – რომელთაც თამარის მეფობის დასაწყისისას ასეთი დიდი უფლებები გააჩნდათ, რადგანაც ამ დროს და თამარის მეფობის დაწყებამდე გაერთიანებული საქართველოს ბირთვს ძველებურად “აფხაზთა სამეფო” წარმოადგენდა, უნდა ვიფიქროთ, რომ ეს “მოხელე სვანები” იყვნენ აფხაზთა სამეფოს მმართველ სახელმწიფო მოხელეთა აპარატის ის ზედა ფენა, რომელთა ხელშიც იყო თავმოყრილი აღმასრულებელი ხელისუფლების ორგანოები, მათ შორის ერთერთი კახაბერ ვარდანისძე გაერთიანებული საქართველოს მეჭურჭლუთუხუცესად იქნა აღიარებული. ქვეყნის მმართველ “თავადთა” შორის სვან დიდებულებს ღირსეული ადგილი ეჭირათ. მემატიანე მაგალითად წერს “თავადთა ამის სამეფოსათა ნიანია ქვაბელისძემ, ივანე ლიპარტისძემ და ვარდან სვანთა ერისთავმან” (ქ. ც. I, გვ. 33).
“გურიელთა სვანთა ერისთავის ტიტულით მოხსენიებას რაც შეეხება, მას ატარებენ XIV საუკუნის II ნახევარსა და XV საუკუნის დასაწყისში მოღვაწე: სვიმონ, კახაბერ და გიორგი გურიელები. ისინი უკვე აღარ განაგებენ სვანეთს და ტიტულატურაში ამის აღნიშვნა ტრადიციის წყალობით ხდება” (თ. ქართველიშვილი, სვანთა ერისთავების ვარდანიძეების გურიაში დამკვიდრების საკითხისათვის, კრებული “სვანეთი”, 2008, გვ. 27).
მაშასადამე, დადიანები იყვნენ – ვარდანიძეთა ერთერთი – შტოს შთამომავლები (იქვე, გვ. 269);
უშუალოდ სვანთა ერისთვები იყვნენ – ვარდანიძეები;
გურიის მფლობელები იყვნენ – სვანი ვარდანიძეები;
აფხაზეთის მეფეები – იოანე და ადარნასე იყვნენ – სვანი შავლიანები.
სვანმა ვარდანიძე – მარუშიანმა ითავა საქართველოს გაერთიანების საქმე.
გაერთიანებული საქართველოს პირველი მხედართმთავარი ზვიად ერისთავი – იყო მარუშიანი.
შარვაშიძე – შარვაშიძეები – ამჟამადაც გურიაში ცხოვრობენ.
ეს მიუთითებს, რომ დასავლეთ საქართველოს სვანი დიდებულები დასავლეთ საქართველოს სახელმწიფო აპარატის დიდ ნაწილს შეადგენდნენ, ეს უნდა ყოფილიყო ანარეკლი ფაქტისა, რომ ოდესღაც დასავლეთ საქართველოს მეტ ნაწილს სვანეთი ერქვა. შესაბამისი იყო მათი ლოცვაც უფლისადმი – “ადიდე ერთობილი საქართველო და ერთობილი სვანნი”.
“განვლო ჭოროხი და შევიდა სვანეთს”
(ქართლის ცხოვრება, ტ. I. გვ. 42)
სვანეთის ადგილმდებარეობის გარკვევისათვის შეიძლება გამოგვადგეს ქართლის ცხოვრების ჩანართი ანდრია პირველწოდებულის ცხოვრებისა, რომელიც თარგმნილია ბერძნულიდან და შეტანილია ქართულ მატიანეებში.
აქ სვანეთის ადგილმდებარეობა განისაზღვრება მდ.ჭოროხთან, ის მოხსენიებულია მდ. ჭოროხის შემდეგ.
ანდრია პირველწოდებულის მიმოსვლის ბერძნულ დედანში ნათქვამია, რომ ანდრიამ გადალახა მდ. ფაზისი, ქართველმა მთარგმნელმა კი მის ნაცვლად დაწერა – მდ. ჭოროხი.
როგორც ცნობილია დედანში ეწერა მდინარე “ფასისი”, ხოლო მთარგმნელმა ის თარგმნა ისე, როგორც სინამდვილეში ეწოდებოდა ამ მდინარეს, ანუ “ფასისი” ითარგმნა არა მდ. რიონად, არამედ ჭოროხად.
აქ ნაბრძანებია ანდრიას საქართველოში პირველი მოგზაურობის შესახებ, კერძოდ, პირველად ანდრია მოვიდა ტრაპეზუნტში- “მეგრელთა ქვეყანაში” (ასე ითარგმნებოდა ბერძნული “ლაზიკა” ქართულად), შემდეგ თანამგზავრებთან ერთად შემოსულა ქართლში, მოუვლიათ ის.
“მოვიდოდეს ქალაქითი-ქალაქად და სოფლითი-სოფლად”. შემდეგ შესულან ტაოში – “წარვლეს ტაოს კერძი ქვეყანა და ვიდრე მდინარედ ჭოროხამდე, ყოველი იგი სოფლები მის კერძისა მოვლეს და დაუცადებელად ქადაგებდეს სახელსა ღვთისასა, და ესრეთ ქადაგებითა მიიწვიეს სვანეთისა ქვეყანასა” (ქ.ც. I, გვ. 42).
სხვა ნუსხაშია – “ანდრია სიმონ კანანელითურთ პირველად ქართლად და განანთლა ქართლი და ნათელ-სცა და მერმე უკუნ იქცა და განვლო ჭოროხი და შევიდა სვანეთს” (იქვე, გვ. 42, შენიშვნა).
ე.ი. სვანეთის ქვეყანა ჭოროხის შემდეგაა, ანუ ჭოროხის გადაკვეთის შემდეგ მივადგებით სვანების ქვეყანას.
მაშასადამე, ბერძნულ წყაროში სვანების საცხოვრისი მდ. ფაზისთან მდებარეობდა. ძველი ქართველი მთარგმნელები კი ფაზისს ჭოროხს უწოდებდნენ და იქვე საზღვრავდნენ სვანების საცხოვრისს.
აქედან შეიძლება დავასკვნათ, რომ სვანების სამხრეთ დასავლეთ საქართვე¬ლოშიც ცხოვრება წყაროებითაც დასტურდება. ამ მხარის გარდა სხვა კუთხეებიც მოიარა წმ.მოციქულმა-
თეიმურაზ ბატონიშვილის “ივერიის ისტორიის” ცნობით –
მოციქულმა ანდრიამ
1) მცხეთის ჯვრის გორაზე ჯვარი აღმართა (ერქვა ჯაჭვის მონასტერი)
2) შევიდა კახეთში, გადაიარა იორი, მივიდა გრემის გორაზე სადაც მიქელ მთავარანგელოზის ეკლესიაა.
3) “ქრისტეთის გზით… მოვიდა ხევსა მთიულეთისასა ლომეკის მდინარესა ზედა” (თერგი),
4) მივიდა მყინვარწვერის ძირთან, ავიდა მაღალ მთაზე, აღმართა ჯვარი და ეკლესია წმ. სტეფანე პირველწოდებული.
სვანეთი და აჭარა-გურია
სვანეთ-გურიის კავშირ-ერთობის შესახებ ისტორიული საბუთების დამოწმებით მიუთითებდა დიმიტრი ბაქრაძე წიგნში “მოგზაურობა გურია-აჭარაში”.
ამჟამადაც, სვანეთში სოფელ იენაშის (ლატალის თემის) მოსახლეთა უმრავლესობას გვარად ფარჯიანებს, თავიანთი თავი მიაჩნიათ გურია-სვანეთის ერისთავთა შთამომავლებად (იხ. გაზეთი “უძლეველი მხედარი” (ზემო სვანეთის ეპარქიის გაზეთი), #4, 2007, გვ. 9). ამ სოფელში ინახება იოანე წინასწარმეტყველის ხატი მამია გურიელის მიერ შეწირული. ჟამთა აღმწერელი აღნშნავს, რომ ლაშა-გიორგის ძის ულუ-დავითის გამეფებაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა ერისთავი სარგის ფარჯიანი.
(საერთოდ სვანები, ვითარცა აფხაზთა სამეფოს ლეგიტიმურ უფლებათა მატარებლები, აფხაზეთის სამეფოს უშუალოდ წარმოადგენდნენ საქართველოს მეფეთა კურთხევისას. სამეფო ინსიგნიებსაც ისინი გადასცემდნენ საქართველოს ახალ მეფეს).
ს. ყაუხჩიშვილი მიუთითებდა – “სიტყვა ბათომის ძირი “ბათ” უნდა ენათესავებოდეს სვანურ სიტყვას “ბაჩ”, რომელიც ქვას ნიშნავს. ეს თვალსაზრისი შემდგომში გაიზიარა აქ. ინაიშვილმა და იგი ახალი საყურადღებო მასალებით შეავსო” (ა. კახიძე, დ. ხახუტაიშვილი, მასალები ბათუმის ძველი ისტორიისთვის, 1989, გვ. 19).
ა. ინაიშვილმა შეისწავლა ბათუმის ტოპონიმიკა. მხარი დაუჭირა ს. ყაუხჩიშვილის მიერ 30-იან წლებში გამოთქმულ და შემდეგ არაერთხელ განმეორებულ მოსაზრებას სახელ “ბათუმის” სვანურ ბაჩ (ქვა) სახელთან იგივეობის შესახებ, ამასთან სვანურ ბათ-ბაჩ სახელთან დააკავშირა მან ჰიდრონიმი “ყოროლი” და “ყორონი”. ბათ-ბაჩ ძირს დაუკავშირა მან ყოროლისწყლის შენაკადის სახელი – “ლეჩ”, რომლის ფორმად “ლებაჩა” მიიჩნია და სვანურ “ლებჩერს” (ქვიანი) მიუსადაგა (ა. ინაიშვილი, ბათუმის ეტიმოლოგიისათვის – აჭარული დიალექტის დარგობრივი ლექსიკა, I, 1976, გვ. 73-87).
ა. ინაიშვილის აზრით, სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ზღვისპირეთში, ე.ი. აჭარასა და გურიაში სვანურენოვანი ონომასტიკა თავდაპირველია და, ამდენად, უფრო ძველი, რომელიც შემდგომ საუკუნეებში გადაფარულა ზანურენოვანით. აჭარა-გურიის ზღვისპირეთში (საერთოდ სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში) სვანურენოვანი ონომასტიკის გვერდით “ზანურენოვანი ტოპონიმები გაცილებით მეტია, რაც კანონზომიერია, რადგან ზანურენოვანი მოსახლეობა შედარებით გვიან მოსული ჩანს. ზანურმა ფენამ უთუოდ გადაფარა სვანური ონიმასტიკონი, რელექტის სახით რომ მაინც შემორჩენილა” (იქვე, გვ. 81-86).
აქედან გამომდინარე, ძველი ქართული წყაროს ცნობა, რომ წმ. ანდრია მოციქული მდ. ჭოროხის (ფასისის) გადაკვეთის შემდეგ შევიდა სვანეთის ქვეყანაში, რომ დასავლეთ საქართველო სვანეთად იწოდებოდა – უფრო გასაგები ხდება.
სვანური ნაკვალევი შავშეთსა და სამცხეში
შავშეთში – იმერხევში, რამდენიმე სოფელში შემორჩენილია მიკროტოპონიმი – “სვანეთი”, “სვანისხევი”.
მაგალითად, სოფელ ივითში არის აღნიშნული მიკროტოპონიმი “სუანეთი” (იხ. ტარიელ ფუტკარაძე, “იმერხევი”, 2007. გვ. 84).
ხოლო სოფელ ბაძგირეთში არის მიკროტოპონიმი – “სუანისხევი” (იქვე, გვ. 92).
ანდრია პირველწოდებულის ქადაგებების ადგილად სამცხეში დასახელებულია ქალაქი “სოსანგეთი”, ქართველი მკვლევარები XIX საუკუნის ბოლოს და XX საუკუნის დასაწყისში “სოსანიგეთს” ათავსებდნენ სამცხეში, კერძოდ კი აწყურის სანახებში. “სოსანიგეთი” ეტიმოლოგიურად მოიცავს პრეფიქსს “სო”, ფუძე – “სანიგ” და სუფიქსს “ე”-თი. “სო-სანიგ-ეთი”.
“სანიგებად” XX საუკუნის მეცნერები მიიჩნევენ ჭანებს, მაგრამ ის შეიძლება სვანების ერთ-ერთი ტომის სახელი ყოფილიყო.
სვანეთის საკითხთან დაკავშირებით საინტერესოდ მივიჩნიეთ ერეკლე კვანჭიანის წერილი, რომელსაც თან ვურთავთ ამ ნაშრომს:
ე. კვანჭიანი
დასავლეთ საქართველოს ჩრდილო ნაწილის, ე. წ. “მეგრიზაცია” ლაზთა სამეფოს ძლიერების ეპოქაში (III-VI საუკუნეები)
ჯერ კიდევ ნ. ჯანაშია მიუთითებდა სვანურ ტოპონიმურ მონაცემებზე (“ლანჩხუთი”, “ფოთი”) დაყრდნობით, რომ მდინარე რიონის ხეობის ორივე მხარე) დასავლეთ საქართველოს დაბლობი დიოსკურიამდე და უფრო ჩრდილოეთით, ხობის, ენგურის და წებელდას ხეობები, ასევე ისტორიული არგვეთის ჩრდილო ნაწილი, შემდეგდროინდელი ლეჩხუმი და რაჭა, სვანეთის მთიანეთთან ერთად, საერთოდ, დასავლეთ საქართველოს ჩრდილო ნაწილი, თავდაპირველად სვანური ტომებით იყო დასახლებული. “ენობრივი მონაცემებით ძვ.წ. II ათასწლეულსა და I ათასწლეულის პირველ ნახევარში სვანური ტომები დასავლეთ საქართველოს ბარის რაიონებში ვრცლადაა გავრცელებული (“იშ” სუფიქსიანი ტოპონიმიკა) (საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. I, გვ. 341).
ტოპონიმურ მასალაზე დაყრდნობით შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ კოლხების ჩრდილოეთით მცხოვრები ფასიანები სვანური ტომი უნდა ყოფილიყო. Qქსენეფონტეს ეპოქაში (ძვ.წ. V ს.) ეტიმოლოგიურადაც, “ფა-სიანები” წააგავს ანტიკური ავტორებისათვის კარგად ცნობილი ხალხის “სუანების” სახელს. (“ფა-პრეფიქსი, “სიანი” – “სუანი”).
კოლხეთი, ძველი ბერძნული წყაროებით, თავდაპირველად მოიცავდა შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთ სანაპიროს ტრაპიზონამდე. ბერძნული კოლონიზაციის განვითარებასთან ერთად შეიცვალა და გაფართოვდა კოლხეთის ცნების გაგებაც.
ჰეროდოტესათვის კოლხეთის ჩრდილო საზღვარი არის მდინარე ფაზისი, კოლხეთი კი სხვადასხვა ტომებითაა დასახლებული. კოლხეთი არ იყო ერთი ეთნოსის, ერთი ხალხის ქვეყანა.
სტრაბონის ეპოქაშიც (I საუკუნე) კოლხეთი კრებით სახელს წარმოადგენდა ვრცელი სანაპირო ტერიტორიისა უკვე ტრაპიზონიდან ბიჭვინთამდე. ამ დროს მდინარე ფაზისის, ხობის, ენგურისა და აგრეთვე წებელდას ხეობებში მცხოვრებ სვანებსაც (ვიდრე დიოსკურიამდე) ჩანს ბერძნებმა, ქვეყნის სახელის მიხედვით, “კოლხები” უწოდეს, რათა ისინი განესხვავებინათ მთის სვანებისგან. მართლაც, ძველი ავტორები მათ “სუანო-კოლხებს” უწოდებდნენ. პტოლემაიოსი (I საუკუნე) მთის სვანებისა და ბარის სვანების განსხვავების მიზნით უწოდებს უკანასკნელთ “სუანო-კოლხებს”. Eესენი (მთის სვანები და “სუანო-კოლხები”) ერთი ეთნოსია, მრავალრიცხოვანი ხალხი, სტრაბონის მიხედვით, მათ საომრად გამოჰყავთ 200 ათასი მებრძოლი (ეს უფრო მეტია, ვიდრე იბერებისა და ალბანელების ჯარი ერთად).
პტოლემაიოსი ახსენებს კოლხეთის სხვადასხვა ტომებს, მათ შორის ლაზებსა და მანრილებს (“ეკრიტიკეს ქვეყნის მცხოვრებთ”), ჩვენი მეცნიერების აზრით, თანამედროვე მეგრელ-ჭანების წინაპრები უნდა ყოფილიყვნენ ლაზები. მანრალები კი (სხვა ტომი) ეგრისის ქვეყნის (“ეკრიტიკეს”) მცხოვრებნი. “კლავდიოს პროლემაიოსის ცნობიდან ის გამომდინარეობს, რომ “ეგრისი” და “მეგრელი” (“მარგალი”) სახელები თავდაპირველად დასავლეთ საქართველოს აღმოსავლეთ, ეთნიკურად არამეგრულ ნაწილს უნდა რქმეოდა და ქვეყნის დასავლეთ ნაწილსა და საკუთრივ მეგრულ (ზანურ) მოსახლეობაზე შემდეგში გავრცელდა. შეიძლება ეს ლაზ-მეგრელთა მიერ ამ მხარეში მტკიცე ჰეგემონობის მოპოვებას და ლაზიკის სამეფოს ძლიერების ხანასაც (შდრ. მეგრულში – “მარგალი” – ტერმინის ხმარება მდაბიო ფენის, გლეხობის აღსანიშნავად. “ზინო-სქუას” – ზედა ფენის, აზნაურობის საპირისპიროდ) უკავშირდებოდეს” (საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, 1970 ტ. I, გვ. 424).
სვანებს, რომელთაც სტრაბონის მიხედვით ჰყავდათ ბასილევსი და საბჭო 300 კაცისაგან შემდგარი” (შტრაბო, XI, 2,19). სვანებს, როგორც სტრაბონი იქვე წერს, “ზოგიერთები იბერიულ ტომებად მიიჩნევენ” (იქვე, XI, 2,19).
სვანებს, როგორც აღვნიშნეთ, 200.000 კაციანი ლაშქარი ჰყავთ, “მთელი ხალხი მეომარია”, ე.ი. ყველა მამაკაცი (ბრძოლის უნარის მქონე) სალაშქროდ გაჰყავდათ. ალბათ ეს იყო მთელი მოსახლეობის მესამედი, აქედან გამომდინარე, სვანების საერთო რიცხვი 600.000 მაინც უნდა ყოფილიყო. თუ გავიხსენებთ, რომ იმჟამად ტუაფსედან ლაზებამდე სვანების გარდა ასევე ცხოვრობდნენ კერკეტები, აქელები და ჰენიოხები (მათგან ზოგიერთი საკმაოდ დიდი ტომი იყო, ჰენიოხებს ოთხი ბასილევსი ჰყავდათ), ესენი, სვანებთან ერთად, თანამედროვე აფხაზეთსა და სვანეთში ვერ მოთავსდებოდნენ უკიდურესი მრავალრიცხოვნების გამო. ამიტომაც უნდა ვიფიქროთ, ბერძენი მწერლების “სუანოკოლხები სტრაბონისა და პტოლემაიოსის ეპოქაში თანამედროვე ლანჩხუთამდე იყვნენ განსახლებულნი და მხოლოდ ლაზთა სამეფოს ძლიერების ეპოქაში (III-IV სს ქრისტეს აქეთ) უფრო ჩრდილოეთით წაინაცვლეს ანდა მათში მოხდა ლაზური ტომების “შეღწევა-ინფილტრაცია”. Aმის შედეგად სუანო-კოლხებმა შეითვისეს ლაზური (შემდეგროინდელი მეგრული) მეტყველება. სწორედ ამ პროცესს ვუწოდებთ ჩვენ “მეგრიზაციას”. გ. მელიქიშვილი ლაზეთის სამეფოს საზღვრების ჩრდილოეთით განვრცობას უკავშირებს III ს. ბოლოდან “რომაელთა ძალაუფლების განმტკიცებას აღმოსავლურ პროვინციებში”. როგორც არიანე წერს, I-II სს-ში მდ. ჭოროხთან მიწა-წყალი (ფაზისამდე) იბერიის სამეფოს და მის ქვეშევრდომ ტომებს ეჭირათ, ამ დროისთვის უკვე რომაელთა გავლენის სფეროში მყოფ ლაზეთის სამეფოს აღნიშნულ ადგილებში მცხოვრები იბერიული ტომები შეუერთებია: “აქ ადრე იბერიას ჰქონდა ფეხი მოკიდებული, ახლა კი რომაელთა და ლაზთა სამფლობელოები ჩანს, იბერია აქედან განდევნილი ჩანს, ზოგი მისი სამფლობელო ლაზთა სამეფოს შემადგენლობაშია შესული” (ნარკვ. I, გვ. 555).
კიდევ უფრო გაფართოვდა ლაზთა მფლობელობა ჩრდილოეთის მიმართულებით (შესაბამისად თავისი დიალექტით) VI ს-ში დასავლეთ საქართველოში ბიზანტიელებთან სპარსელების დამარცხების შემდეგ. გ. მელიქიშვილი წერს – “კიდევ უფრო მეტ წარმატებას მიაღწიეს ლაზთა მეფეებმა ჩრდილოეთის მიმართულებით, მენანდრეს (VIს.) მოწმობით ლაზთა სამეფო IV ს. ბოლოსთვის დიდად გაძლიერებულა და სვანები დაუმორჩილებია” (იქვე, გვ. 555).
ს. ჯანაშიას აზრით, IVს. დასასრულისათვის უნდა დაექვემდებარებინათ ლაზებს სვანების გარდა ასევე აფშილები, აბაზგები და სხვა მეზობელი ტომები (იქვე, გვ. 556). “ლაზთა მეფეებმა საბოლოოდ მოახერხეს იბერიის მფლობელობის ლიკვიდაცია დას. საქართველოში და იქაური სამფლობელოები შეიერთეს” (იქვე, გვ. 556).
მაშასადამე, ლაზთა მეფეებმა ბიზანტიელების (რომაელების) დახმარებით ჯერ ჭოროხსა და რიონს შუა მდებარე ტერიტორიის შეერთება შეძლეს, შემდეგ კი უფრო ჩრდილოეთით სვანებითა და სხვა ტომებით დასახლებული მიწა-წყლის მიერთება, რამაც აქ, ცხადია, სვანური ტოპონიმიკის შემდეგ ლაზური (მეგრული) ტოპონიმიკისა და ენის განვრცობა განაპირობა. ამ პროცესს შეიძლება ვუწოდოთ მდ. რიონის ორივე სანაპიროს და ზღვისპირა ტერიტორიის მომცველი მხარის “მეგრიზაცია”.
სამეცნიერო ლიტერატურაში ე.წ. “ქართიზაცია” განიმარტება, როგორც “ქართის ტომების” შეღწევა – ინფილტრაცია – არაქართულ ან არაქართველურ ტომებში… სადაც შეაღწევდა ქართლის ელემენტი, ვრცელდებოდა ქართული ენა და აღმ. ქართული კულტურა. ასეთი ვითარება შეიქმნა არა მარტო აღმოსავლეთით ჰერეთის (ალბანეთი) ტერიტორიაზე, არამედ დასავლეთ საქართველოშიც (ქსე, ტ. X, გვ. 459-160. სტატია “ქართველები”).
“ქართიზაციის” გვერდით, როგორც ტოპონიმიკისა და საისტორიო წყაროების შესწავლა აჩვენებს, მიმდინარეობდა აგრეთვე ე.წ. “მეგრიზაციის” პროცესი.
წერს ე.კვანჭიანი
უნდა დავასკვნათ, რომ ჩვენს თვალწინ არის ორი თვალსაზრისი დასავლეთ საქართველოში ქართველი ტომების განსახლების შესახებ, ერთი თვალსაზრისით, რომელიც ამჟამად უფრო მიღებულია, დასავლეთ საქართველო უძველესი დროიდან დასახლებული იყო მეგრულ-ლაზური ტომებით, შემდგომ აქ მოხდა “ქართის ტომების” განსახლება (კერძოდ, მდ. ჭოროხიდან ვიდრე მდ. რიონამდე), რის შედეგადაც აღნიშნული მეგრულ-ლაზური მოსახლეობა გაიყო ორად, ერთი ნაწილი აღმოჩნდა მდ. რიონის მარჯვენა სანაპიროზე, მეორე ნაწილი კი მდ. ჭოროხის მარცხენა სანაპიროზე განსახლებული. ესაა დასავლეთ საქართველოს ე.წ. “ქართიზაციის” თეორია.
მეორე თვალსაზრისით კი, უძველესი დროიდანვე დასავლეთ საქართველოს ზღვისპირეთი დასახლებული იყო სვანებით (“სუანო-კოლხებით”), მხოლოდ III-IV სს. შემდგომ, ლაზთა სამეფოს გაფართოებასთან ერთად, აქ მოხდა ლაზური ტომების შეღწევა-ინფილტრაცია (სვანურ მოსახლეობაში მდ. რიონის, ხობისწყლის და ენგურის ხეობებში ვიდრე მთის სვანებამდე). ესაა დასავლეთ საქართველოს ე.წ. “მეგრიზაციის” თეორია.
ჩვენთვის მიუღებელია როგორც “ქართიზაციის”, ისე “მეგრიზაციის “ თეორია. ორივე ეს თეორია ათეისტური ისტორიის ნაყოფია.
აღსანიშნავია, რომ ე. წ. “მეგრიზაციის” გავრცელებული თეორია ო. ლორქიფანიძის წიგნშიც აისახა – “სვანურენოვანი მოსახლეობის არსებობის კვალი დღევანდელ დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე (ზღვრისპირა ზოლში, რიონ-ენგურის აუზი) დასტურდება საკმაოდ მეტყველი ტოპონიმიკური მონაცემებით და არქეოლოგიური მასალით” (ო. ლორთქიფანიძე “არგონავტიკა და ძველი კოლხეთი”, თბ. 1986, გვ. 50).
აქედან, ო. ლორთქიფანიძის აზრით, სვანებს აძევებენ კოლხები (ჭან-ეგრისელები) – “კოლხებმა შეავიწროვეს სვანურენოვანი მოსახლეობა და თანდათანობით დაიკავეს დღევანდელი კოლხეთის დაბლობი ზღვის სანაპირო ზოლსა და რიონ-ენგურის აუზში” (ო. ლორთქიფანიძე “არგონავტიკა და ძველი კოლხეთი”, თბ. 1986, გვ. 51).
ე.ი. დასავლეთ საქართველოდან თითქოსდა ჯერ სვანებმა გააძევეს ჩერქეზები, შემდეგ კი მეგრელებმა სვანები (გვ. 51)
ჩვენი თვალსაზრისით კი, არ მომხდარა დასავლეთ საქართველოს არც “ქართიზაცია” და არც “მეგრიზაცია”- რადგანაც უძველესი დროიდან VIII-IX სს-მდე, დასავლეთ საქართველო დასხლებული უნდა ყოფილიყო ჯერ კიდევ ნაკლებად დიფერენცირებული საერთო ფუძე-ქართული ენის მატარებელი ხალხით (ისევე, როგორც აღმოსავლეთი), რომლის დიფერენციაციაც დაიწყო შემდეგში (საქართველოს სახელწიფოს რღვევის კვალდაკვალ ანუ XIII ს-დან (გაღრმავდა XV-XVI სს. შემდეგ, საქართველოს რღვევის კვალდაკვალ და დასრულებული სახე მიიღო XVII-XVIII სს.-ში, რასაც მოჰყვა ქართველი ხალხის კვლავ კონსოლიდაცია XIX-XX სს.-ში).
შესაბამისად, ქართული ქრისტიანული კულტურის ჩამოყალიბებისას (ანუ წმიდა წერილის თარგმნის ხანაში) დასავლურქართულ ტომებს აერთიანებდათ ჯერ კიდევ დაუნაწევრებული საერთო ე.წ. ზან-ქართული ენა (ე.ი. ძველი ქართული), შესაბამისად ის ერთი ხალხი იყო (თუმცა რეგიონების შესაბამისად სახელდებული).
“ეგრისი – რომელ არს სვანეთი”
ფარნავაზის ძემ საურმაგმა ჩრდილო კავკასიის მოსახლეობა ჩამოასახლა ქართლის სამეფოს ჩრდილოეთ ნაწილში – “საურმაგ წარმოიყვანა იგინი ყოველთა კავკასიის ნათესავთა ნახევარნი, …დასხნა მთიულეთს დიდოეთითგან ვიდრე ეგრისამდე, რომელ არს სუანეთი” (ქ.ც. I, გვ. 27).
აქ საინტერესოა, რომ სტრაბონიც წერს თითქმის იმავეს, რომ იბერიის ჩრდილო მთიანეთი დასახლებულია სკვითური მოდგმის იბერებით და რომ ეს სკვითური იბერები და იბერები თანამონათესავენი არიან.
ჩვენი მემატიანეც აღნიშნავს იმავეს: მისი ცნობით, ჩრდილო კავკასია დაუსახლებელი იყო, შემდგომ იქ გადაასახლეს სამხრეთ კავკასიელი მოსახლეობა- დატყვევებული ქართველები და ისინი თანდათანობით გადაიქცნენ ჩრდილო კავკასიის მკვიდრ მოსახლეობად – “არცა იყო კაცი კავკასიასა ჩრდილოთ და უმკვიდრო იყო ქვეყანა იგი კავკასიითგანვე ვიდრე მდინარემდე დიდად, რომელი შესდის ზღვასა დარუბანდისასა… გამოვიდა ხაზართა მეფე გარდავლო მთა კავკასია, მისცა ძესა თვისსა ტყუე სომხითისა და ქართლისა და მისცა ქვეყანა კავკასიის ნაწილი, ლომეკის მდინარისა დასავლით, დასავლეთამდე მთისა და დაეშენა უობოს და ნათესავნი მისნი არიან ოვსნი” (ქ.ც. I, გვ. 12).ოვსნი ანუ “სკვითნი”
ქართული წყაროს მიხედვით ამ ე.წ.”სკვითების”(როგორც ახალი ხალხის) ფორმირებაში “ტყვე ქართველებს” ჰქონიათ წვლილი.
ჩრდილოკავკასიელნი, რაღაც ხარისხით ქართველთა გენეტიკური მემკვიდრეები იყვნენ და ისინი ფარნავაზის ძეს ჩამოუსახლებია და დაუსახლებია “დიდოეთიდან ვიდრე ეგრისამდე, რომელ არს სვანეთი”.
სვანეთი-კახეთი
“ჩრდილოეთით ეგრისს სვანეთი ეკრა, ისტორიკოსი ამბობს: “დიდოეთიდგან ვიდრე ეგრისამდე… არს სვანეთი” (ცხოვრება მეფეთა) – წერს ივ. ჯავახიშვილი (ივ. ჯავახიშვილი, ტ. II, გვ. 50).
დიდოეთსა და ეგრიის შუა მოქცეული იყო რაჭა, დვალეთი და ფხოვი, ჩანს, ისინიც სვანურ ტომებად მიიჩნეოდა. უფრო მეტიც, ივ. ჯავახიშვილის თქმით, სვანეთს კახეთთანაც ჰქონია სიახლოვე, მატიანეებში დაცული ცნობები “ქართველ ტომთა მოსახლეობის ვგონებ ძველისძველ მდგომარეობას გვისურათებს… სვანებს, თავდაპირველად, უეჭველია ახლანდელზე მეტი მიწა-წყალი უნდა სჭეროდათ და მრავალი სხვა საბუთიც სვანეთსა და კახეთს ერთმანეთს უახლოვებს” (იქვე, გვ. 51). წყაროებში არ ჩანს სვანეთის საზღვრები XII საუკუნემდე (იქვე, გვ. 51).
აღსანიშნავია,რომ ცნობილი წანარების ტომი (მათ მიერ კახეთში ჰეგემონობის დამყარებამდე (არაბობისას), თავდაპირველად თანამედროვე ყაზბეგის რაიონში ცხოვრობდა, მათი სახელი (წანარები) , ყაზბეგის რაიონის ზოგიერთი ტოპონიმი და სახელი “სუანი” ეტიმოლოგიურად ერთმანეთთან ახლოა. მაგალითად იქაური ტოპონიმებია “სონდოსხევი”, “სნო”, “სიონი”, რომელთა ფუძე-ძირები –სონდ(სონ), სნო, სიონ(სონ), როგორც სახელ “სვანთან”, ისე “წანართან” უნდა იყოს დაკავშირებული (საფიქრებელია, რომ სიონ სახელის თავდაპირველიფორმა არ უნდა ყოფილიყო დაკავშირებული ცნობილ საეკლესიო “სიონ” სახელთან ,არამედ იქვე არსებულ ტოპონიმების სახელებთან სონ, სნო, და წან)
ისტორიაში დაკარგული სვანეთი
V-VI სს. ბერძენი ისტორიკოსების თხზულებებში მრავლად გვხვდება ცნობები სვანეთის შესახებ, განსაკუთრებით VI ს-ში სპარსეთ-ბიზანტიური ომების აღწერისას.
სვანეთისთვის ორი იმპერია იბრძოდა თავგამოდებით. ამის მიუხედავად, ასეთი დიდ და მნიშვნელოვან ქვეყანის საზღვრები აქამდე დადგენილი არ იყო. ჩვენმა მეცნიერებმა მას ადგილი ვერ მოუძებნეს. ამიტომაც აღნიშნავდა დიდი ივ. ჯავახიშვილი, რომ “წყაროებში არ ჩანს სვანეთის საზღვრები XII საუკუნემდე” – (იქვე, გვ. 51).
ბერძენი ავტორების აღწერით, სვანეთი დიდი ქვეყანა იყო, ხოლო სვანები – ძლიერი ხალხი, სტრაბონის ცნობით-სვანებს იბერებსაც უწოდებდნენ (Некоторые называют их также ибериисами – одонаково с западными – от золотых россипей, находяшихся в обеих странах. სტრაბონი, XI, II, 19).
სტრაბონის ცნობას ეთანადება პროკოფის ცნობაც:
“სვანეთი იბერიის ნაწილია” – უმტკიცებდნენ სპარსელი შაჰები და მათი დიპლომატები ბიზანტიელებს” – წერს ის.
თანამედროვე სვანეთის ძველ სვანეთად ჩავთვლა აშკარად შეუსაბამობაა, რადგანაც, როგორც წყაროებიდანაც კარგად ჩანს, პატარა, მიუწვდომელი მთიანი რეგიონისთვის (შემდგომი მესტიისა და ლენტეხის რაიონებისათვის)- ორი იმპერია არ იბრძოლებდა ერთმანეთთან თითქმის ერთი საუკუნის განმავლობაში,
წყაროები სხვა, უფრო ფართო და მნიშვნელოვან ქვეყანაზე მიუთითებს.
საზავო მოლაპარაკებების შემდეგ დადგინდა, რომ ლაზიკა – ბიზანტიას უნდა გადაცემოდა, ხოლო სვანეთი – სპარსეთს.
თუკი ლაზიკა მთელი დასავლეთ საქართველო იყო (იმერეთის სკანდე-შორაპანიდან შავ ზღვამდე), ხოლო სვანეთი – თანამედროვე მესტიისა და ლენტეხის რაიონები, მაშინ სპარსელებს ტერიტორიულად ხელიც არ მიუწვდებოდათ თავიანთ საპატრონო ქვეყანაზე, რადგანაც მათსა და სვანეთს შუა ლაზიკა იქნებოდა მოქცეული.
ძველ სვანეთზე მეტი ინფორმაცია აქვს “ქართლის ცხოვრებას”, სადაც ნათქვამია: “ეგრისი, რომელ არს სვანეთი”, ამ ცნობით თითქოსდა სვანეთი ეწოდებოდა ეგრისს, ანუ დასავლეთ საქართველოს.
მაგრამ,საქმე ისაა, რომ თანამედროვე ისტორიკოსები VI საუკუნისათვის დასავლეთ საქართველოს არა სვანეთს არამედ ლაზიკას უწოდებენ, რაც ქმნის შეუსაბამობას.
ჩვენო კვლევით კი VI ს.-ში პოლიტიკური მნიშვნელობით ლაზიკა ერქვა არა დასავლეთ საქართველოს, არამედ ერგე-ლიგან-კლარჯეთს (და “ბოლო კლარჯეთისა ზღვისპირს”).
აი, ამ ლაზიკის დამარცხების სემდეგ ბიზანტია-სპარსეთის გაცხარებული ომები მიმდინარეობდა უკვე მთელი დასავლეთ საქართველოსთვის, ანუ ეგრის-სვანეთისთვის.
იქამდე კი ლაზიკა, ანუ “ბოლო კლარჯეთისა ზღვისპირი” დაინარჩუნა ბიზანტიიამ.
საზავო მოლაპარაკებების დროს ერთ პერიოდში დადგინდა, რომ დასავლეთ საქართველო ანუ ეგრის-სვანეთი გადაცემოდა სპარსეთს, ვითარცა ნაწილი იბერიისა, ხოლო იბერია სპარსეთის ხელდებულ ქვეყანად იყო აღიარებული, მაშასადამე, იბერია თავისი ნაწილით – ეგრის-სვანეთით სპარსესთს დარჩა, ხოლო კლარჯეთი ანუ ლაზიკა კი ბიზანტიას. თუმცა შემდგომ ეგრის-სვანეთისთვის ბრძოლები კიდევ დიდხანს გაგრძელდა.
ქართული წყაროებითაც, ეგრის-სვანეთი მუდამ იბერიის ნაწილი იყო.
აფსილები
ბერძნული წყაროებიდან ცნობილია, რომ ლაზიკის შემდეგ მდებარეობდა აფსილების ქვეყანა, ხოლო აფსილების ქვეყნის ჩრდილო-აღმოსავლეთით ესაზღვრებოდა მისიმიელების ქვეყანა.
ჩვენ გარკვეული გვაქვს, რომ აფსილების ქვეყანა – ესაა თანამედროვე გურიის ზღვისპირა ნაწილი – მდ. სუფსას ხეობა. ხოლო მისიმიელთა ქვეყანა, ჩანს, ერქვა თანამედროვე გურიისა (და ნაწილობრივ აჭარის) მთიანეთს.
აფსილეთს და მისიმინეთს, ჩანს, მიიჩნევდნენ იმ სვანეთის ქვეყნის ნაწილად, რომელიც ჭოროხის ზემოთ მდებარეობდა.
“სვანეთის ქვეყნები” იყო, ჩანს, აფსილეთი, მისიმინეთი, აბაშგია და ე.წ “აფხაზეთის ალანია”.
აბაშგია – რიონის ხეობაში, მისიმინეთი და აფსილები მის ქვემოთ, ხოლო ალანია – მაღლა, შემდგომ აფხაზეთში.
VI ს. ომისას სვანები უფრო მეტად ემხრობოდნენ სპარსელებს, ამიტომაც ბიზანტიელებმა ჩრდილო კავკასიიდან შემოიყვანეს ალანი მებრძოლები და სვანების მიწებზე დაასახლეს შემდგომ აფხაზეთში.
ჩანს, ქართულ ტომებს (სვანებს,აფსილებს,აბაშგებს) “სვანეთის ომების” დროს( VI ს. და VII ს. დასაწისი) წაუწევიათ ჩრდილო და ჩრდილო-დასავლეთის მიმართულებით, იმდენად, რომ მურვან ყრუს დროს, VIIIს. დასაწყისში აფშილეთი ერქვა არა თანამედროვე სუფსის ხეობასა და მიმდებარე ქვეყნებს, არამედ ცხუმთან (სოხუმთან) მდებარე რეგიონს, შესაბამისად, ჩრდილო – ჩრდილო-დასავლეთით გადაუწევია ყველა ტომს.
თუკი იქამდე აბაშგები თანამედროვე ქ. აბაშასთან (სამტრედიის რეგიონში) ბინადრობდნენ, შემდგომ ჩანს, ისინი გადასულან თანამედროვე აფხაზეთში, სვანებიც ჩრდილოეთით არიან დაძრულნი და ამ დროისათვის მათ დაიჭირეს ის რაიონები, რომელნიც ამჟამად უჭირავთ.
[მხოლოდ ძალზე გვიან, მას შემდეგ რაც თემურ ლენგის შემდეგ ჩრდილო კავკასიაში ადიღე-ჩერქეზები ჩასახლდნენ და დაიწყეს მკვიდრი კავკასიური ტომების ასიმილირება და აფხაზეთის დაპატრონება, მათ ერთერთ ტომს ქართველი აბაზ-აბაშკების სახელი მიუთვისებიათ და შემდეგ აფხაზებისა, ამ ტომებს იქამდე საკუთარი სახელებიც არ გააჩნდათ და სახელებს მათ მიერ დაპყრობილ-დამონებული ხალხების მიხედვით უწოდებდნენ).
მისიმიელების ტომი, ჩანს ცხოვრობდა გუბაზოელის ხეობასთან, ვანსა და ჩოხატაურს შუა. ეს ტომი მხოლოდ უცხოური წყაროებითაა ცნობილი.
მისიმიელების ტომი ბიზანტიელებმა მთლიანად გაწყვიტეს, თითქოს ამ ფაქტის გადმონაშთია ქართული გამოთქმა- “სინსილა გაწყდა”, რაც წყევლაა და პირწმიდად გაწყვეტას ნიშნავს, აქედან გამომდინარე ხომ არ ერქვა ქართულად მისიმიელთა ტომს ასევე “სინსილა? ხომ არ წარმოდგება ტომ “სინსილას” სახელიდან გვარი “სიმსივე”?
სინსილა= სიმ-სილა
სიმ-სივე
მი-სიმ-იანი
ხოლო, აფსილების სატომო სახელიდან უნდა იყოს წარმომდგარი გვარები-აფშილვა, აფსნაძე.
უნდა ვიფიქროთ, რომ სიტყვა “სუანები”, “სვანები” ეტიმოლოგიურად დაკავშირებულია წყალთან, მის ფუძეში უმთავრესია “სუ”, “ს”, “შ”, როგორც სიტყვებში მესხი, აფშილი, აბასხი, მისიმიელი,
შესაძლოა სვანეთი VI ს.-ში ერქვა დასავლეთ საქართველოს და სვანების ნაწილი – რიონის ჭაობებშიც ცხოვრობდა მთებში ასვლამდე, ხოლო მთიელები იყვნენ კლარჯები, გურულები, ეგრისელები, არგველები და აღმოსავლეთ საქართველოს ხალხი (არა ჭაობის ხალხი) – ფუძე – “გრ”.
შესბამისად, ერგე-კლარჯეთის მოსახლეობა ქმნიდა ლაზების სამეფოს, ხოლო ეგრისელები, არგველები და აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობა ქმნიდა იბერიას, ცალკე იდგა რიონის ჭაობები, სადაც ცხოვრობდა “გაშლილი წყლის” ანუ ჭაობის ხალხი (“ფაშ”, “სუან”, “ბას,” “მეს” ხალხი), ეს ჭაობის ხალხები (ე.ი. აფშილები, სვანები და სხვა) სადავო იყო ლაზიკასა და იბერიას შორის VI ს. ერთ პერიოდში.
რიონის ვრცელი ჭაობები იყო მკვდარი რეგიონი, მას ვერ ამჩნევდნენ და არც აღწერდნენ ძველი ავტორები, სწორედ ამ მიზეზის გამო – გაუვალი, უგზო-უკვლო ჭაობებსა და ეკალ-ბარდებით დაბურული მხარე, ვრცელი კერა მალარიისა და ციებ-ცხელებისა, სადაც მდორედ მიიზლაზნებოდა რიონი, რომელიც ზღვას იმდენად ნელა ერთვოდა – შეუძლებელია ყოფილიყო პროკოფის და სხვების მიერ აღწერილი მჩქეფარე მდინარე ფაზისი.
რიონი, მიუხედავდ იმისა, რომ XX ს-ში ჭაობების დაშრობის გრანდიოზული სამუშაოებისა, ამჟამადაც მაინც მდორედ ერთვის შავ ზღვას, კერძოდ, ზღვის ღელვის დროს, არა მდინარე შედის ზღვაში, არამედ პირიქით, ზღვა შედის მდინარის კალაპოტში და ის ზღვის წყლის სადინარი ხდება. კარგ ამინდში მდინარისა და ზღვის შეერთება ასეთია – ისინი თითქოსდა ერთმანეთს ენაცვლებიან, ხან მდინარე შედის ზღვაში და ხან ზღვა შემოდის მდინარის კალაპოტში. ამ პროცესს ადგილობრივი მოსახლეობა საგანგებო ტერმინით აღნიშნავს – “ზიპი” ამ ტერმინით აღინიშნება სინუსოიდური სილის გორაკები მდინარის კალაპოტში, რომელიც წარმოიქმნება სწორედ ამ აღწერილი პროცესის გამო.
მდ. ბოასი – ს. ყაუხჩიშვილის აზრით, იყო ორი ბოასი: ერთი ერთვოდა ჭოროხს, მეორე კი რიონს. ჩემი აზრით, რადგანაც ძველ ავტორთა დაბეჯითებულ მითითებით ბოასი გამოედინებოდა ჭანეთის მთებიდან (გეორგიკა, 2, გვ. 100). ცხადია, იგულისხმება არა ყვირილა, არამედ ჭოროხის შენაკადი, ანდა ჭოროხი თავის სათავესთან.
საქართველოს კუთხეებსა და ლაზიკეში მრავალი ერთნაირი ტოპონიმი და ჰიდრონიმი იყო. მაგალითად, ეგრისწყალი (აფხაზეთში (ბედიასთან) და “ეგრეს-სუ ანუ ეგრისწყალი ტრაპიზონის მხარეს (ივ. ჯავახიშვილი, 1983, ტ. II, გვ. 123), კლისურა (ცხუმთან) და “კლასური” (ტრაპიზონისაკენ) (იქვე, გვ. 23). “პიტია” – “ტრაპიზონთან”, “პიტიუნტი” ცხუმთან, სებასტოპოლისი, ტრაპიზონის ოლქში და აბაზგიაში. “ზეგანა” (“ზეგანთა სოფელი”) XI ს-ში შიდა ქართლში (თ. ჟორდანია, ქრონიკები, II, გვ. 33) და “ზიგნა” ქალდიაში (ტრაპიზონის მხარე), ასევე ზიგინევი (აფხაზეთში), ზეგანი სოფ. კლდეეთთან, ზესტაფონში. ქ. ფაზარი (იგივე ფაზისი), (ძველი ათინა ტრაპიზონთან) (გეორგიკა II, 1965, გვ. 102) და ფაზისი. “ბოასი” ერქვა ჭოროხს ან მის შენაკადს პროკოფი კესარიელის მიხედვით, ასევე როგორც ზოგიერთი ფიქრობს მდ. ყვირილასაც. ფაზისი ერქვა ჭოროხსაც და ასევე რიონსაც. მაგალითად, პროკოფი კესარიელი ლაზიკას ასე აღწერს – “ლაზიკე ყოველგან, მდინარე ფაზისის როგორც აქეთა, ისე იქეთა მხარეზე გაუვალია. ქვეყნის ორსავე მხარეს უზარმაზარი კლდეებია რომლებიც იქ ვიწრობებს ქმნიან, ასეთ გზებს რომაელები “კლისურებს” უწოდებენ” (გეორგიკა II, 1965, გვ 102). მდ. რიონთან დასავლეთ საქართველოს ბარში კლდეები არსადაა, ის არის ჭოროხის სანაპიროებზე, ისტორიულ ლაზიკეში. პროკოფი გარკვევით წერს – “მდ. ბოასი გამოდის ჭანეთის საზღვრის მახლობლად არმენიელთა ადგილებში, რომლებიც ფარანგიონის გარშემო ცხოვრობენ. თავში ის კარგა მანძილზე მარჯვნივ მიმდინარეობს. თხელია … ვიდრე იმ ადგილამდე, სადაც მარჯვნივ იბერთა საზღვრები არის, ხოლო პირისპირ კავკასიის მთა თავდება, მის შემდეგ რაც ეს მდინარე მიაღწევს იმ ადგილს, სადაც კავკასიისა და იბერიის საზღვრებია, აქ, რადგან მას ბევრი სხვა წყალიც ემატება, ის იზრდება ძალიან და ნაცვლად ბოასისა, ამიერიდან ფაზისად წოდებული, განაგრძობს მდინარებას ნაოსნობისათვის გამოსადეგი, ვიდრე ევქსინად წოდებულ ზღვამდე, სადაც მისი შესართავია და მის ორივე მხრით ლაზიკე არის “ (გეორგიკა, II, გვ. 100).ჭოროხის შესანიშნავი აღწერაა.
დინასტიათა სვანური ძირი
- ეგრისში- დადიანები იყვნენ სვანეთის ერისთავების ვარდანიძეების განაყოფები;
- გურიაში- გურიელები ემოყვრებოდნენ და ენათესავებოდნენ სვანებს (იხ. დ. ყაზბეგის წიგნი);
- აფხაზეთში- აფხაზთა მეფეები ერთ პერიოდში იყვნენ სვანი შავლიანები.
სვანი – ვარდანიძეები, გურიელები, შავლიანები და დადიანები.