ქართულ წყაროთა მიმართ უნდობლობა

(ნ.მარი, ი. სტალინი და ქართიზაციის თეორია)

მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე

ქართულ წყაროთა მიმართ უნდობლობა ჩაისახა მე-19 საუკუნეში და მან მე-20 ს. დასწყისში  თავისი გამოხატულება მოიპოვა.

ამ საკითხით დაინტერესდა ნიკო მარი თავისი მოღვაწეობის პირველ წლებში,  და მივიდა დასკვნამდე, რომ საქართველოს  ისტორიის გაყალბებით რუსეთის იმპერიის მსახურები იყვნენ დაინტერესებულნი, რათა ქართველი ერის უფლებები საეჭვო გაეხადათ მის ისტორიულ კუთხეებში.

ერთერთი მათგანი ნ. მარის აზრით იყო ცნობილი ი. ვოსტორგოვი, რომელსაც საეჭვოდ მიუჩნევია ქართველთა უფლებები კახეთის, ქართლისა და  დასავლეთ  საქართველოს მიმართ.

ნ. მარი წერს – „ვოსტორგოვი ამტკიცებს, რომ  საქართველოს კუთხეებში თავდაპირველად, ქართველებამდე, ცხოვრობდნენ ადგილობრივი აბორიგენები, რომელნიც  ქართველებმა  გააძევეს  კახეთიდან,  ქართლიდან  და  შავიზღვისპირეთის დაბლობიდან, ხოლო ტერიტორიები მოიცვა საქართველოს სამეფომ“.
По поводу слова прот. I. Восторгова о грузинском народе. https://tgraph.io/Istoriya-Gruzii-Po-povodu-slova-prot-IVostorgova-o-gruzinskom-narode-09-17

ნ. მარი ასკვნის: „ესაა შენათხზი კომპოზიცია, რომელიც, ჩანს, შეთითხნილია ყურმკვრით მოსმენისას, როცა დილეტანტები ქართული მატიანეების ლეგენდარული და ტენდენციური ცნობებით მარჩიელობდნენ“.

http://books.e-heritage.ru/book/10093615

მასასადამე, ნ. მარის აზრით, ქართული მატიანეების ცნობებს  გულდასმით არ ეცნობოდნენ  რუსი ისტორიკოს-მოხელეები, არამედ „ყურმოკვრით ისმენდნენ“ და, მისგან, განზრახვის შესაბამისად, გამოჰქონდათ თავიანთი მიზნის შესაფერისი არასწორი დასკვნები.

ი. ჭავჭავაძემ გაარკვია, რომ  ასეთი შეხედულებების  ძირითადი მეცნიერ-დამნერგავი იყო პეტერბურგის უნივერსიტეტის სახელგანთქმული პროფესორი ქ. პატკანოვი (პატკანიანი).

საბოლოოდ მისი და მისი სკოლის ავტორიტეტის გამო  რუსეთის საიმპერიო ისტორიოგრაფიაში დაინერგა რწმუნებანი რომ ქართული წყაროები არ არიან სანდონი.

დიდი ილია ჭავჭავაძის თქმით, ქ.პატკანოვის „შეგირდი“ იყო ნიკო მარი, მამა  ე.წ. „ქართიზაციის თეორიისა“, მაგრამ, ჩანს  განსაკუთრებულ მომენტებში მასში იღვიძებდა ქართული სისხლი და, ამ დროს ის  ქართველთა ისტორიას დიდ მცველად ევლინებოდა. მაგალითად შესანიშნავია ნ. მარის შეფასება საქართველოს ეკლესიის მიმართ  წიგნში -История Грузии: Культурно-исторический набросок. По поводу слова прот. И.Восторгова о грузинском народе. Изд.2. — M.: URSS, 2015

ნ.მარი  ქართული ეკლესიის შესახებ ამბობს, რომ ის საერთოა საქართველოს ყველა კუთხის მცხოვრებისათვის და ისაა ქართველთა  საერთო, ზოგადეროვნული ეკლესია.

„რადგანაც ჩვენ ყველა ერთი სულით და ერთი ქართული ენით, ყველასათვის ერთნაირად წმიდა ენით, მოვინათლეთ ერთ სხეულში, მეგრელებიც და გურულებიც, იმერლებიც და სვანებიც და ქართლელებიც, ე.ი მთელი საქართველო, რომელიც შეიქმნა გამოუკლებლივ ყველა ჩამოთვლილი ტომიდან, და სხვა იმათგთგან, რომელიც ჩვენგან განაცალკევა ფიზიკურმა ძალამ, მაგრამ ჩვენი გულებიდან ვერ ამოშალა. ესაა ჩვენი ქართული ეკლესია“ – წერს ნიკო მარი.

ნ.მარი წერს -„ქართული ეკლესია არა მხოლოდ მართლამდიდებლური, არამედ ადგილობრივი, ნაციონალურია, მას აქვს თავისი  აღთქმის ენა (იგულისხმება ძველი და ახალი აღთქმის ქართულ თარგმანთა ენა), საუკუნეებში განწმედილი, თავისი ადგილობრივი გადმოცემებით, საკუთარი ადგილობრივი მოწამე დედებით და მამებით, თავისი მებრძოლებით ეროვნულ–საეკლესიო იდეისათვის. ამ იდეების რეალურმა განხორციელებამ დიდი ხანია გააერთიანა ეროვნულ–კულტურულად ყველა ქაართული ტომი ერთ მშობლიურ სხეულში“.

უმშვენიერესი დიდების სიტყვებია.

ნ. მარი შემდეგ წერს – „წმ. წერილის ქართულ ტექსტში ჩვენ ვხვდებით სუფთა ლაზურ ან მეგრულ სიტყვებს და ა.შ. ამ რეალური კულტურულ–ისტორიული თვალთახედვიდან ქართული სალიტერატურო ენა  ისევეა სვანური ან მეგრული, როგორც ქართლური ან გურული ან იმერული. ის მშობლიური სამწერლო ენაა ყველა ქართული ტომისათვის, რომელი გამოთქმით ანდა კილოთი ან ენით  უნდა საუბრობდეს ის თავისი სახლის კერაზე. და ეს არა გუშინდელი დღიდან,  არამედ უკვე ათეული და მეტის საუკუნეა… ჯერ კიდევ მერვე – მეცხრე საუკუნეში იყო აღიარებული ის მდგომარეობა, რომ სადაც ქართულენოვანია საეკლესიო მსახურება , იქაა საქართველო (где церковная служба на грузинском языке, там – Грузия), სიტყვა „ქართლს“ ამ დროის უკვე ჰქონდა არა ეთნოგრაფიული, არამედ ეროვნულ–კულტურული მნიშვნელობა, ქართლია –  Грузия საქართველო“.

http://books.e-heritage.ru/book/10093615

შესანიშნავი, აღმაფრთოვანებელი სიტყვებია.

სამწუხაროდ, ნ. მარისაგან განსხვავებით, ამჟამინდელი ისტორიკოსები ყველას მოუწოდებენ, რომ თარგმნისას სიტყვა „ქართლის“  ნაცვლად არ დაწერონ სიტყვა Грузия, რადგანაც მათ არ ესმით ის,  რაც შეგრძნო ნ. მარმა, კერძოდ, სიმართლე, რომ „სიტყვა „ქართლს“ ამ დროის უკვე ჰქონდა არა ეთნოგრაფიული, არამედ ეროვნულ–კულტურული მნიშვნელობა, ქართლია –  Грузия, საქართველო“.

განსაკუთრებით საინტერესოა ნ. მარის ნათქვამი ქართული გალობის შესახებ, რომ მან გავლენა ბიზანტიურ გალობაზეც მოახდინა, ის წერს „მე-11 ს. ქართული გალობა იყო თავისთავადი, ეროვნული და ამიტომ მოუწიათ ახალი ბერძნული გალობა მისთვის შეეწყოთ“ (გვ.63). http://books.e-heritage.ru/book/10093615

ესაა ქართული ეკლესიის უბრწყინვალესი შეფასება.

მადლობა ნ.მარის სულს საქართველოს ეკლესიის ასე ბრწყინვალედ და ობიექტურად წარმოჩენისათვის, მაგრამ ალბათ აქვე შეიძლება უარყოფითად შევაფასოთ მის მიერ ფუძეჩაყრილი ე.წ. „ქართიზაციის თეორია“, რომელიც, შეიძლება ითქვას, ვოსტორგოვის ზემოთაღნიშნული მტკიცების ერთგვარი განვრცობაა.

საერთოდ, ნ. მარის ქართულ-პატრიოტული სული 1900-იანი წლების შემდეგ მნიშვნელოვნად დაიშრიტა, მსგავსად, როგორც ი.სტალინისა, რომელმაც 1950 წელს სასტიკად გააკრიტიკა ნ. მარი, თუმცა კი სწორედ  სტალინმა გაუხსნა ფართო სამეცნიერო და პარტიული ასპარეზი ნ. მარს. აქცია ის პარტიის მიერ შეყვარებულ ერთერთ უდიდეს საბჭოთა ავტორიტეტად 1930-იან წლებიდან. იმდენად ამაღლდა ნ. მარისა და მისი სკოლის ავტორიტეტი, რომ  მისი დამცრობა თვით სტალინმაც  კი ვეღარ შეძლო თავისი კრიტიკით,  1950 წელს, ნ. მარის სიკვდილიდან 17 წლის შემდეგ.

ნ. მარის მსგავსად, ახალგაზრდობისას ი. სტალინიც გულმხურვალე ქართველი პატრიოტი იყო, მისი ქართული ლექსები მამულის სიყვარულს ნერგავდა ქართველთა შორის. ისიც,  რუსეთისათვის მოღვაწე ლიდერად გადაიქცა დახლოებით 1900-იანი წლებიდან. საბოლოდ კი ისინი „ახალი ანუ საბჭოთა რუსული შოვინიზმის“ ფუძემდებლებად იქცნენ, უბრალოდ თუ ვიტყვით, ისინი გარუსდნენ, მიუხედავად მათი ყოფილი ქართული პატრიოტიზმისა ახალაზრდობისას.

შვეიცარიელი ავტორი წერდა -„იოსებ სტალინი ქართული რომანტიზმისა და რუსული იმპერიული კულტურის ნაყოფი იყო. იგი თავის ადრინდელ ლირიკაში ცდილობდა ეროვნული მოძრაობა გაეღვიძებინა. მოგვიანებით, ფსევდონიმი „კობა“ სტალინმა ქართული სათავგადასავალო რომანის გმირის სახელისაგან აიღო. სემინარიაში მისი სწავლის წლები რუსეთ-საქართველოს ტრადიციული ეროვნული კონფლიქტის ფონზე ხდებოდა. პედაგოგები, როგორც წესი, რუსი შოვინისტები იყვნენ და კოლონიური პოლიტიკის გამტარებლად გამოდიოდნენ. 1886 წელს სოციალური აფეთქება მოხდა: სემინარიიდან გარიცხულმა სტუდენტმა რექტორი მოკლა, რადგან მან ქართულ ენას „ძაღლების ენა“ უწოდა. სემინარიის რექტორის დაკრძალვისას რუსმა ეგზარქოსმა პავლემ ქართველი ერი დაწყევლა და ანათემას გადასცა. თავის მხრივ, თბილისის ქალაქის თავმა და თავადაზნაურობის ხელმძღვანელმა დიმიტრი ყიფიანმა ეგზარქოს პავლეს საქართველოს დატოვება მოსთხოვა. ეს ნაბიჯი ყიფიანს ძვირად დაუჯდა: იმპერატორმა ალექსანდრე მესამემ ქართველი თავადი პეტერბურგში გამოიძახა, გზაში კი ვერაგულად მოკლეს საიდუმლო პოლიციის დავალებით. დიმიტრი ყიფიანის დაკრძალვა თბილისში უდიდეს მანიფესტაციად გადაიქცა. 2007 წელს იგი წმინდანად იქნა შერაცხული“.

http://nsp.ge/7468-shveicariuli-presa-rogor-daubruna-stalinma-qarthul-eklesias-avtokefalia.html

ახალგაზრდა სტალინი ისეთი გულმხურვალე ქართველი პატრიოტი იყო, რომ განსაკუთრებული ლექსი მიუძღვნა  ილია ჭავჭავაძეს(!), ამ ლექსის ფინალში ახალგაზრდა ი.სტალინი აღფრთოვანებით ლოცავს (!) საქართველოს, ქართულ ენას, შესთხოვს ყოვლადწმიდა ღვთისმშობელს (!), რომ ილია ჭავჭავაძის მსგავსი კვლავ დაებადოს საქართველოს, – ი.სტალინი თავის ლექსში „ი. ჭავჭავაძეს“  წერს –

„კურთხეულ იყოს შენი სამშობლო, დედის ძუძუჲ დიდჭირნახული,

…კურთხეულიყოს ის დედა ენა, რომელიც გიყვარს ერთგულსა შვილსა…

მამა-შვილობით ნება გვიბოძე ლოცვა შევვედროთ ჩვენ ღმრთისმშობელსა,

რომ შენისთანა ბევრი გვაღირსოს და შენ გაცოცხლოს მრავალსა წელსა.

https://www.aura.ge/103-sabavshvo/534-ioseb-jughashvili-stalini%E2%80%93leqsebi.html

 

იმავე სულისკვეთებითაა  დაწერილი ი.სტალინის ლექსი რაფიელ ერისთავისადმი –

როს დაჰგალობდი სამშობლოს,ის იყო შენი ტრფიალი,

მისთვის გაჰქონდა შენს ჩანგსა გულის წარმტაცი წკრიალი….

მაშინ, მგოსანო, ქართველი თურმე ციურ ძეგლს გიგებდა…

,,ვაშა, რაფიელ, გამრავლდეს მამულში შენებრი შვილი!”https://www.aura.ge/103-sabavshvo/534-ioseb-jughashvili-stalini%E2%80%93leqsebi.html

ახალგაზრდა სტალინის ლექსებში ხშირადაა ნახსენები სიტყვები: “სამშობლო“, „ქართველი“, „მამული“, „დედა ენა“, ნახსენებია ღვთისმშობელიც კი და აღვსილია  პატრიოტული სულისკვეთებით.

მისი პირველი ლექსი კი დაუვიწყარია ქართველებისათვის – „აჰყვავდი ტურფა ქვეყანავ, ილხინე, ივერთ მხარეო, და შენც, ქართველო, სწავლითა სამშობლო გაახარეო!“https://www.aura.ge/103-sabavshvo/534-ioseb-jughashvili-stalini%E2%80%93leqsebi.html

 

სამწუხაროდ ორთავეს პატრიოტული შეხედულებები მალე შეცვალა რუსულმა იმპერიალისტურმა იდეებმა.

ნ. მარი  ხშირად იცვლიდა შეხედულებებს, მაგალითად, ივ. ჯავახიშვილის თქმით, მას უსაყვედურა ნ. მარმა, რომ ის (ივ. ჯავახიშვილი) მეგრელებსა და სვანებს განიხილავდა ვითარცა ჩვეულებრივ ქართველებს და მათ ქართულ ტომებად მოიხსენიებდა, ამიტომ ნიკო მარის საყვედური საოცარია, მის  წინა განცხადებებთან შეუსაბამოობის გამო.

აღმოჩნდა, რომ  შემდეგში, 1917-1918 წლებში, ეროვნული ქართული სახელმწიფოებრიობის აღორძინების პერიოდში, ნიკო მარი ქართველთა ისტორიას საკმაოდ ხშირად აკნინებდა,  რაც  ძალზე დამაზიანებელი იყო, მაგალითად, ის შეეწინააღმდეგა საქართველოს სახელმწიფოს აღდგენის იდეას და მის გათავისუფლებას რუსეთის იმპერიიდან, ამასთანავე მან არც ქართული უნივერსიტეტის დაარსებას დაუჭირა მხარი, სამწუხაროდ, ასეთივე მსგავსი ყოფილა მისი ქმედებები უფო ადრეც – მეოცე საუკუნის დასაწყისსი.

ნ. მარის ბიოგრაფი წერს – „ქართველ ფილოლოგებთან, მათ შორის თავის მოწაფეებთან, ნ.მარს არაერთი კონფლიქტი ჰქონდა, რაც უკავშირდებოდა ნ.მარის კულტურულ-პოლიტიკურ შეხედულებებს, მაგალითად ის უარყოფდა საქართველოს პოლიტიკურ დამოუკიდებლობას, მხარს უჭერდა ამიერკავკასიის ფედერაციის შექმნას, ანუ ემხრობოდა საქართველოს პოლიტიკური სუვერენიტეტის დამცრობას, მოითხოვდა, რომ თბილისის უნივერსიტეტი ყოფილიყო არა ქართულენოვანი, არამედ საერთოკავკასიური, ანუ რუსულენოვანი – (С грузинскими филологами в том числе собственными учениками) у Марра неоднократно происходили конфликты, что было связано с культурно-политическими взглядами Марра (отрицавшего политическую самостоятельность Грузии, поддерживавшего создание  Тбилисский университет  был общекавказским)

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%80,_%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B9_%D0%AF%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%BB%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87

უკვე, 1900-1910 წლებში, ნ. მარის ქმედებებს ძალზე უარყოფითად აფასებდა იაკობ გოგებაშვილი და სხვა მრავალი მოღვაწე.

„ნ. მარის  ოინბაზობა“ – ასე უწოდებდა იაკობ გოგებაშვილი ნიკო მარის დაუსრულებელ ქმედებებს, განსაკუთრებით 1910-იანი წლებიდან ქართველი ერის ისტორიის გასაბაიბურებლად, საქართველოს წარსულის დასაკნინებლად, მისი წყაროების მნიშვნელობის დასამცირებლად.

გამართლდა თუ არა ი.გოგებაშვილი, როცა ის  ნ. მარის ტენდენიურ კვლევებსა და  ქმედებებს არამეცნიერულ „ოინბაზობას“ უწოდებდა?

აღსანიშნავია, რომ საბოლოოდ, ფაქტიურად ასევე აფასებენ  ნ. მარს და მის უმთავრს სამეცნიერო  ნაშრომს ამჟამინდელი ოფიციალური რუსული სამეცნიერო ცენტრები,  უწოდებენ მას ფსევდომეცნიერს, თუმცა ნიჭიერს. მაგ.:В созданном им «новом учении о языке» («яфетической теории»), с которым он выступил в ноябре 1923 года, явно преобладают совершенно ненаучные, непроверяемые утверждения, такие, как происхождение всех языков от «четырёх элементов». . . с рядом крайне тёмных пассажей (некоторые современники…допускают, что Марр в  1920-е  годы психически заболел).

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%80,_%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B9_%D0%AF%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%BB%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87

ნ. მარი ახერხებდა ერთდროულად ოსტატურად წარმოეჩინა ისტორიული სიმართლე  და ამავე დროს მიფუჩეჩებინა ანდა გაეუკუღმართებინა მისი მნიშვნელობა, ისე, რომ ქართველი ერისათვის სასარგებლო მასალა ანდა წყარო სამუდამოდ სახელგატეხილი და გაუფასურებული ყოფილიყო.

მაგალითად, მართალია, მან  შესანიშნავი წყარო, „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება“ ბრწინვალე სახით გამოაქვეყნა, მაგრამ მას თან დაურთო გამოკვლევა, რითაც სრულიად გაამრუდა არა მხოლოდ ამ წყაროს მნიშვნელობა, არამედ მიმართულება ახალი ქართული ისტორიოგრაფიისა, რომელიც მე-20 საუკუნეში წავიდა მის მიერ გაკვალული მრუდე ე.წ. ქართიზაციის გზით, და ამ გზით მიედინება დღემდე.

კერძოდ, ნ. მარმა, ძირითადად, ამ ნაშრომის კომენტარებით საფუძველი დაუდო „ქართიზაციის თეორიას“.

ამ კომენტარებში, მან პატკანოვის წრის კერძო შეხედულება ტაოს „გაქართველების“ შესახებ, გადააქცია უმტკიცეს განზოგადებულ  ანტიქართულ თეორიად.

ამ თეორიის თანახმად, თითქოსდა, გრიგოლ ხანძთლმა და სხვა ქართველმა სასულიერო მოღვაწეებმა,  ტაოსა და კლარჯეთში ქადაგებათა შედეგად იქაურ მკვიდრ ეთნიკურ  სომხურ მოსახლეობას  დაუნერგეს ქალკედონური სარწმუნოება ქართულენოვანი წირვა-ლოცვით, რის შემდეგაც ამ ეთნიკურ სომხებს „ქართველები“ ეწოდათ.

ესაა, ე.წ. „ქართიზაციის“ თეორია, ის განსაკუთრებით აიტაცეს 20-40-იან  წლებში ქართველმა ფილოლოგებმა და ისტორიკოსებმა, გადაქციეს  უმთავრეს ტრაფარეტ–ინსტრუმენტად  და  მიუსადაგეს საქართველოს ყველა კუთხეს.

მაგალითად, ქართული საბჭოთა ისტორიოგრაფია ამტკიცებდა და ეს მტკიცება დღესაც გრძელდება, რომ ალბანელები   იყვნენ კახეთის მკვიდრნი, რომელნიც ქართიზაციის პროცესის შედგად „გაქართველდნენ“, თითქოსდა ქართლისა და კახეთის მთიანეთის ტომებიც „ქართიზებულ“ იქნენ, ასევე ქართიზაციის შედეგად თითქოსდა გაქართველდა დასავლეთ საქართველო, მას შემდეგ, რაც იქ მე-9 ს. შემდეგ ქართული ეკლესიის იურისდიქცია გავრცელდა და ა.შ. (იხ. „ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია“,ტომი „საქ. სსრ“1981).

ასეა ახსნილი ეს პროცესი „ქართული საბჭოთა ენციკლოპედიის“ ტომეულებში, განსაკუთრებით მის საგანგები ტომში, რომელსაც „საქართველოს სსრ“ ეწოდება.

ქართული ენციკლოპედიიდ ამ ტომში ნათქვამია – “ქრისტიანობის გავრცელება აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში მათ ქართიზაციას განაპირობებდა. რაც შეეხება დასავლეთ საქართველოს … დასავლეთ საქართველოში გაბატონდა ქართული ეკლესია და მღვდელმსახურებაც ქართულ ენაზე სრულდებოდა, რამაც დიდად შეუწყო ხელი დასავლეთ საქართველოს ქართიზაციის პროცესს” (ქსე. ტომი “საქ. სსრ”,1981. გვ. 61).

აღნიშნება, რომ სამეცნიერო ლიტერატურაში ტერმინი “ქართი” ნიკო მარის შემოღებულია, შესაბამისად,  მისგან მომდინარეობს იდეა აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის და დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობის ქართიზაციის შესახებ, ხელოვნურია ტერმინი და იდეა, სინამდვილეში ძველ ქართულ წყაროთა თანახმად არც მთიანეთისა და არც დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობას ქართიზაცია არ ესაჭიროებოდა, რადგანაც ძველთაგანვე და ფარნავაზ მეფის დროსაც, როგორც მთიელები, ისე ეგრისელები, ქართველი ხალხის ძირითად ნაწილად განიხილებოდნენ, ისე, როგორც საქართველოს სხვა კუთხეთა მცხოვრებნი.

აღსანიშნავია, რომ ნ. მარი აღზრდილი იყო პროფესორ პატკანოვის მიერ, ამიტომაც ავითარებდა პატკანოვის საისტორიო შეხედულებებს (ეპის. ანანია ჯაფარიძე. საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია, ტ.II, 1996, გვ. 262).

ნ. მარის ქართველი მოწაფეებიც (კ. კეკელიძე და სხვები)  ამტკიცებდნენ, რომ გრიგოლ ხანძთელმა ტაოში მკვიდრ, ეთნიკურად   სომეხ,  მოსახლეობას მიაღებინა ქალქედონიტობა და გააქართველა ისინი და „ამის შედგად სომხურმა კულტურამ უზარმაზარი დანაკლისი განიცადა“, რომ  თითქოსდა ტაო-კლარჯეთის სომხური მოსახლეობა განშორდა სომხურ კულტურას და მე-9 საუკუნის შემდეგ სათავე დაუდო უბრწყინვალეს ქართულ ადგილობრივ კულტურას.

ეს სიცრუე დღესაც ასვეა აღიარებული არა მხოლოდ უცხოურ, რუსულ და სომხურ სივრცეში.

სინამდვილეში ტაო ქართული ანუ ივერიული სამყაროს ცენტრი იყო, მდებარე ივერიულ ისტორიულ ხორძენას, გოგარენასა და პარიადრეს შორის, რომელნიც სტრაბონის ცნობით ივერებისაგან მიიტაცეს არმენიის მეფეებმა ძვ.წ. მე-2 საუკუნეში.

სტრაბონი წერს, რომ თავდაპირველად არმენია იყო პატარა ქვეყანა, მისი მეფეები გახდნენ ალექსანდრე მაკედონელის მემკვიდრეთა სარდლები არტაქსია და ზარიადრე, მათ თავიანთი ბრძოლებით გააფართოვეს არმენიის საზღვრები, კერძოდ იბერებისაგან მიიტაცეს პარიადრეს ქედის კალთები, ხორძენასა და გოგარენას ოლქები, ხალიბებისაგან მიიტაცეს კარენიტიდა, ხოლო მოსინიკებისაგან ქსერქსენა. მათ, ასევე, მიწები მიიტაცეს სხვა ხალხებისაგანაც, ამასთანავე დაიწყო ამ ხალხების არმენიზაციის პროცესი, კერძოთ მათში სომხური ენის განერგვა. ამ  გზით, სტრაბონის სიტყვით ჩამოყალიბდა ე.წ. „დიდი არმენია“ და „მცირე არმენია“.

მაშასადამე ქართულმა ანუ იბერიულმა ოლქებმა პარიადრემ, ხორძენამ და გოგარენამ შეადგინა „დიდი არმენიიის“ ჩრდილო ნაწილი (შემდგომი არზრუმიდან ვიდრე მტკვარ-არაქსის შესართავამდე), ხოლო ქართული (ხალიბების) კარენიტიდის ნაწილმა და ქართულმა (მოსინიკების) ქსერქსენემ შეადგინა მცირე არმენიის უდიდესი ნაწილი.

შესაბამისად ქართული ტომებით იმთავითვე იყო დასახლებული დიდი არმენიის ჩრდილო ნაწილი და მცირე არმენია.

მკვიდრი იბერები პარიადრეს კალთებზე, ხორძენასა და გოგარენაში, მოსინიკები და ხალიბები ძვ.წ. მე-2 ს.-დან აღმოჩნდნენ უცხო სახელმწიფოს – არმენიის – ფარგლებში და  დაიწყო მათი არმენიზაცია, ანუ მათში სომხური ენის გავრცელება, რასაც თვით სტარაბონი აღნიშნავს-

5. Далее рас­ска­зы­ва­ют, что Арме­нию, в преж­ние вре­ме­на быв­шую малень­кой стра­ной, уве­ли­чи­ли вой­ны Арта­к­сия и Зари­а­д­рия…они рас­ши­ри­ли сов­мест­но свои вла­де­ния, отре­зав часть обла­стей окру­жаю­щих народ­но­стей, а имен­но: у мидян они отня­ли Кас­пи­а­ну, Фав­ни­ти­ду и Басо­ро­пе­ду; у ибе­ров — пред­го­рье Пари­а­д­ра, Хор­зе­ну и Гога­ре­ну, кото­рая нахо­дит­ся на дру­гой сто­роне реки Кира; у хали­бов и моси­не­ков — Каре­ни­ти­ду и Ксерк­се­ну, кото­рая гра­ни­чит с Малой Арме­ни­ей или явля­ет­ся ее частью; у ката­о­нов — Аки­ли­се­ну и область вокруг Анти­тав­ра; нако­нец, у сирий­цев — Таро­ни­ти­ду. Поэто­му все эти народ­но­сти теперь гово­рят на одном язы­ке. Страбон,ГЕОГРАФИЯ.КНИГА XI.XIV.5

სტრაბონის ამ ცნობიდან ჩანს, რომ იბერები ქრისტეშობამდე ფლობდნენ არა მხოლოდ თანამედროვე საქართველოს ტერიტორიას, არამედ მიწა-წყალს მის სამხეთით, კერძოდ, პარიადრეს, ანუ ტრაპეზუნტის მახლობელ მთიანეთს გადაჭიმულს მტკვარ-არაქსის შესართავამდე, აქვე ნახა ეს ქართული ტომები სტრაბონამდე 400 წლით ადრე ქსენოფონტემ, ხოლო აქემენიდურ სპარსეთის აქაურ მე-18 და მე-19 სატრაპიებში იმავე ქართული ტომების ცხოვრებას მიუთითებენ სხვა წყაროები, ასე, რომ ტაოსა და მიმდებარე ოლქებში ქართული ტომები აქ სომხების გამოჩენამდე ცხოვრობდნენ. ესაა მიწაწყალი ვანის ტბიდან ტაოს ჩათვლით, ამ ტერიტორიას სტრაბონი კვლავ იბერიად რომ მოიხსენიებდა ეს ჩანს მისი ცნობიდან  ქალაქ ტიგრანოკერტის ადგილმდებარეობის ახსნისას, კერძოდ ის წერს, რომ ტიგრანოკერტი მდებარეობდა იბერიასა და ქალაქ ზევგმას შორის.

 

Страбон: «…Перейдя Евфрат, он [Тигран] силой овладел самой Сирией и Финикией. …Основал город недалеко от Иберии, между этой местностью и Зевгмой на Евфрате. Собрав сюда население 12 разорённых им греческих городов, он назвал этот город Тигранокертами. Но Лукулл, который вёл войну с Митридатом, прибыл раньше завершения постройки города. Лукулл не только распустил жителей по родным местам, но при штурме разрушил наполовину законченное сооружение, оставив на месте только маленькое селение» (Strabo. XI.14.15).

მაშასადამე ტიგრანოკერტი ევფრატტან ახლოს მდებარეობდა, ქალაქი ზევგმაც ევფრატზეა.

Зевгма (греч. Ζεῦγμα) — древний город Коммагены; расположен в современной провинции Газиантеп, Турция. Он был назван в честь моста лодок, или зевгмы, который пересёк реку Евфрат в этом месте.

Зевгма упоминается античными авторами. Так, Аммиан Марцеллин упоминает Зевгму (Zeugma) (наряду с Каперсаной (Capersana)) как важную переправу на Евфрате (Amm. Marc. XVIII.8.1).
https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B5%D0%B2%D0%B3%D0%BC%D0%B0_(%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4)

 

ამ  რუკაზე   ოლქს,  რომელსაც  „დიდი არმენია“  აწერია, სტრაბონი ერთ ადგილას(Strabo. XI.14.15), კვლავ „იბერიას“ უწოდებს, ამ რუკის მიხედვით ქალაქი ზევგმა დიდ არმენიასთანაა, ანუ  სტრაბონის  მიხედვით იბერიასთანაა ახლოს,  და  ამიტომ,  მისი  ცნობით,   ამ  „იბერიასა  და  ზევგმას  შორის  დაარსდა  ტიგრანკერტი“   (Strabo. XI.14.15).აქედან  ჩანს,  რომ  იბერია  ჯერ  კიდევ  1  საუკუნეში  ერქვა  იმ  ვრცელი  ქვეყნის  ნაწილს,  რომელსაც ძვ. წ. მე-2 ს.- დან   დიდი  არმენია  დაერქვა,  თვით  სტრაბონის  ცნობითვე,  ამის მიზეზი  იყო  ის  რომ დიდი  არმენია  შეადგინა  აქაურმა   ქართულმა ოლქებმა  –  პარიადრემ,  ხორძენამ,  გოგარენამ, კარენიტიდმა  და  ქსერქსენემ.  აქ  ამ სამხრეთის იბერიაში განახორციელა თავისი იურისდიქცია ანტიოქიის საპატრიარქომ, ამიტომაც ამჟამადაც მის ტიტულატურაში იბერია იხსენიება, – Патриа́рх Вели́кого Бо́жия гра́да Антиохи́и, Си́рии, Ара́вии, Килики́и, Иве́рии, Месопота́мии и всего́ Восто́ка (греч. Ἡ Αὐτοῦ Θειοτάτη Μακαριότης Πατριάρχης τῆς Μεγάλης Θεουπόλεως Ἀντιοχείας, Συρίας, Ἀραβίας, Κιλικίας, Ἰβηρίας τε καὶ Μεσοποταμίας καὶ πάσης Ἀνατολῆς) — официальный титул предстоятеля  Антиохийского патриархата.

კიდევ ერთხელ რომ ვთქვათ,  არსებობდა ორი იბერია, ერთს ეწოდებოდა „იბერიის სამეფო“, ესაა ამჟამინდელი საქართველო და მეორე იბერია კი მის სამხრეთით მდებარეობდა, რომელმაც შემდგომში, მე-11 საუკუნეში, შეადგინა ბიზნტიური „იბერიის თემი“.

მეორე, ანუ სამხრეთის იბერიაში  მდებარეობდნენ ხორძენა და გოგარენა. ეს ოლქები სომხებმა იბერებისაგან მიიტაცეს  მეფეების არტაქსიასა და ზარიადრეს დროს, ასევე სხვა ქართული ტომებისაგანაც, ხალიბებისა და მოსინიკებისაგანაც მიიტაცეს მიწაწყალი -კარენიტიდა (ანუ შემდგომი არზრუმის) ოლქი და ქსერქსენა, რომლის საფუძველზე შეიქმნა „მცირე არმენია“.

„დიდი არმენიის“ ჩრდილო ნაწილი, ტაოს, ბასიანისა და კარენიტიდის (არზრუმის ოლქის) ჩათვლით ქართული მიწაწყალია გოგარენასა და გუგარქთან ერთად.

ძვ. წ. მე-2 საუკუნეში, იბერიული მიწების მიტაცების შემდეგ, იქ საცხოვრებლად ძველებურადვე დარჩა მკვიდრი, ანუ ქართული მოსახლეობა, თუმცა არმენიზაციის  წნეხის ქვეშ.  გაქრისტიანების შემდეგ მათი მცირე ნაწილი ანტიოქიის იურისდიქციაში მოექცა, ხოლო დიდი ნაწილო სომხური ეკლესიის სამრევლოდ გადაიქცა. არმენიის პატრიარქებისადმი მიწერილ წერილებში კონსტანტინოპოლის პატრიარქები სომხეთის კათალიკოსებს „სომხების, ალბანელებისა და ივერების“  იერარქებს უწოდებდნენ, იგულისხმებოდა აქაური ივერები.

სომხური ეკლესიის პრეტენზიები ქართული ეკლესიის დაუფლებისათვის

არმენიის ივერიული მოსახლეობა (მათ შორის ტაო) მე-4, მე-5 საუკუნეებიდან არმენიიის ეკლესიის სამრევლოდ გადაიქცა, სომხურენოვანი წირვა-ლოცვით, თუმცა ოჯახებში ქართულენოვნებას ინარჩუნებდნენ და ტრადიციული სომხური ეკლესიისაგან გამიჯვნას უკვე მე-6 საუკუნედანვე ცდილობდნენ ქალკედონიტობის მხურვალე მხრდაჭერით, მე-7 საუკუნეში მხურვალე ქალკედონიტები იყვნენ.

სომხების მიერ დაპყრობილი ტაოს ქართველობამ თავისი იდენტობა და ეროვნული ვინაობა ხაზგასმით გამოავლინა მხოლოდ,  მე-8 საუკუნის შემდეგ, რაც 726 წლის მანასკერტის კრებაზე ანათემას გადასცეს არმენიში მცხოვრები ქალკედონიტები. ეს მიუღებელი იყო ქალკედონიტური ტაოსათვის, ამიტომაც გაწყვიტეს სომხურ ეკლესიასთან კავშირი, აღიდგინეს ქართულენოვანი ლიტურგია და საეკლესიო წესები. ტაოსა და მის მიდებარე ქართულ ოლქებში ქართული იდენტობის აღდგენის პროცესი დაიწყო მანასკერტის 726 წლის სომხური კრების შემდეგ, გრიგოლ ხანცდელის დაბადებამდე თითქმის ნახევარი საუკუნით ადრე. ასე, რომ მოხდა არა „ტაოს სომხების გაქართველბა“, არამედ პირიქით, ტაოს მკვიდრმა, იქამდე არმენიზციის ქვეშ მყოფმა იბერებმა აღიდგინეს საკუთარი ეროვნული იდენტობა.

კიდევ ერთხელ რომ დავუბუნდეთ ამ საკითხს, უნდა ითქვას, რომ არმენიის მიერ ძვ. წ. მე-2 საუკუნეში მიტაცებულ იბერიულ ხორძენაში, გოგარენასა, პარიადრესა, ტაოსა და მიმდებარე ოლქებში მკვიდრი ივერიული ანუ ქართული მოსახლეობა კვლევ თავის საცხოვრებელ ადგილზე დარჩა, ოღონდ შეიცვალა  მათი  ადმინისტრაციული მმართველობა, ხოლო  გაქრისტიანების შემდეგ  მათ ეკლესიებში სომხურენოვანი ღვთისმხსახურება დაინერგა. 

მაშასადამე არმენიის მკვიდრი ივერიელები, ანუ ხორძენას, გოგარენას, ტაოს, პარიადრესა, კარენიტისა და სხვა ივერიული ოლქების მცხოვრებნი აღმოჩნდნენ სომხურ ადმინისტრაციულ და საეკლესიო მმართველობაში.

ქართულენოვანი მკვიდრი მოსახლეობა სომხურენოვან ზედაფენას დაემორჩილა. ამის გამო დაიწყო ამ მკვიდრი ივერიელების არმენიზაციის პროცესი, რაც ინტენსიურად გაგრძელდა ვიდრე მე-8 საუკუნემდე, შმდეგ კი, მათმა ნაწილმა, განსაკუთრებით ტაოში, აღიდგინა ეროვნული თვითშემეცნება. მე-8 საუკუნიდან მათ მტკიცედ განაცხდეს, რომ ისინი ქართველები იყვნენ და არა სომხები.  ისინი თავდადებით იბრძოდნენ და იღწოდნენ არმენიზაციის უღლისაგან თავის დასაღწევად.

ქალკედონიტობა არმენიაში მცხოვრები იბერების ნაციონაური თვითგამოხატვის საშუალებად გააიქცა, ამიტომ არმენიის იბერები, როგორც წესი ქალკედონიტები იყვნენ.

ქალკედონიტობა არმენიის ქართველთა ანუ იბერთა ეროვნულობის დამცველ საფარველად, ერთგვარ ნიჟარად გადაიქცა, ამიტომაც მას არ თმობდნენ და მტკიცედ იცავდნენ ყველაზე ურთულეს პერიოდებშიც კი. და, მართლაც, ამ მტკიცე საფარველით მიზანს  მიაღწიეს – გათავისუფლდენენ სომხური ეკლესიის იურიდსდიქციისაგან.

ჩვენს წიგნში „არიან-ქართლი, საეპისკოპოსეოები ისტორიულ ივერიაში“ გამოკვლეული გვაქვს, რომ წყაროთა მიხედვით ტაოს იბერიის ქვეყანას სომხური ეკლესიისაგან განშორება მსოფლიო ეკლესიის სამართლებრივი კანონების დაცვით სურდა, ამიტომაც მათ თხოვნით მიმართეს ანტიოქიის საპატრიარქოს, რათა მას ეცნო (ტაოს) იბერიის ეკლესიის ავტოკეფალია. საბუთში აღნიშნულია, რომ აქაურმა იბერებმა  ადრეც მიმართეს ანტიოქიას ასეთი თხოვნით, მაგრამ არაბთა შემოსევებმა ეს პროცესი შეანელა, ახლა უკვე, მე-8 საუკუნისათვის ანტიოქიამ მოიცალა ამ იბერიისათვის და მისი ეკლესიური თავისთავადობა ცნო, რაც რეალურად აღნიშნავდა ცნობას ტაოსა და მიმდებრე ოლქების ქართველთა გათავისუფლებას სომხური ეკლესიისაგან. ამის შესახებ ცნობა დაცულია ეფემ მცირეს ნაშრომში- „უწყებაჲ მიზეზსა ქართველთა მოქცევისასა, თუ რომელთა წიგნთა შინა მოიჴსენების“, აქ ჩართულია ცნობა, რომელიც მას მოუპოვებია „ხრონოღრაფსა შინა ანტიოქიას აღწერილსა“, აქ ნახსენებია კონსტანტინე მე-5, სკორე, ბიზანტიის იმპერატორი 741-775 წლებში, ის ეპოქა, როდესაც მანასკერტის 726 წლის კრების შემდეგ არმენიის ქართველობამ სომხური ეკლესიისაგან განშორება განიზრახა.

(ტაოს) ქართველებმა ამ იმპერატორის ეპოქის ანტიოქიის პატრიარქ  ნეტარ თეოფილაქტეს მიუგზავნეს ორი მონაზონი ზემოთაღნიშნული თხოვნით, რათა მათთვის ეკურთხებინა „კათალიკოსო-მთავარეისკოპოსი“, მართლაც ანტიოქიის სინოდმა „მისცა ქართველთა პროტრეპტიკონი, რომელ არს განჴსნითი, რაჲთა თჳთ მათისა საზღვრისა ეპისკოპოსთაგან ჴელნი დაესხმოდინ ჟამად-ჟამადსა კათოლიკოსსა ქართლის[ა]სა“, პირობით, რომ საეკლესიო კავშირი ექნებოდათ ანტიოქიის საპატრიარქოსთან, ამით ტაოს ქართლმა ანუ ტაოს იბერიამ გაწყვიტა   სომხურ ეკლესიასთან საეკლესიო კავშირი და დაამყარა მართლმადიდებელ მსოფლიო ეკლესიასთან. ამ დროს ანტიოქიის პატრიარქმა – „ხელდასხმულ ჰყო… ერთი მოვლინებულთა მონაზონთაგანი, სახელით იოანე… ამას ანტიოქიის კრებასა შინა გაპატიოსნდა”

ტაოს ქვეყანაც „ქართლი“ იყო, რადგანაც ქართლი ერქვა ქვეყანას სადაც ქართულ ენაზე აღესრულებოდა წირვა ლოცვა.

მართალაც არსებობს წყაროები (იაჰია ანტიოქიელი, ასოღიკი), რომელნიც იუწყებიან, რომ ტაოს სამეფოს ჰყავდა საკუთარი კატალიკოსი და პირველიერარქი.

„იაჰია ანტიოქიელისა და ასოღიკის ცნობებით მეფე დავით კურაპალატის კარზე იყო უმაღლესი რანგის სასულიერო პირი პატრიარქისა და კათალიკოსის წოდებით“ http://meufeanania.info/sakatalikosos/

ფაქტი იმისა, რომ  ტაო-ბასინ-კარინის და მახლობელი ოლქების ქართველებმა  არმენიიზაციის უღელს თავი დააღწიეს, უდიდესი გმირობაა იმ ფონზე, რომ ეს ვერ შეძლო არანაკლებ დიდმა და ძლერემა ალბანელმა ხალხმა, მათ არმენიზაციის უღელს თავი ვერ დააღწიეს და გაქრნენ ასპარეზიდან.

ტაო-ბასიან-კარინის მხარეებში დაიწყო იქამდე სომხურად ანუ მონოფიზიტურად მონათლული ქართველების გადანათვლის პროცესი, მაგალითად წყაროში ნახსენები ცნობილი გვირპელისა და სხვა, ამ ბრძოლაში მყოფი ტაოელი საეკლესიო მამები და ერისკაცები, გრიგოლ ბაკურიანისძე თუ ექვთიმე მთაწმიდელი თავიანთ ქართველობას ინტენსიურად მიუთითებდნენ.

იქამდე, VI-VII საუკუნეებში ტაოს ძველი ქალკედონიტი მამები მართლია სომხურენაზე წირავდნენ, მაგრამ ისინი ეთნიკური ქართველები იყვნენ, ამ ნიშნით ქართულ ეკლესიაში კანონიზებულ იქნა იშხნის მაშენებელი ტაოს ცნობილი ეპისკოპოსი წმ. ნესრე იშხნელი, რომელიც ქალკედონიტური სომხური ეკლესიის ნაწილის კათალიკოსიც იყო და მრავალი ეკლესია ააშენა სომხეთში ქართულ-ქალკედონიტური ანუ ქართული მცხეთის ჯვრის ტაძრის სტილის ვარირებით.

კირიონ ქართლის კათალიკოსის შემდეგ მცხეთის ჯვრის არქიტექტურა ქალკედონიზმის სიმბოლოდ აღიქმებოდა. ანუ თუკი მორწმუნე დაინახავდა მცხეთის ჯვრის ტიპით ნაგებ ეკლესიას, მისთვის ნათელი იყო, რომ ის ქალკედონური ტაძარი იყო, მონოფიზიტები ასეთი ტიპის სატაძრო არქიტექტურას არ იყენებდნენ.

კიდევ ერთხელ, რომ ვთქვათ, არმენიზაციის გარკვეული დოზის მიუხედავად,  ტაოში და მიმდებარე ოლქებში ივერიელებს ქართული თვითშემეცნება არ დაუკარგავთ, ისინი, არმენიეში ცხოვრების მიუხედავად, თავიანთ თავს ივერიელებად მიიჩნევდნენ, და მოსახლეობის აბსოლურურ უმრავლესბას შეადგენდნენ, ამიტომ სწორედ ამ მხარეებში დაარსა კიდეც შემდეგში ბიზანტიის იმპერიამ „ფემა IBERIA” θέμα Ἰβηρίας ანუ “იბერიის თემი“, რომლის მთავარი ქალაქები იყვნენ ანისი და თეოდოსიოპოლისი (არზრუმი)

.(Map_Byzantine_Empire_1045). file:///C:/Users/HOME/Desktop/Map_Byzantine_Empire_1045%20(1).svg

ტაოში მიმდინარე ეთნიკურ პროცესებს  სრულიად სხვაგავარად (ნიკო მარის მსგავსად) ხსნის  მისი შორეული ანარეკლი  ვ. არუთინოვა-ფიდანიანი, რომლის ნაშრომები უმთავრესი  საყრდენია ამჟმინდელი მკვლევარებისათვის (В. А. Арутюнова, Из истории северо-восточных пограничных областей Византийской империи в 11 в., В. А. Арутюнова — Фиданян. «Ивир» в византийских источниках XI в) და მისგან გადახვევა ვერც წარმუდგენიათ.

როგორც უკვე აღინიშნა, ბიზანტიური ადმინისტრაციული ერთეულის „იბერიის თემის“ დაარსებემდე საუკუნეებით ადრე, მე-8 საუკუნის შემდეგ, არმენიაში მცხოვრები მკვიდრი იბერები, განსაკუთრებით ტაოსა და მიმდგომ ოლქებში, ქალკედონიზმის აღიარებით იბრუნებდენნ ქართულ იდენტობას. მათ ჰქონდათ ძალზე ურთულსი  მიზანი  – როგორმე მოეშირებინათ სომხური საეკლესიო უღელი. ამ გზით სვლა მათ მხოლოდ მას შემდეგ შეძლეს, რაც მანასკერტის საეკლესიო კრებაზე 726 წელს სომხურმა ეკლესიამ საბოლოოდ დაუჭირა მხარი მონოფიზიტობას.  ამ სომხური კრების დადგენილება აიძულებდა ტაოს მკვიდრ ქალკედონიტ ივერიელებს მიეღოთ მონოფიზიტობა, ეს კი მათთვის სრულიად მიუღებელი იყო. ამ მიზეზის გამო იმ დროს სომხეთში შემავალი ტაოს ივერებმა მართლმადიდებლური აღმსარებლობის უარმყოფელ სომხურ ეკლესიას ზურგი შეაქციეს და ძველებურადვე გააგრძელეს თავიანთი ქალკედონიტობა, ოღონდ მშობლიურ-ქართული ეკლესიის წიაღში, რომლის განმტიცებისათვის დიდად იღვაწეს, განსაკუთრებით ტაოდან გამოსული ივერონის მონასტრის  ბერება.

ქალკედონიტმა ტაოელმა და მიმდებარე ოლქების იბერებმა ასევე მოიშორეს მათთვის უცხო სომხურენოვანი ღვთისმსახურება და დააკანონეს თავიანთ ეკლესიებში  მშობლიური ღვთისმსახურება, ეს დაკანონდა დაახლოებით 780 წლისათვის, რომელიც ჩაითვალა ქართული წელთაღრიცხვის საწყის წლად.

რაც შეეხება გრიგოლ ხანძთელს, მას ტაო-კლარჯეთში ჩასვლისას უკვე დახვდა ქალკედონიტური სარწმუნოებრივი რეალობა  –  როგორც აღინიშნა,  მე-8 საუკუნეში, როცა 726 წლის მანასკერტის კრებამ მთელი სომხეთის მოსახლეობა დაავალდებულა ეღიარებინათ მხოლოდ-და მხოლოდ მონოფიზიტობა,  ამის შემდეგ, არმენიის  ივერიულმა მხარეებმა მათ შორის ტაომ, მტკიცედ დაუჭირა მხარი ქალკედონიტობას. ასეთი პროცესის დროს,  ამ  კრებიდან ნახევარი საუკუნის შემდეგ ჩავიდა კლარჯეთში გრიგოლ ხანძთელი, სულ ორიოდე მოწაფით VIII საუკუნის 80-იან წლებში ( დეიდაშვილი საბა იშხნელი და ქრისტეფორე), ისიც არა ტაოში არამედ კლარჯეთში, ხოლო ტაო იმ დროისათვის უკვე გამოკვეთილად ქალკედონიტური იყო და უკვე განშორებული სომხურ ეკლესიას 726 წლიდან.

სომხური ეკლესიის ბატონობიდან ტაო ნახევარი საუკუნის გათავისუფლებლი იყო, როცა იქ (ტაოში) გრიგოლ ხანცთელს სამონასტრო მამული აჩუქეს.

ტაოელები სომხები რომ ყოფილიყვნენ,  გრიგოლ ხანძთელი თავისი ორიოდე ბერით იქ ვერაფერს გააწყობდა. სინამდვილეში მას ადგილზე დახვდა სარწმუნოებრივი გათავისუფლებით გახარებული და ამავე დროს ეროვნულ-ქართული თვითშემეცნების აღდგენით აღფრთოვანებული საზოგადოება, რომელიც გადაიქცა საფუძვლად წმ. გრიგოლის წარმატებებისა ამ ნოყიერ ასპარეზზე.

ასე, რომ გრიგოლ ხანძთელმა კი არა გააქართველა ეს მხარე, არამედ ძველთაგანვე ქართულმა მხარემ, ტაო-კლარჯეთმა, სიყვარულით მიიღო და მკერდში ჩაიკრა ის, ვითარცა მშობლიური მოძღვარი.

წმ. გრიგოლ ხანძთელს არც გაუქალკედონიტებია  „ტაო-კლარჯეთის სომხური მმოსახლეობა“, რადგანაც აქ ცხოვრობდნენ არა სომხები, არამედ ქალკედონიტი, თუმცა სომხური ეკლესიის უღელქვეშ მყოფი  ქართველები, რომელთაც 726 წლიდან უარყვეს ასეთი იურისდიქცია, ამიტომ ტაოში წმ. გრიგოლი  უკვე დასრულებული პროცესის შემდეგ  მივიდა.

კიდევ ერთხელ რომ ვთქვათ, არმენიამ ჯერ კიდევ ქრისტეშობამდე მიიტაცა ტაო და მიმდებაე იბერიული მხარეები, ხორძენას, გოგარენასა და პარიადრესთან ერთად, არმენიის გაქრისტიანების შემდეგ იქაური ქართველობა სომხური ეკლესიის უღელქვეშ აღმოჩნდა, ისინი საბოლოო გასომხებას გადაარჩინა მე-8 საუკუნეში არმენიის ივერიელების გათავსუფლებამ სომხურ-მონოფიზიტური ეკლესიის ფრთებიდან. ამის შემდგომ ჩავიდა იქ გრიგოლ ხნძთელი. ასე, რომ ნ. მარის მიერ მისი დაკავშიება ე.წ. ქართიზაციასთან არასწორია.

ნ. მარის „ყოველივე ქართულის წინაღმდეგ მიმართული ბრძოლის“ შესახებ წერდა თვით ივანე ჯვახიშვილის მამაც კი. ის თავის ახალგაზრდა შვილს ასე მიმართავდა –  „შვილო, როგორც მამა გირჩევ, არ  მიეპყრო ნ. მარის ყოველივე ქართულის საწინააღმდეგო მიმართულებას“.

ნ.მარის მიკერძოებულებისა და „ოინბაზობის“   შესახებ   წერდა იაკობ გოგებაშილი 1900-1910 წლებში (მალე კი ის გარდაიცავალა), მსგავსადვე, ილია მართალი, აკაკი,  ვაჟა, მ. თამარაშვილი  და სხვნი, რომელთაც ნ. მარის მოწაფეები პოპულისტური რიხით პასუხობდნენ.

მის მოწაფეთა თქმით, საქართველოს ისტორიის მკვლევარები ილია ჭავჭავაძე, იაკობ გოგებაშილი, მ.თამარაშვილი, კარბელაშვილები, დ. ბაქრაძე და სხვა მეცნიერები, თითქოსდა  მხოლოდ მოყვარულბი იყვნენ, რომელნიც „ადვოკატური გამოსარჩლებით“ განადიდებდნენ ქართველთა წარსულს. ისინი არწმუნებდნენ საზოგადოებას, რომ პატკანოვ-მარის გუნდი და მისი შეგირდები მიუდგომელი მეცნიერული კეთილსინდისიერებით იკვლევდნენ ქართველთა ისტორიას,

აქ ისმის კითხვა, რაა მათი ღვაწლის საბოლოო შედეგი?

ფაქტია,  მათ მიერ  გამოგონებული „ქართიზაციის თეორია“, რომ დასავლეთ საქართველო, ქართლის მთიანეთი, კახეთ-ჰერეთი და ტაო-კლარჯეთი თავდაპირველად არაქართული ქვეყნები იყვნენ, რომლებიც თითქოსდა გაქართველდნენ, იქცა იმ „ოინბაზურ“ ნაღმად, რომელიც აფეთქდა მე-20 საუკუნის ბოლოს და სათავე დაუდო  საქართველოს ფაქტიურ დაშლას, ანუ მისი კუთხეების აფხაზეთისა და სამაჩაბლოს ამჟამინდელ ოკუპაციას.

იმის შემდეგ, რაც 1921 წელს წითელი რუსეთის იმპერიამ დაიპყრო საქართველო, ქართიზაციის თეორია ქართული საბჭოთა ისტორიოგრაფიის უმთავრესი პლატფორმა გახდა, მით უფრო რომ მისი შემოქმედი ნ. მარი საბჭოთა მთავრობის ერთერთ  ლიდერად გადაიქცა.

ნ. მარისა და მისი მოწაფეების შესახებ სტალინი წერდა – „დიკუსიამ გამოავლინა ენათმეცნიერებაში გაბატონებული არაკჩეევური დესპოტიზმი, ისინი მკაცრად არეგლამენტებდნენ სამეცნიერო ცხოვრების ყველა მხარეს, მათ ხელმძღვანელ წრეებში მეფობს  უთავბოლო შეხედულებები …მიუხედავად ამისა მარის სწავლების მიმდევრები ხელშუხებელნი არიან, რადგანაც მარის „მოწაფეები“ თავს მარქსისტებად აცხადებენ და ამასთანავე მარის თეორიას მარქსისტულად მიიჩნევენ“.

– ასე წერდა სტალინი 1950 წელს.

მაგრამ, იქამდე კი  რამდენიმე ათეული წლით ადრე, სტალინისა დამოკიდებულება ნ. მარის მიმართ სულ სხვაგვარი იყო – მე-20 საუკუნის დასაწყისში, ჩანს ახალგაზრდა სტალინს დასჭირდა. ნ. მარისა და მისი მასწავლებლების ქართიზაციის თეორია გამოეყენებინა ბოლშევკური პროპაგანდისათვის ბოლშევიკური რუსეთის იმპერიის თეორიული საფუძვლების შესაქმნელად.

იმ დროს, ანუ მე-20 ს. დასაწყისისათის, სტალინი თვალს ადევნებდა  ქართულ პრესას,  დავას ილია ჭავჭავაძესა და  პატკანოვს, ი.ჯავახიშვილსა და  ი. გოგებაშვილს, და მსგავს მეცნიერთა შორის,  ჩანს ნ. მარისა და ქართული ინტელიგენციის კამათსაც რომელიც იმდროინდელ პრესაში იყო გაჩაღებული.

პატკანოვ-მარის   ანტიქართული  ქართიზაციის თეორია, ჩანს გამოადგა ახალგაზრდა სტალინს, როცა ის  ავტონომიის საკთხზე მუშაობდა, რომელიც მან 1913 წელს წარუდგინა ბოლშვიკურ საზოგადოებას.«Марксизм и национальный вопрос» — теоретическая работа И. В. Сталина, написанная в Вене и опубликованная в 1913 году^[1]. Работа приобрела известность среди российских марксистов^[2], с этого времени Сталин считался специалистом по национальным проблемам.

https://www.marxists.org/russkij/stalin/t2/marxism_nationalism.htm

ის დაწრეილია,  უხეშად რომ ვთქვათ,  ვოსტორგოვის, პატკანოვ-მარისა  და სხვათა გავლენით. კერძოდ, კი, მათი გავლენით უნდა დაესვა კითხვა სტალინს სვანების, აჭარლებისა და სხვათა თითქოსდა გამოუკვლეველი ვინაობის შესახებ, როცა ის წერდა –

Как быть с мингрельцами, абхазцами, аджарцами, сванами, лезгинами и пр., говорящими на разных языках, но не имеющими своей литературы? К каким нациям их отнести? Возможно ли их “организовать” в национальные союзы? Вокруг каких “культурных дел” их “организовать”? Как быть с осетинами, из коих закавказские осетины ассимилируются (но далеко еще не ассимилировались) грузинами, а предкавказские частью ассимилируются русскими, частью развиваются дальше, создавая свою литературу? Как их “организовать” в единый национальный союз? К какому национальному союзу отнести аджарцев, говорящих на грузинском языке, но живущих турецкой культурой и исповедующих ислам? Не “организовать” ли их отдельно от грузин на почве религиозных дел и вместе с грузинами на почве прочих культурных дел? А кобулетцы? А ингуши? А ингилойцы? (И.В. Сталин. Марксизм и национальный вопрос. Вена, 1913 г., январь. Впервые напечатано в журнале “Просвещение”[225] №№ 3–5, март – май 1913г. Подпись: К. Сталин).

https://www.marxists.org/russkij/stalin/t2/marxism_nationalism.htm

ასე, რომ ნიკო მარის ქართიზაციის თეორიას სტალინი ჯერ კიდევ 1917 წლის ბოლშევიკურ გადატრიალებამდე იცნობდა და იყენებდა კიდეც თავისი თეორიების განსამტკიცებლად. აღსანიშნავია, რომ სტალინი თვითონ იყო იმ დროისათვის საუკეთესო ჟურნალისტი და თავისი პარტიის თეორეტიკოსი ეროვნულ საკითხებში, ანუ იმ საკითხებში, რომელსაც ნ. მარი ამუშავებდა იმ დროისათვის.

სტალინი ჩანს იმ დროს იყენებდა კიდეც ნ. მარის ზოგიერთ ნაშრომს, რადგანაც გამორჩეული იყო თავისი ნაკითხობითა და საქმის ღრმა ცოდნით. ჩანს ამ ფაქტმა შეუწყო ხელი იმას, რომ სტალინმა მარი გამოირჩია ძველი რუსეთის აკადემიკოსთა შორის და აიყვანა უდიდეს სიმაღლემდე. მისი წყალობით, 1928 წელს, ნიკო მარი ლენინური  პრემიის ლაურეატი გახდა.

სტალინის წყალობით მიიღეს ნ. მარი 1930 წელს პარტიის წვრად.

1930 წელს თვთ სატლინმა თავის მოხსენებაში, რომელიც წარუდგინა კომპარტიის მე-16 ყრილობას გამოიყენა ნ. მარის რამდენიმე ფრაზა და მოსაზრება, მისი სიტყვის შემდეგ კი თვით ნ.მარმა მიმართა სიტყვით  ყრილობას, რაც წარმოუდგენლად დიდი პატივი იყო.

სტალინმა ნ. მარზე დაყრდნობით წარმოადგინა კონცეპცია „ზონალური ენების“ შესახებ, რომელიც ასაბუთებდა რუსიფიკაციის პოლიტიკას რომელიც სსრკ-ში ხორციელდებოდა 1930-იან წლებში – „которая служила обоснованием политики русификации, проводнмой В СССР в 19З0-е гг“. https://www.jstor.org/stable/40783386?seq=1

ანუ სსრკ უბრუნდებოდა მოსახლეობის გარუსების პოლიტიკას, ამ საქმეში კი ყველაზე მნიშვნელოვანი მეცნიერი ნიკო მარი აღმოჩნდა, დაუბრუნდნენ მეფის რუსეთის დროინდელ გარუსების  ვოსტორგოვისეულ  გზას.

ნიკო მარი ამ დროს დიდი ხნის მანძილზე იყო საბჭოთა სახელმწიფოს მმართველი ხუნტის უმაღლესი მმართველი ორგანოს  წევრი.

1930 წლიდან სიცოცხლის ბოლომდე ნიკო მარი იყო საბჭოთა კავშირის მეცნიერებათა აკადემიის ვიცეპრეზიდენტი. თავისი უმღლესი სახელმწიფო პოსტების გამოყენებით ნ.მარი „მტკიცე ბოლშევიკური ხელით“ ნერგავდა საბჭოურ სამეცნიერო-საგანმანათლებლო სისტემაში თავის იდეებს.

სტალინის მიერ მხარდაჭერილი მარის თეორიების კრიტიკა განიხილებოდა, როგორც „მავნებლობა“, რასაც შესაბამისი სასჯელი მოყვებოდა.

привлекла внимание и получила поддержку И.В. Сталина, и Марр стал непререкаемым авторитетом … все критические выступления против его теории рассматривались как “вредительство”, с соответствующими последствиями для критиков.

1928 წლიდან ნ. მარი თავგამოდებით ცდილობდა თავისი თეორიები დაეახლოვებინა მარქსიზმთან, როგორც ითქვა, ის, თვით პარტიის მე-16 ყრილობაზეც კი გამოვიდა სიტყვით სტალინის მოხსენების შემდეგ. ხოლო, სტალინმა თავის სიტყვაში ნ.მარის მოსაზრებანი და მტკიცებანი  გამოიყენა „подобная политика Марра была связана прежде всего с карьерными соображениями“ https://amp.ru.googl-info.com/67509/1/marr-nikolay-yakovlevich.html

იმის შემდეგ, რაც 1920-30-იანი წლებიდან მარმა ოფიციალური მხარდაჭერა მოიპოვა მისი ნაშრომები 1950 წლამდე იწოდებოდა, როგორც „ჭეშმარიტად მარქსისტული“, საქართველოში „მარქსისტულ“ თეორიად ითვლებოდა „ქართიზაციის თეორია“, რომლიც  გამოყენებოდა კიდეც იმ ეპოქის უდიდეს ღვაწლმოსილ ქართველ მეცნიერთა კ. კეკელიძის, ს. ჯანაშიას, ა. შანიძის, ი. აბულაძისა და სხვათა ნაშრომებში. მაგალითად ამჟამადაც ცოცხლობს ჯანაშაიას თეორია, რომ დასავლეთ საქართველოს თავდაპირველი აბორიგენი მოსახლეობა იყო ადიღე ხალხი ანუ აფსუების წინაპრები, „ფსა“ და „ყვა“ ტოპონიმებით და მხოლოდ შემდეგ მივიდენ იქ ქართველები. ასევე კახეთის თავდაპირველ მკვიდრებად  ალბანელები გამოაცხადეს, ხოლო, ტაო-კლარჯეთში სომხები. არც მთის რეგიონები დავიწყბიათ, შიდა ქართლი კი ოსებს მიაწერეს, რომელთა ქართიზაცია თითქოსდა შემდეგში დაიწყო, ოსების გაქართველების ყალბი თეორია თვით სტალინაც კი აქვს ნახსენები  თავის ნაშრომში. ამ პერიოდში მარის მიმდევრებს ანუ მარისტებს უწოდებდნენ „დიდ“ და „გენიალურ“ მოღვაწეებს, ისინი იღებდნენ ყოველგვარ ჯილდოებს.

Теория Марра в конце 1920-х годов получила официальную поддержку и до 1950 года пропагандировалась как «подлинно марксистское» языкознание, а критики её подвергались систематическим проработкам и даже репрессиям, что значительно затормозило развитие лингвистики в СССР.марристов этого периода его всё чаще называют «великим» и «гениальным», …Подчёркивалась роль Марра в разработке письменности для малых языков СССР (его универсальный «аналитический алфавит», разработанный ещё до революции и введённый в 1923 году для абхазского языка. Чуть позже утратил благоволение вождя и потерял все свое влияние. Уже в 1950-е гг. его базовая теория была признана “научно не обоснованной”, когда выяснилось, что для своих доказательств использовал малоаргументированные или совсем не аргументированные положения. http://doc20vek.ru/taxonomy/term/477

1950 წლისათვის შეიცვალა სტალინის დამოკიდებულება ნ. მარის ნაშრომებისა და მის მოსწავლეების მიმართ.

მიიჩნევა, რომ სტალინს დამოკიდებულება მარის მიმართ შეიცვალა საქართველოს კომუნისტების მეთაურ მგელაძისა და შემდეგ ჩიქობავას  წერილების შემდეგ, კერძოდ მგელაძე შეშფოთებული იყო რომ აფხაზები აფხაზურ სკოლებში ვერ იღებდნენ განათლებას, საკუთარი ხელისმოწერაც კი არ ეხერხებოათ, თუმცა კი ყველა საწარმოს ხელმძღვანელობდნენ  არააფხაზი მოადგილეების დახმარებით, ამის ერთერთ მიზეზად მგელაძემ მიიჩნია ნ. მარის ტენდენციური დამოკიდებულება აფხაზური ენის მიმართ. მგელაძე სტალინს წერდა – „В качестве письменного языка абхазы всегда пользовались грузинским литературным языком. Для абхаза быть грамотным означало уметь писать и читать по-грузински. Не случайно на абхазском языке слово «азбука» обозначается грузинским словом «анбани»….Словарный состав абхазского языка, не имеющего в прошлом традиций письменности, исключительно скуден.Только Н.Я. Марр, в интересах своего лженаучного т.н. «нового учения о языке», идеализировал абхазский язык….Абхазия с древних времен является неотъемлемой частью Грузии; Грузинский язык, фактически, является государственным языком Абхазии. Докладная записка секретаря ЦК Компартии Грузии А. Мгеладзе И.В. Сталину о проблеме Абхазии https://matiane.wordpress.com/2013/04/22/report-to-stalin-on-abkhazia/

გავიდა წლები და როგორ აფასებენ ამჟამად ნ. მარის მოღვაწეობას რუსეთში და ყოფილ საბჭოთა სივრცეში?

ის ასეა შფასებული რუსეთში – „в целом общепризнано, что деятельность Марра (точнее, официальная поддержка её в СССР) сказалась на лингвистике отрицательно“. https://science.wikia.org/ru/wiki/%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B9_%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%80

მაგრამ ისმის ასეთი კითხვა,   „ქართიზაციის თეორიამ“ რა სიკეთე მოუტანა საქართველოს?

ქართიზაციის თეორია კარგად გამოიყენეს სეპარატისტებმა აფხაზეთსა და ე.წ. „სამხერთ ოსეთში“ მათ მიერ ჩატარებული ქართველთა ეთნიკური წმედისას, ამ თეორიას იყენებენ ტაო-კლარჯეთის ქართულ კულტურასა და საეკლესიო ღირებულებებს საერთასორისო ასპარეზზე სომხებისათვის მიკუთვნებისას, კახეთში კი დავით-გარეჯას მონასტრების გარდა, ბოდბეს, გურჯაანისა და საინგილოს უძველესი ეკლესიებისა და მონასტრების ალბანურად გამოცხადებისას.

ამჟამად სეპარატისტები საერთაშორისო ასპარეზზე მუშაობენ რათა ქართიზაციის თეორიის გამოყენებით საქართველოს ეკლესიას ჩამოაშორონ აფხაზეთი და საერთოდ დასავლეთ საქართველო, ასევე ე.წ. სამხეთ ოსეთი, მტკიცებით, თითქოსდა ეს კუთხეები თავდაპირველად შედიოდნენ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკისა და ალანიის ეპარქიებში და თითქოსდა, მხოლოდ შემდეგ  „პროზელიტურმა ქართულმა ეკლესიამ კონსტანტინოპოლს ჩამოაშორა“ ეს კუთხეები და მოახდინა ადგილობრივი მოსახლეობის ქართიზაცია, ასევე, მსგავსადვე, აცხადებენ, რომ კახეთი საინგილოსთან ერთად თითქოსდა ალბანეთის საკათალიკოსოში შედიოდა და ქართულმა ეკლესიამ ალბანეთს ჩამოაშორა ეს ოლქები, პოლონელი ჟურნალისტი დავიდ ვარშავსკი წერს დავით-გარეჯასთან დაკავშირებით-  „ბაქო თვლის, რომ მონასტერს ქართველებთან საერთო არაფერი აქვს და კავკასიელი ალბანელების (ნუ ავურევთ ბალკანელ ალბანელებთან) მემკვიდრეობას მიეკუთვნება, რომლებიც, როგორც ზოგიერთი მეცნიერი თვლის, რეგიონის პირველი მცხოვრებლები იყვნენ“

სეპარატისტები კი  მოითხვენ „მე-3 მსოფლიო კრების მე-8 კანონის შესაბამისად აღსდგეს თავდაპირველი მდგომარეობა“ ანუ ქართულ ეკლესიას ჩამოშორდეს ეს მხარეები.

საბოლოოდ შეიძლება დავასკვნათ-

რეალური ფაქტები უარყოფითად აფასებს ქართიზაციის თეორიას, რომელიც თავის მხრივ ქართული წყაროების მიმართ უნდობლობას  დაეყრდნო