მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
“შვილო, როგორც მამა გირჩევ, შენი საკუთარი და ჭეშმარიტი კრიტიკულის თვალით შეხედო ყველაფერს და არა მიეპყრო მარის ქართულის საწინააღმდეგო მიმართულებას” – ასე არიგებდა შვილს მამა გასული საუკუნის მიწურულს…
ჩვენს სასტიკ ეპოქაში გაზრდილ თაობებს სწორედ ჩვენი საკუთარი და ჭეშმარიტი კრიტიკული თვალით ხედვის უნარი არ გაგვაჩნია.
ჩვენი მხცოვანი მოღვაწე, ბატონი იოსებ მეგრელიძე, რომელსაც მე უდიდეს პატივს ვცემ, წერს: “ა. ჯაფარიძე აცხადებს ივანე ჯავახიშვილის მამა ალექსანდრე ამბობდა ნ. მარი “ყოველივე ქართულის საწინააღმდეგო მიმართულებას ავითარებდა”. წიგნს, რომელსაც საძიებელი აქვს ალ. ჯავახიშვილის სახელთან ეგ სიტყვები არ ჩანს” (იხ. “ერთი წერილის გამო”, გაზ. “ერი”, 7.11.91).
ჩემს წინა წერილში სიდიდის გამო არ შემეძლო ვრცელი ამონაწერის მოტანა, რადგანაც საჭიროება ითხოვს – ინებეთ: “…სამღვდელოება კიდევ აიტანდა ამ მკრეხელურ გამოთქმებს, მაგრამ მათთვის პირდაპირ აღმაშფოთებელი იყო ის, რომ მეცნიერ-დებიუტანტი საერთოდ უარყოფდა ათასი წლის ხანდაზმულობის მქონე საეკლესიო ჭეშმარიტებად ქცეულ მოვლენებს, მტკივნეული აფორიაქებით ხვდებიან ამას ივ. ჯავახიშვილის ახლობლები. თვითონ ალექსანდრე ჯავახიშვილს არწმუნებენ, რომ ნიკო მარის ზეგავლენით ივ. ჯავახიშვილი ანტიპატრიოტულ პოზიციებზე დგას, 1898 წლის 22 ოქტომბერს აფორიაქებული მამა სწერდა “შვილო, როგორც მამა გირჩევ, შენი საკუთარი და ჭეშმარიტის კრიტიკულის თვალით შეხედო ყველაფერს და არა მიეპყრო მარის ქართულის საწინააღმდეგო მიმართულებას”. 1898 წელს დედა სწერდა “ამ გაზეთებმა ლამის გამაგიჟოს, რას არ წერენო”. თვითონ ივანე ჯავახიშვილი გრძნობდა იმ უხერხულობას, რაც მის მტკიცებას ახლდა მორწმუნეთათვის” (ს. ჯორბენაძე, ცხოვრება და ღვაწლი ივანე ჯავახიშვილისა, 1984, გვ. 48).
რა შეიძლება აქედან დავასკვნათ? გასული საუკუნის მიწურულსაც კი ქართული საზოგადოება ნ. მარის პატრიოტიზმს არა თუ ეჭვის თვალით უმზერდა, არამედ მის სამეცნიერო მიმართულებას ყოველივე ქართულის საწინააღმდეგოდ მიიჩნევდა, რასაც ასახვა უპოვია ქართულ პრესაში და აგრეთვე ჩვენი ერის უდიდესი და უსაყვარლესი მეცნიერის ივანე ჯავახიშვილის მშობელთა წერილებშიც. რა შუაში ვართ აქ ჩვენ, ან მე ან ბატონი მოპასუხე? ჩვენს წერილში მხოლოდ მასალა აისახა.
იქნებ უსაფუძვლოდ ებრძოდა ჩვენი დიდი ილია, ქართული ერის ჭეშმარიტი მამა ნ. მარს და მის “მოძღვრებას” (როგორც თავად უწოდებს)? ილია ებრძოდა არა ნიკო მარის პიროვნებას, არამედ მის აზრებს, თეორიებს, რომელთაგანაც ის მოელოდა რაღაც ეროვნულ საფრთხეს. დიდ ილიას ალღომ არ უმტყუნა! ის მართალი იყო, როგორც ყოველთვის.
აი, თითქმის ასი წლის შემდეგ, დღევანდელი უდიდესი ეროვნული განსაცდელის ჟამს, როცა ყოველი კუთხიდან სისხლისღვრითა და უსასტიკესი გაბოროტებით გვედავებიან საქართველოს მიწა-წყალს, ჩვენი მოწინააღმდეგე სეპარატისტები თავიანთ პრეტენზიებს ხშირად და ძალზე ხშირად აფუძნებენ ნ. მარის თეორიებზეც.
რომელი ერთი მაგალითი მოვიყვანოთ. ჩვენი წერილი, რომელსაც პასუხი გასცა ბატონმა ი. მეგრელიძემ, ძირითადად ხომ ამ საკითხს მიეძღვნა: “სვანურის ნარევობის თეორია ნ. მარის შექმნილია” – წერდნენ ბატონ ალექსანდრე ონიანის ოპონენტები; ამ თეორიის შესახებ კი ონიანი წერდა: “სვანურის ნარევობის თეორია აფხაზი მოსახლეობის საქართველოს მიწა-წყალზე (სვანების მეზობლად) “ათასწლეულთა განმავლობაში “ცხოვრების საბუთად გადაიქცა” (იხ. გაზ. “სახ. გან.” 17. V. 90).
ეს იმ თეორიის შემადგენელი ნაწილია, რომლის თანახმადაც არა მარტო აფხაზეთი, არამედ დასავლეთ საქართველოს ვრცელი ტერიტორია არა ქართველთა, არამედ აფხაზთა პირველ სამშობლოდ ითვლება, რაც, თავის მხრივ, ზოგიერთ მეცნიერს აღუძრავს აზრს, რომ დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობის ნაწილი გაქართველებული აფხაზები არიან, რომ ამის გამო დარჩა ამ კუთხის ენებში აფხაზური ენობრივი დანალექები და რომ აფხაზები XVII საუკუნეშიც კი (თითქოსდა ევლია ჩელების ცნობის თანახმად) მდინარე რიონთან ცხოვრობდნენ.
იქნებ მე მოვიფიქრე და არ არსებობს ნ. მარის თეორია, რომლის თანახმადაც მთელი სამხრეთი საქართველო არა ქართველების, არამედ სომეხთა მიწა-წყლად მიიჩნევა, ხოლო იქაური ქართველობა – გაქართველებულ სომხებად?!
“ნ. მარის დასკვნით, თუმცა კლარჯეთი ტაოსთან ერთად შემოერთებული იქნაო საქართველოსთან მე-8-9 საუკუნეებში, მაგრამ მოსახლეობის შემადგენლობით იგი ვითომც ამის შემდეგაც სომხური დარჩა. კლარჯეთი, ისე როგორც ტაო, დასახლებული იყოო სომხებით, რომლებიც სარწმუნოებით ქალკედონიტები იყვნენო. ამრიგად, ნ. მარის მტკიცებით, კლარჯეთის და ტაოს მოსახლეობა თვით შემდგომ ხანაშიც კი ეს იყვნენ არა ქართველები, არამედ ძირითადში გაქართველებული სომხები” – წერდა პ. ინგოროყვა (იხ. იქვე, გვ. 12).
შედეგი, რა შედეგი შეიძლება მოჰყვეს მესხეთის “მკვიდრი” სომხების გაქართველების თეორიას? წინა წერილშიც აღინიშნა, რომ სხვა ერს უჩნდება არა მარტო პრეტენზიები ტაო-კლარჯეთის დიდ ქართულ კულტურაზე, მატერიალურ და სულიერ ძეგლებზე, არამედ მიწა-წყალზეც! ეს პრეტენზიები მომისმენია საკუთარი ყურით და პრეტენდენტები მიხილავს საკუთარი თვალით. ვითარცა მესხეთის ეპისკოპოსს მქონია მათთან შეხვედრის საშუალება და ყველაზე განათლებულნი მათ შორის, როგორც წესი, თავიანთი პრეტენზიების საფუძვლად აცხადებენ მარის აღნიშნულ თეორიას.
იქნებ მე მოვიგონე და არ არსებობს ნ. მარის თეორია აღმ. საქართველოს მთიანეთის გაქართველების შესახებ, ხევსურები და თუშები ჩეჩნურ-ინგუშურ ტომებად მიიჩნევა: ნ. მარს თავის შრომაში “იაფეტური ხალხების გადაადგილების ისტორია” დაუწერია შემდეგი: “არ დავფარავ, რომ ქართველი მთიელები, მათ რიცხვში ხევსურები და ფშავები მე ახლა წარმომიდგებიან ჩეჩენი ხალხის გაქართველებულ ტომებად” (იქვე, გვ. 12), ხოლო სხვა შრომაში “კავკასიის ტომობრივი შემადგენლობა” ფშავები, ხევსურები და წოვა თუშები მიაკუთვნა ჩეჩნურ-ინგუშურ ტომს.
უფრო მეტიც, სადავო გახდა არა მარტო ჭეშმარიტი ქართველების (თუშ-ფშავ-ხევსურების) ეთნიკური კუთვნილება, არამედ საქართველოს მიწა-წყალიც. აღნიშნული თეორიის თანახმად,თითქოსდა, მეათე საუკუნემდე აღმ. საქართველოს მთიანეთში მცხოვრები ჩეჩნების ტომი ჩრდილო კავკასიაში გადასახლდა, მაგრამ მათი ერთი ნაწილი გაქართველდა და მათ ეწოდათ ფშავები და ხევსურები.
რა შედეგს უნდა ველოდოთ ამ თეორიიდან? ჯერ ერთი, ეს საშინელი თეორია საფუძველს უთხრის ქართველი ერის ეთნიკურ, პოლიტიკურ, კულტურულ ერთობას, ე. ი. ეროვნულადაა საშიში. მეორე მხრივ, უფლებას აძლევს ჩრდილო კავკასიელ ტომებს აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთი თავიანთ ისტორიულ სამშობლოდ გამოაცხადონ.
ვერიდები მკითხველის გადაღლას, მაგრამ პატ. ოპონენტს მსურს ვკითხო, განა მარი არ საყვედურობდა ივანე ჯავახიშვილს, მეგრელებსა და სვანებს ქართველებს რატომ უწოდებო? განა მეგრელთა და სვანთა არაქართველებად გამოცხადებით საფუძველი არ ეთხრება ქართველი ერის ერთობას?! დიდი ივანე იძულებული იყო თავი დაეცვა აკადემიკოსის შემოტევისაგან: “აკად. ნ. მარი მისაყვედურებს, რომ მეგრელებსა და სვანებს და აფხაზებს მე ქართველებს ვუწოდებ და პონტოსა და ფრიგიის ერები თითქოს ქართველებადაც კი მიქცევია. აფხაზებს მე ქართველთ მონათესავედ ვთვლი, მაგრამ ქართველებს არ ვუწოდებ, რაც შეეხება მეგრელებსა და სვანებს და დავუმატებ ჭანებსაც, მათ მართლაც ქართულ ტომებად ვთვლი და ვუწოდებ”.
მე სრულებითაც არ ვარ განწყობილი ნ. მარის პიროვნების წინააღმდეგ; მე კარგად მესმის რომ ის იყო დიდი მეცნიერი, და ვწერდი კიდეც მის შესახებ – “უდიდესი ღვაწლი მიუძღვის ნ. მარს ქართველოლოგიის წინაშე, ამით ის უკვდავია, ცოცხალი, მის აზრს, იდეას თუ ნაფიქრალს მგზნებარება არ დაუკარგავს”, მე მხიბლავს მისი პიროვნება, მაგრამ მაშფოთებს ე. წ. “გაქართველების” თეორია, რომელიც უდიდესი საფრთხის მომტანია ქართველობისათვის; საბედნიეროდ, ის არაა დოგმა და არ არის ერთადერთი თეორია, არამედ არის ერთ-ერთი თეორია, რომელიც დროთა ვითარებაში შეიძლება შეიცვალოს კიდეც, თუნდაც მისი ავტორი “ტიტანი” იყოს.
თუ არა შიში აღძრული ე. წ. “გაქართველების” თეორიით და დღევანდელი სეპარატისტების მიერ ამ თეორიის მარჯვე გამოყენებით, გარწმუნებთ სიტყვასაც არასოდეს დავძრავდი ნ. მარის შესახებ.
მაინც რაში მდგომარეობს გაქართველების თეორია? თუმცა ჯერ განვაგრძოთ გაქართველების ამბები.
სწორედ ამჟამად ოსი სეპარატისტები პრეტენზიას აცხადებენ შიდა ქართლის ტერიტორიაზე, იმ მოტივით, რომ ის ძველთაგანვე დვალების ოსური ტომით იყო დასახლებული. მაგრამ განა დვალები ეთნიკური წარმომავლობით ოსები იყვნენ? ეს კითხვა ასეთი ინტონაციით ამჟამად, გაჭირვების ჟამს ისმება, აქამდე ჩვენი ისტორიოგრაფია მხოლოდ და მხოლოდ დვალების “გაქართველების” მტკიცებით იყო დაკავებული, რომელმაც ასახვა ჰპოვა შესაბამის შრომებში.
ჩვენი ენციკლოპედიის თანახმად, ქართული ეკლესიის მოღვაწე ნიკოლოზ დვალი ოსი ყოფილა ეროვნებით: “ნიკოლოზი იყო დვალი (ოსი), სოფელ წაიდან. 12 წლისა ბერად აღკვეცილა კლარჯეთში, შემდეგ იერუსალიმში დამკვიდრებულა. მისი ღვაწლის აღმწერი თხზულება ცნობებს გვაწვდის XIII-XIV სს-ებში აღმ. ქვეყნებში ქართველთა მდგომარეობისა და ოსების გაქრისტიანების შესახებ (ქსე, VII, გვ. 433). სინამდვილეში კი ნიკოლოზ დვალის აღმწერი თხზულება არავითარ ცნობებს არ შეიცავს “ოსების გაქრისტიანების ისტორიის შესახებ”. აი რას მოგვითხრობს ეს თხზულება ნიკოლოზის წარმოშობის შესახებ – “ესე სანატრელი ქრისტეს მოწამე ნიკოლოზ იყო ნათესავად დვალი, სოფლისაგან რომელსა ეწოდების წაი, შვილი მორწმუნეთა და მოსავთა წმინდისა ნათლისმცემელისათა, რომლისა საშოითგან დედისაით შესწირეს, და რაი ათორმეტის წლისა იქმნა, მონაზონ იქმნა…” (ძვ. ქართ. ქრესტ. I. 1946, გვ. 255). მაშასადამე, წმინდა ნიკოლოზი იყო არა ოსი, არამედ დვალი. ამ დროისათვის დვალები არ იყვნენ გაოსებულნი, ენციკლოპედიის აღნიშნული განცხადება მომდინარეობს ჩვენი ერთი მეცნიერის ასეთი თვალსაზრისიდან – “ნიკოლოზის სოფელს ერქვა წაი, მართალია, თერგის ოლქში ცნობილია ზემო და ქვემო წაი, მაგრამ საეჭვოა აქ თერგის ოლქი იგულისხმებოდეს, მით უმეტეს, რომ ნიკოლოზი იყო დვალი, ესე იგი დვალეთიდან. დიდი ლიახვის ხეობიდან ოსეთიდან, ყოველ შემთხვევაში ეს ძეგლი საინტერესოა იმით, რომ ცნობებს გვაწვდის ოსების ქრისტიანიზაციის და ქართიზაციის შესახებ” (ტ. I. გვ. 542. ავტორის გვარის დასახელებას ვერიდები, შესაძლო არასწორად გაიგონ ციტირება).
როგორც ითქვა,წმინდა ნიკოლოზ დვალის “ცხოვრება” არ შეეხება ოსების გაქრისტიანებას, მაგრამ ზოგიერთი მკვლევარი გულისხმობს, რომ დიდი ლიახვის ხეობა XIII-XIV საუკუნეებში ოსებით იყო დასახლებული და ამ ოსებს სატომო სახელი დვალები ერქვათ და თითქოსდა ხდებოდა მათი გაქრისტიანება. ჩვენი მეცნიერის აზრი მხოლოდ მაშინ ხდება გასაგები, როცა ის ლაპარაკობს “ოსების ქრისტიანიზაციისა და ქართიზაციის” შესახებ, ე. ი. მაშინ, როცა ის იყენებს ნ. მარის მიერ შემუშავებულ სქემებს კავკასიის ტომების გაქართველების შესახებ. ამ სქემით “ადვილი ასახსნელი” ხდება სხვადასხვა პრობლემა.ქართიზაციის თეორეტიკოსებმა ასე დამართეს წმ. ნიკოლოზ დვალსაც.მათი აზრით- “ის მთიელი იყო, მაშასადამე – არაქართველი ქრისტიანი იყო,შესაბამისად გაქართველებული დვალი, მაშასადამე ოსი”.
ამ თავიანთი არასწორი კვლევის შესაბამისად ქართიზაციის თეორეტიკოსებმა დაასკვნეს – “თხზულება დვალებს, ანუ ოსებს შეეხება, მაშასადამე აქ გვაქვს ცნობა ოსების გაქრისტიანების შესახებ”. ეს სქემა მცდარია – სინამდვილის უკუღმა წარმომდგენი. სინამდვილეში დვალები იყვნენ არა ოსები, არამედ ქართულ-ქართველური ტომი და, რაც მთავარია, ისინი XIII საუკუნეში ღრმადმორწმუნე ქრისტიანები იყვნენ.
აღნიშნული “ცხოვრების” არასწორი კვლევის შესაბამსად არასწორად ასკვნიან – “თხზულებაში შემონახული ცნობებიდან მნიშვნელოვანია ისიც, რომ ამ დროს მიმდინარეობს მთის ერთ-ერთი ტომის – დვალების ქრისტიანიზაცია-ქართველიზაცია…” (საქ. ისტ. ნარკვ. III. 1979, გვ. 845).
წმინდა ნიკოლოზის ცხოვრებაში მსგავსი არაფერი წერია.
წმინდა ნიკოლოზის მშობლები ღრმადმორწმუნე ქრისტიანენი იყვნენ, იმდენად, რომ შვილი დედის წიაღშივე ღმერთს შესწირეს, 12 წლის ასაკში ბერად აღკვეცეს და ეკლესიას მიაბარეს, თავის მხრივ შვილმა თავი გასწირა ქრისტეს სიყვარულისათვის, ხოლო ნიკოლოზის მშობელთა გარდა არც ერთი სხვა “დვალი” პერსონაჟი თხზულებაში არ გვხვდება; ასე, რომ, ამ თხზულებაში დვალები არც ქრისტიანდებიან და არც ქართველდებიან, თუნდაც იმ მიზეზის გამო, რომ ისინი აღნიშნული თხზულების დაწერამდე საუკუნეებით ადრე უკვე იყვნენ ქრისტიანები და წინა საუკუნეებში მოღვაწე მრავალი დვალი ქრისტიანის სახელია ცნობილი. ისინი იერუსალიმში, სინას მთაზე, უცხოეთის სხვადასხვა ქართულ მონასტრებშიც კი მოღვაწეობდნენ (ამიერკავკასიაში ოსების გამოჩენამდე გაცილებით ადრე). მაგალითად, იოანე დვალი (დვალი აქ გვარი კი არაა, არამედ სადაურობის აღმნიშვნელია) ცხოვრობდა XI ს-ში, მას თვენი გადაუწერია. 1055 წელს კი – წმინდა ბასილის ცხოვრება. მიქელ დვალს ჟამნი გადაუწერია, სტეფანე დვალს – ჟამისწირვის კრებული, გიორგი დვალს – ლაბეჭინის ოთხთავი, რომელსაც XIII ს. მიაკუთვნებენ (ქსე III გვ. 490); საიდან ჩანს, რომ იმ ტომს, რომელმაც ქართულ ეკლესიას ამდენი მოღვაწე მისცა (ოსების ჩვენს მთებში გამოჩენამდე) გაქართველება ესაჭიროებოდა. დვალებს XIII-XIV საუკუნეებში არც გაქრისტიანება ესაჭიროებოდათ და არც გაქართველება. ისინი ერთსაც და მეორესაც წარმოადგენდნენ, მაშასადამე არც “ნიკოლოზ დვალის ცხოვრებას” შეუძლია დვალების გაქრისტიანების ცნობები მოგვაწოდოს, მით უმეტეს ეს ძეგლი არ გვაწვდის ცნობებს “ოსების ქრისტიანიზაციის და ქართიზაციის შესახებ” – ვინც აღნიშნულ “ცხოვრებას” წაიკითხავს ამაში დარწმუნდება, ცხადია, თუკი ნ. მარის თეორიების ტყვეობაში არ იქნება მოქცეული.
მაგრამ, უმთავრესია, რა ზოგადი დასკვნა კეთდება ზემოთ მოყვანილი თხზულების ანალიზიდან – ოსები ანუ დვალები XIII-XIV საუკუნეებში ცხოვრობენ შიდა ქართლში (კერძოდ ლიახვის ხეობაში) და ისინი განიცდიან გაქართველების პროცესს! ყველაფერი უკუღმა! მართალია, ჩრდილო კავკასიის ველებიდან ლტოლვილ ოს მოლაშქრეებს მონგოლები თავიანთი საჭიროებისათვის იყენებდნენ საქართველოში XIII-XIV საუკუნეებში, მაგრამ ისინი დვალეთში როდი ცხოვრობდნენ. ოს მოლაშქრეთა გარნიზონები იდგა ჩვენი სამეფოს სხვადასხვა კუთხეებში; ხოლო მონგოლთა დამარცხების შემდეგ გიორგი ბრწყინვალემ ისინი გააძევა საქართველოდან, მაგრამ ვახუშტის თანახმად, შემდეგ, განსაკუთრებით კი თემურ ლენგის დროს, ოსთა მეორე ტალღა აღწევს კავკასიის მთებში, კერძოდ კი დვალეთში, რომელიც იმ დროს ნარ-მამისონის ქვაბულს მოიცავდა ჩრდილო კავკასიაში. XV საუკუნის შემდგომ თანდათან დვალების ქართული ტომი იწყებს გაოსებას, შემდგომ დვალები და გაოსებული დვალები გადმოდიან აქეთ, აღწევენ ქართლის მთიანეთში, შემდეგ კი XVII ს. ბოლოს და XVIII ს-ში თანდათან ჩამოყვნენ ლიახვისა და ქსნის ხეობებს, XIX ს-ში უახლოვდებიან შიდა ქართლის ვაკეს, რომელსაც იჭერენ კიდეც (ე. ი. ცხინვალის სანახებს) – XX საუკუნეში. ამ დროს მიმდინარეობდა არა ოსების “გაქართველება”, არამედ, გერმანელი მეცნიერისა და აღმწერის გიულდენშტედტის თანახმად ქართველები, ოსურ გარემოში მოქცეულნი, ოსდებოდნენ. ის წერს: – “განსაკუთრებით ლეკებსა და ოსებში არიან ბევრი ქართველები, რომელთაც რელიგიასთან ერთად, ენაც დაივიწყეს” (“გიულდენშტედტი. “მოგზაურობა საქართველოში” ტ. I. 1962, გვ. 185).
თუ ყოველივე ზემოთ ნათქვამს ნაწილობრივ შევაჯამებთ, აღმოჩნდება, რომ, გაქართველების თეორიის თანახმად, გაქართველდნენ საქართველოს მთიანეთში მცხოვრები თუშები, ხევსურები, ფშავლები, დვალები, სვანები, გაქართველდა მთელი დასავლეთი საქართველო, მთელი სამხრეთი საქართველო, იქნებ აღმოსავლეთ საქართველოც გაქართველდა? დიახ, არსებობს თეორია ჰერეთისა და კახეთის დიდი ნაწილის გაქართველების შესახებ.
ყოველ აღნიშნულ კუთხეთა გაქართველების თეორია არსებობს ვითარცა უკანასკნელი და ღრმა მეცნიერული სიტყვა.
მაშ სადღა იყო საქართველო, სად ცხოვრობდა ქართველი ხალხი? ვსვამდი კითხვას წინა წერილში და განვაგრძობდი: “მაინც ვინ მოიფიქრა ეს უცნაური გაქართველების თეორია (მოდი და ამის შემდეგ გაგიკვირდეს საქართველოსათვის “იმპერიის” წოდება)? ამ თეორიას საფუძველი დაუდო ნ. მარმა და მისმა მიმდევრებმა გააღრმავეს: “ქრისტიანობის გავრცელება აღმ. საქართველოს მთიანეთში მათ ქართიზაციას განაპირობებდა, რაც შეეხება დას. საქართველოს… დას. საქართველოში გაბატონდა ქართული ეკლესია და მღვდელმსახურებაც ქართულ ენაზე სრულდებოდა, რამაც დიდად შეუწყო ხელი დას. საქართველოს ქართიზაციის პროცესს” – წერს ჩვენი ენციკლოპედია (იხ. ტ. “საქ. სსრ”. გვ. 61).
მარისაგან მომდინარეობს იდეა აღმ. საქართველოს მთიანეთის, ჰერეთის, დასავლეთ და სამხრეთ საქართველოს მოსახლეობის “ქართიზაციის” ანუ გაქართველების შესახებ.ხელოვნურია ტერმინი და იდეაც ასეთივეა”.
შემდეგ განვაგრძობდი, რომ საქართველოს არც ერთ დასახლებულ კუთხეს არავითარი “ქართიზაცია” – გაქართველება არ ესაჭიროებოდა, რადგანაც ისინი ქართული მხარეები იყვნენ ძველქართულ წყაროთა, ძველი ქართული ისტორიოგრაფიის თანახმად.
უძველესი წყაროს “მოქცევაი ქართლისაის” მიხედვით ქრისტეშობამდე საუკუნეებით ადრე, თვით პირველი ერთიანი აზონ-ფარნავაზის სახელმწიფოს შექმნამდე ქართველი ხალხის განსახლების დასავლეთ საზღვარს მდინარე ეგრის-წყალი და შავი ზღვა წარმოადგენდა, ხოლო მესხეთი მის არეალს განეკუთვნებოდა. ქართული ენა ამ კუთხეებში “ქართული ეკლესიის გაბატონების გამო” კი არ გავრცელდა (ეს “ქართიზაციის” პირობად ითვლება), არამედ ქრისტიანობამდე დიდი ხნით ადრე წარმართობის დროს კულტმსახურების ენას ქართული წარმოადგენდა საქართველოს ყოველ კუთხეში.
დიდმა ივანე ჯავახიშვილმა გამოიკვლია, რომ ქრისტიანობამდე ყველა ქართულ ტომთათვის (სამეგრელოსა და სვანეთშიც) კულტმსახურების ენა იყო ქართული ენა და არსებობდა მთელი ქართველი ხალხის მომცველი საერთო სარწმუნოება (წარმართული). “ცხადი ხდება, რომ არამცთუ საზოგადო ქართული ყველა ტომთათვის, მათ შორის მეგრელთა და სვანთათვის, საერთო წარმართობა არსებობდა, არამედ, რომ წარმართობის საერთო ტერმინოლოგიაც, საერთო ენაც ქართული ჰქონდა” (საქ. ისტორიის ნარკვევები, ტ. I. გვ. 662) ქრისტეშობამდე დიდი ხნით ადრე; ეს ყველა ტომთათვის საერთო ქართული ენა, მეფე ფარნავაზმა დააფიქსირა სრულიად საქართველოში, როგორც ერთადერთი სავალდებულო სახელმწიფო ენა. ეს მოხდა ფუძე ქართული ანუ საერთო ქართული ენის სხვადასხვა დიალექტებად დაშლიდან სულ რაღაც 300-400 წლის შემდეგ – “ქართულ-ზანური ენობრივი ერთობის დაშლის დასაწყისი ძვ. წ. VIII საუკუნით უნდა დათარიღდეს” (იქვე, გვ. 338), ხოლო IV-III საუკუნეებში უკვე შეიქმნა ერთიანი ქართული სახელმწიფო, სავალდებულო ქართული ენით. ამ დროს მეგრული და ქართული ენები ძლიერ ახლოს იდგნენ ერთმანეთთან და ერთმანეთის მიმართ დიალექტებს წარმოადგენდნენ, ანუ სახელმწიფო ქართული ენა სრულიად გასაგები იყო ეგრისის მოსახლეობისათვის, ის მის დედაენას წარმოადგენდა, თუმცა კი თანდათან ვითარდებოდა და ყალიბდებოდა ახალი დიალექტი. “რა თქმა უნდა ენობრივი და სხვა სახის განსხვავება ამ დროს ბევრად ნაკლები უნდა ყოფილიყო, ვიდრე შემდეგში (იქვე, გვ. 442). ეს იმას ნიშნავს, რომ ფარნავაზმა ყველა ქართული ტომისთვის გასაგები ენა გამოაცხადა სახელმწიფო ენად. ეს ენა ქრისტიანობის შემოსვლისთანავე იქცა ქართულ ტომთათვის ერთადერთი სამწერლობო, კულტურის ენად, რომლის შექმნა-შემუშავებაშიც მეგრელებსა და სვანებსაც თავიანთი წვლილი აქვთ შეტანილი, – წერს ივანე ჯავახიშვილი.” ქართველ ერს თავისი მრავალსაუკუნოვანი სახელმწიფოებრივი და სამწერლო ენაც ჰქონდა და აბადია ეხლაც, რომელიც როგორც ეს თვით აკად. ნ. მარსაც კარგად მოეხსენება, და თვითონაც არაერთხელ დაუდასტურებია მეგრელებსა და სვანებისთვისაც ერთადერთი სამწერლო და კულტურის ენა იყო და არის ეხლაც, რომლის შექმნა-შემუშავებაშიც თავიანთი წვლილი აქვთ შეტანილი (ივ. ჯავახ. I. გვ. 154). ქართული ენა, როგორც სამწერლო ენა, ჩამოყალიბდა როგორც მიიჩნევენ, ქრისტიანობის შემოსვლის შემდგომ, IV-V საუკუნეებში, ასევე ცხადია კულტურის ენაც. თუ ამ დროს დასავლეთ საქართველო არ შედიოდა ქართულ ეროვნულ ორბიტაში, სვანები და მეგრელები როგორღა შეიტანდნენ წვილს მის “შექმნა-შემუშავებაში”? მაგრამ, რადგანაც ქრისტიანობის შემოსვლამდეც კი საერთო ქართული წარმართული კულტმსახურება სამეგრელოსა და სვანეთში თანახმად ივანე ჯავახიშვილსა, არა სხვა, არამედ ქართულ ენაზე აღესრულებოდა, IV-V საუკუნეებში დასავლეთ საქართველოში ქრისტიანობის შესვლისთანავე ქრისტიანულ კულტმსახურების ენად დარჩა ენა ძველი წარმართული სარწმუნოებისა. მხოლოდ ამ შემთხვევაში შეეძლოთ “სამწერლო და კულტურის ენის შექმნა-შემუშავებაში” თავიანთი წვლილის შეტანა დასავლელ ქართველებს. მით უმეტეს, რომ დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველომ ერთდროულად მიიღო ქრისტიანობა I-IV საუკუნეებში, როგორც ეს არქეოლოგიამ დაადასტურა, და არა VI საუკუნეში როგორც აქამდე დას. საქართველოსთვის იყო მიღებული; აქედან გამომდინარე, ალბათ გადასახედია ენციკლოპედიის ის დასკვნა, რომლის თანახმადაც IX-X საუკუნეებში “დას. საქართველოში გაბატონდა ქართული ეკლესია და მღვდელმსახურებაც ქართულ ენაზე სრულდებოდა, რამაც დიდად შეუწყო ხელი დას. საქართველოს ქართიზაციის პროცესს”. როგორც ითქვა, ქართული ენა დასავლეთ საქართველოში ღვთისმსახურების ენას წარმოადგენდა არა თუ IX-X საუკუნეებში, არამედ ათასი წლით ადრე – წარმართობის დროსაც. და იგივე ენა აქ, ამავე დროს, სახელმწიფო ენას წარმოადგენდა ფარნავაზის კანონის ძალით. ამიტომაც ქრისტიანობამაც იქ შესვლისთანავე I-IV საუკუნეებში ღვთის დიდება ხალხისათვის საერთო-სახალხოდ ქცეულ ქართულ ენაზე დაიწყო. აქაურ ტომებს IX-X საუკუნეებში არავითარი ქართიზაცია-გაქართველება არ ესაჭიროებოდა, აქ ქართული სული ტრიალებდა და ისინი ქართველები იყვნენ. სხვა საკითხია ის, თუ დასავლეთ საქართველოს ერთ ნაწილზე როდის გაავრცელა ბერძნულმა ეკლესიამ თავისი იურისდიქცია – ბერძნული საეკლესიო ენის გამოყენებით. საფიქრებელია, რომ ეს მოხდა VII საუკუნის დასაწყისში იმპერატორ ჰერაკლეს მიერ დასავლეთ საქართველოს ერთი ნაწილის ანექსიის შემდეგ. IX-X საუკუნეებში ამ მიწებზე ქართულმა ეკლესიამ აღადგინა თავისი ძველი უფლებები.
როგორც აღნიშნული იყო, ამჟამად არსებული თვალსაზრისი ქართველი ხალხის ჩამოყალიბების დროის შესახებ ფაქტიურად ნ. მარის “გაქართველების” თეორიას ეფუძნება, რომლის ძალითაც ერთიანი ქართველი ხალხი, როგორც ეთნიკურ-კულტურული ერთობა IX-X საუკუნეების შემდეგ ჩამოყალიბდა, რადგანაც ამ საუკუნეებში “ქართების” ტომმა გაავრცელა ქართულენოვანი ღვთისმსახურება დასავლეთ და სამხრეთ საქართველოში, მთიანეთსა თუ ჰერეთში, რის შემდეგაც გაქართდნენ ანუ გაქართველდნენ აღნიშნულ კუთხეთა მცხოვრებნი – რამაც ჩამოაყალიბა ქართველი ხალხი და XI საუკუნისათვის “საქართველო” როგორც კულტურულ-ეთნიკური მთლიანობაო, აღნიშნული იყო ისიც, რომ ეს თეორია აბსოლუტურად ეწინააღმდეგება ი. ჭავჭავაძისა და ნ. მარამდელი ქართული ისტორიოგრაფიის შეხედულებებს ქართველი ხალხის ჩამოყალიბების დროის შესახებ.
ვთქვათ, დავეთანხმოთ ჩვენ ენციკლოპედიას, რომლის თანახმადაც “VIII ს-თვის ძირითადად დასრულდა აფხაზი ხალხის ჩამოყალიბება” (ქსე. II. გვ. 29). ამავე დროს, ამავე ენციკლოპედიის თანახმად, აფხაზები ცხოვრობდნენ დასავლეთ საქართველოში სხვა ჯერ კიდევ “გაუქართებელ” ტომებთან ერთად, რამეთუ მთელ დასავლეთ საქართველოს “აფხაზეთი” ეწოდებოდა. IX-X საუკუნეებში მიმდინარეობს დას. საქართველოს მოსახლეობის “ქართიზაცია” და X-XI საუკუნეებისათვის ყალიბდება ერთიანი ქართული ეროვნება, რომელმაც ამ დროისათვის უკვე მოიცვა ადრე აფხაზებით “ნაწილობრივ” დასახლებული აფხაზეთის სამეფო, სახეზეა რა? ასიმილაცია? ერთი ხალხის (აფხაზების) მეორე ხალხად ქცევა? მაშ როგორია ჭეშმარიტება, როგორ ვიხსნათ თავი ამ აბსურდისაგან?
ალბათ იმით, რომ ჩვენი ისტორიოგრაფია უნდა დაუბრუნდეს “ძველ ნადინებს”, ანუ აღდგეს ძველქართული ისტორიოგრაფია ახალ, თანამედროვე მიღწევათა საკადრისად, ხოლო მარის ხელდებულ ახალ საბჭოურ (უღრმესად ვითხოვ საწყენად ნუ მიიღებენ ამ სიტყვას, გვსურს თუ არა – ესაა ფაქტი) ისტორიოგრაფიას მოუწევს გადახედოს ზოგიერთ თავის თეორიას, კერძოდ, უნდა აღიაროს, რომ ერთიანი ქართველი ხალხი პირველი ერთიანი ქართული სახელმწიფოს ჩამოყალიბების ეპოქაში უკვე არსებობდა, ანუ ქრისტეშობამდე 400-300 წლით ადრე. დაახლოებით ამ ეპოქით თარიღდება სომეხი ერის ჩამოყალიბება, რასაც შენიშნავს ჩვენი ენციკლოპედია – ,სომეხი ხალხის ჩამოყალიბების ბოლო ეტაპი თანხვდება ძვ. წ. VI ს-ში სომხეთის სახელმწიფოს შექმნას, მან ურარტუს სახელმწიფო დაიკავა” (ქსე, IX, გვ. 463) (ვაშა, თქვენ, სომეხო ისტორიკოსებო!). ქართველი ხალხის ჩამოყალიბების “ბოლო ეტაპი” რატომ არ უნდა თანხვდებოდეს ერთიანი აზონ-ფარნავაზის ქართული სახელმწიფოს შექმნას? მით უმეტეს, რომ ძველ წყაროთა თანახმად, ამ დროს ქართველ ხალხს ჰქონია არამარტო ერთიანი სახელმწიფო, არამედ ერთიანი სახელმწიფო ენა, ერთიანი წარმართული სარწმუნოება, ერთიანი კულტმსახურება ქართული ენით, როგორც ივანე ჯავახიშვილი აღნიშნავდა.
ვინ იცის, იქნებ არც ღირდა გამოპასუხება, და სათქმელიც ბევრია, მაგრამ გასათვალისწინებელია ბატონ იოსების რამდენიმე შენიშვნა. ის “გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში” სავარაუდო ქარაგმა “ა-სა”-ს შესახებ ამბობს: “წერილის ავტორი ვერ დაგვისახელებს VIII-IX ან შემდეგდროინდელ ძველ ხელნაწერს, სადაც ასეთი ქარაგმა არსებობდეს” (იხ. მისი წერილი. 7. II. 91). მართლაც, ეს შეუძლებელია, რამეთუ VIII-IX საუკუნეებში “გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრების” ხელნაწერი არ არსებობდა, ის გიორგი მერჩულემ მეათე საუკუნეში დაწერა, სადაც აღინიშნა, რომ “ა-სა” ანუ აფხაზეთის კათალიკოსებს მირონი ქართლიდან მიჰყვანდათ IX საუკუნიდან. ამით ხაზგასმულია ქართული ეკლესიის ერთიანობა. რომ ახალი საკათალიკოსოც ქართულ-ეროვნულია, რადგანაც წირვა-ლოცვა ქართულია, ის ერთიანი ქართლის ქვეყნის ნაწილს წარმოადგენსო. არის სხვა შენიშვნაც, თითქოსდა მე ერთი ჩვენი მეცნიერი “მარისტად” გამოვაცხადე, რაც არასწორია, მე მხოლოდ მივუთითე ციტატა მისი ნაშრომიდან, სადაც აღნიშნული მეცნიერი უთითებს ნ. მარს და ასახელებს მას.
აღნიშნულმა წერილმა მე ვერ დამარწმუნა, რომ მარის კრიტიკა აკრძალული არ იყო საბჭოთა (ბოლშევიკური) ხელისუფლების მიერ. ამის შესახებ წერენ ცნობილი მეცნიერები. თუ “გაქართველების” თეორია არ ეკუთვნის ნ. მარს, მაშინ შენდობას ვითხოვ მისი ნათელი ხსოვნის წინაშე, ხოლო თუ ეს თეორია მარის დაფუძნებულია, მაშინ საბოდიშო არაფერია. იმის გამო, რომ როგორც ბ-ნი იოსები წერს, “ნ. მარი თვითონ იყო თავისი ნაშრომების უსასტიკესი კრიტიკოსი, და ამიტომაც იცვლიდა აზრებს, არც სხვას უშლიდა მის გაკრიტიკებას… სტუდენტი ვწერდი: “დიდ ადამიანებს ხშირად დიდი შეცდომა მოსდით… ნ. მარსაც აქვს შეცდომები”. თუკი ბატონ იოსებს სტუდენტობის წლებში ჰქონდა ნ. მარის შეცდომებზე წერის უფლება, რატომ გვეკრძალება ეს ჩვენ სიბერის ჟამსაც კი? იქვე ბატონი იოსები აღწერს თავის ბიოგრაფიას, თავის დევნას; რადგანაც სიტყვა ჩამოვარდა, ვიტყვი, რომ სსრკ-ში იდევნებოდნენ არა მარტო მარის მოწაფენი, არამედ ყოველი ადამიანი, მშვიდად თავს არავინ გრძნობდა; ხოლო რაც შეეხება ეკლესიისა და სამღვდელოების დევნას – არა თუ ძველად, უკანასკნელ ათწლეულებშიც კი პირადად უსასტიკესად ვიდევნებოდი…
მაგრამ რა წუხილი შეედრება სამშობლოს უბედურების განცდას, რომელი პირადი განსაცდელი აგონებდა ამ დროს ადამიანს.
ჩვენს სამშობლოს ნაწილებად ჰგლეჯენ (ნ. მარის თეორიების მოშველიებითაც), მე კი ვგოდებ დედა მტკვრის პირას, რომლის მარჯვენა სანაპირო აღნიშნულმა თეორიებმა თითქმის სომხეთს მიაკუთვნეს, ხოლო მარცხენა – ოსეთს…
ნუ იყოფინ!!!
წმინდა მეფე დავითი ამბობს: “ყოველი თესლები გარე მომადგეს მე და სახელითა უფლისათა ვერეოდი მათ”. ეს იმას ნიშნავს, რომ საქართველო უფლის სახელით სძლევს გარე მომდგარ ყოველ მტერს.
უფალი არს მწე ჩემდა, არა შემეშინოს, რაი მიყოს მე კაცმან?
უფლის მარჯვენა აღამაღლებს საქართველოს, ამინ.
წიგნიდან,მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, დედა ეკლესია.
(პოლემიკა, გაზეთი “ერი”, 27. II. 1991)