ხალიბთა “ქალდუს ქვეყანა” არიან-ქართლის საფუძველი

ქსენოფონის “კიროსის ანაბასისი”

(ქსენოფონი, კიროსის ანაბასისი, ანტიკური კავკასია, ენციკლობედია I, 2010)

ქსენოფონტემ, იგივე ქსენოფონმა (დაახლ. ძვ.წ. 430-355) თავისი ბერძენთა 10.000 კაციანი ლაშქრით 401 წელს გაიარა ქართულ ტომთა მიწა-წყალზე, მისი მიზანი იყო შავი ზღვის ნავსადგურებით ჯარი სამშობლოში დაებრუნებინა. მას არ სურდა ომი ამ ტომებთან, არამედ მხოლოდ მათი ტერიტორიის გავლით ზღვასთან მისვლა, მაგრამ 10.000 კაცს კვება ესაჭიროებოდა.

ქსენოფონტე მზად იყო პროდუქტები შეეძინა და ამ ტომების წინამძღოლებს თხოვდა მისთვის ბაზარი გაეხსნათ, მაგრამ თუ კი ბაზარს არ უხსნიდნენ, იძულებული იყო ებრძოლა და სურსათი ისე მოეპოვებინა.

საერთოდ, მთელი ეს მიწა-წყალი სპარსეთის იმპერიას ეკუთვნოდა, სპარსეთის შაჰები კი მხარს უჭერდნენ იქ მცხოვრებ არმენიელებს, რადგანაც არმენიელები სახელმწიფოს მშვიდობიანი მცხოვრებნი იყვნენ, ხოლო ქართული ტომები (კარდუხები, ხალიბები, ხალდები, ტაოხები, მაკრონები, კოლხები, დრილები, მოსინიკები, ტაბარენები და სხვები) სპარსელებს ებრძოდნენ თავიანთი მიწა-წყლის თავისუფლებისათვის.

სპარსელებმა მოახერხეს ამ ტერიტორიის საუკეთესო სახნავი მიწებიდან მათი განდევნა (კერძოდ კი ხალიბებისა) და მათ ადგილებზე არმენიელ მიწათ-მოქმედთა ჩასახლება, რაც, ჩანს ქსენეფონის მეორე წიგნიდან, რომელიც კიროსის სადიდებლად დაწერა (კიროპედია).

არმენიელებსა და ქართველ ტომებს შორის დაძაბულობა იყო სახნავ-სათესი მიწების გამო, მაგრამ რადგანაც სპარსეთი მპყრობელი ქვეყანა იყო, ის თანხებს არ იშურებდა რათა არმენიელთა ჯარი გაეძლიერებინა, რომლის მეშვეობითაც წესრიგს ამყარებდა აღნიშნულ ტერიტორიაზე. ამ ჯარში, ქართველი ტომების წარმომადგენლებსაც ქირაობდნენ. მაგალითად ტაოხები და ხალიბები დასავლეთ არმენიის მმართველის, მეფის მეგობარ ტირიბაზის ჯარში მსახურობდნენ მოქირავნეებად (ქსენოფონი, კიროსის ანაბასისი, ანტიკური კავკასია, ენციკლობედია I, 2010, გვ. 137).

ქსენოფონტე თვითვე წერს, რომ არმენიელებისაგან განსხვავებით, ქართული ტომები – კარდუხები, ტაოხები და ქალდები არ ემორჩილებოდნენ სპარსელებს. ის წერს: “თუ ბაზარს არ გვიხსნიდნენ, ჩვენ თვითონ მოვიპოვებდით სურსათს, მაგრამ არა თავხედობის, არამედ აუცილებლობის გამო. კარდუხებს, ტაოხებს და ქალდებს, თუმცა ისინი მეფეს არ ემორჩილებიან და ძალიან საშიშნიც არიან, ჩვენ მტრად მოვეკიდეთ, რადგან ბაზარს არ გვიხსნიდნენ და სურსათის წართმევა აუცილებელი გახდა” (იქვე, გვ. 137).

აღნიშნული ტომებიდან მხოლოდ ფასიანები და ჰესპერიტები დაიმორჩილეს სპარსელებმა და მათ მმართველად ზემოთ აღნიშნული ტირიბაზი დაუნიშნეს (მათი მიწები საუკეთესო იყო სახნავ-სათესად).

“ხოლო კარდუხები, ხალიბები, ქალდები, მაკრონები, კოლხები, მოსი¬ნიკები, კოიტები და ტიბარენები კი დამოუკიდებელნი იყვნენ” (ქსენოფონტე, კიროსის ანაბაზისი, ანტიკური კავკასია, ენიკლოპედია I, გვ. 137).

ბერძენთა ჯარი გაემართა ჩრდილოეთისაკენ და ვანის ტბის სიახლოვეს მის სამხრეთ-დასავლეთით ჯერ შეხვდათ ქართველთა ტომი, რომლის სახელი იყო – “კარდუხები”. (ეს სახელი სიტყვა “კარდუ”-საგანაა მიღებული, ხოლო “ხი” – მრავლობითობის მაწარმოებელი სუფიქსია. “კარდუ” – იყო სახელი ხალხისა, რომლისაგანაც ნაწარმოებია ასევე სახელი “ქართუ” და სიტყვა “ქართუელი”, ე.ი. “ქართუს” ქვეყნელი. კარდუ და ქართუ ერთი ფუძეა, ამიტომაც მიიჩნევა, რომ კარდუხები – ქართული ტომი იყო, რომელიც ებრძოდა მათ ქვეყანაში შეჭრილ არმენიელებს და მათ მფარველ სპარსელებს.

კარდუხებმა იფიქრეს, რომ სპარსელთა მეფის მეგობარი ქსენოფონტე და სპარსელთა მეფის სამსახურში მყოფი მისი 10.000 კაციანი ჯარი, სპარსელთა ლაშქარი იყო. ამიტომაც მათ მედგრად იბრძოლეს ბერძენთა, ამ ჯარის წინააღმდეგ, უფრო მეტიც, ბევრს ეცადნენ ქსენეფონტე და ლაშქრის მეთაურები, მაგრამ კარდუხებმა პირადი, სასაუბრო კონტაქტიც კი არ დაამყარეს მათთან.

საბოლოოდ, უნდა ვიფიქროთ, რომ არმენიზაცია-გასომხებისაგან კარდუხებმა მაინც ვერ შეძლეს თავის დაცვა, თუმცა, არმენიაში შემდგომშიც, შემდეგ საუკუნეებში, ითვლებოდა, რომ ხალხი სომხეთის პროვინციებისა სახელწოდებით “კორდუკ” (კორდვაცის ქედის სამხრეთით, ვანის ტბის სამხრეთ-დასავლეთით), “კორდიკ ვერინ”, “კორდიკ მიჯინ” და “კორდიკ ნერკინ” – არ იყვნენ არმენიელები, ანდა ტომობრივი სხვაობა ჰქონდათ არმენიელებისაგან.

ნ. ადონცი პირდაპირ წერს კიდეც, რომ კარდუხები, ხალიბები, ხალდები, ფასიანები და სხვა ტომები იყვნენ არმენიის თავდაპირველი მოსახლენი, შემდგომ მათ მიწა-წყალზე დაახლოებით VI საუკუნეში შეიჭრნენ არმენიელები და ორ ნაწილად გაყვეს ეს ქართული მოსახლეობა, კერძოდ, არმენიელები დასახლდნენ მათი ქვეყნის ცენტრში, ამის გამო როგორც სამხრეთ ისე ჩრდილო არმენიაში ცხოვრობდნენ ქართველები, კერძოდ სამხრეთ არმენიაში – კორდუს ხალხი, ჩრდილო არმენიაში ივერები, დასავლეთ არმენიაში ქალდ-ხალიბები.

ქართული მიწების ეს მტაცებლობა, სტრაბონის ცნობით შემდეგაც გა¬გრძელებულა, კერძოდ არმენიამ ქრისტეშობამდე II საუკუნეში მიიტაცა იბერებისაგან პირიადრეს კალთები, ხორძენა და გოგარენა – ვრცელი მიწა-წყალი დასავლეთ და ჩრდილო არმენიისაკენ.

კარდუხები და ხალიბები (ხალდები) ქართველთა ტომები, რომ იყო, ამის შესახებ სხვა უძველესი წყაროებიც წერდნენ. კერძოდ მეგასთენე წერდა, რომ ნაბუქოდონოსორმა იბერთა ხალხის ერთი ნაწილი გადაასახლა ლიბიიდან პონტოს ზღვის სანაპიროზე, იქამდე იბერები ლიბიელთა მეზობელნი ყოფილან. ჩვენი აზრით აქ “ლიბიის” ქვეშ იგულისხმება არა აფრიკის ლიბია, არამედ ვანის ტბასთან მდებარე ლურსმული დამწერლობის ეპოქის ქვეყანა “ლუვია”. ის ვანის ტბის სამხრეთ-დასავლეთით მდებარეობდა, იქ სადაც შემდგომ კარდუხები ცხოვრობდნენ. ლუვიელთა მეზობელი იბერების ანუ ქარდუხების წინაპრების ნაწილი ნაბუქოდონოსორს პონტოს ზღვის პირეთში გადაუსახლებია. ალბათ, ამ მოსაზრებით ხსნიდნენ ძველი ავტორები ფაქტს იმისას, რომ კარდუხებსა და ქალდებს (ხალდებს), ხალიბებს და ქალდეველებს (პონტოსპირეთში მცხოვრებთ) ერთიდაიგივე სატომო სახელები, ერთი ზნე-ჩვეულებები და ჩანს ერთი ენაც ჰქონდათ.

ქართველთა წინაპარი ქალდეველები (ხალიბები, იგივე ალაზონები) კარდუხების თანამეტომეებად მიიჩნეოდა, მიუხედავად ტერიტორიულად მათი ურთიერთდაშორებისა.

სტრაბონის ცნობით ქალდებს ასევე ერქვათ სახელი – “ალიზონები”, “ალაზონები”, ქალდებს ნამდვილად რომ ერქვათ ეს სახელი ჩანს უამრავი ტოპონიმიდან, რომელიც აღნიშნული სიტყვის ფუძიდან გამომდინარეობს “ალაზ”(ლაზ), “არაზ”, “არზე” – ეს სახელები “არაზ” და “ალზ” მდინარეებს, სოფლებს, ქალაქებსა და პროვინციებსაც კი ერქვათ პონტოსპირეთიდან ვიდრე ვანის ტბამდე. ერთერთი მაგალითად ასეთია პროვინციის სახელწოდება “ალზნიკ” (სომხურად – “აღძნიკ”), რომელიც სწორედ კარდუხთა ქვეყნის მეზობლად მდებარეობდა და ვრცლად იყო გადაჭიმული ცოვკის ტბიდან კორდვაცის მთებამდე (პროვინცია კორდუკამდე), ე. ი. კარდუხების ქვეყნამდე ვანის ტბის სამხრეთ-დასავლეთით, ამჟამადაც კი ცოვკის ტბასთან ახლოს ძველ ქალაქ მელიტენეს (გალატიას) – ალაზიგი ჰქვია, რომლის ფუძეშიც “ლაზ”-ი ზის.

ამ “ლაზ” – “რაზ” ფუძიდანაა გამომდინარე უფრო წვრილი პროვინციის სახელი “არზნი”, რომელიც უშუალოდ ემიჯნებოდა კარდუხების ქვეყანას, კერძოდ კი “კორდუკს”. ამ “ლაზ-რაზ” ფუძიდანაა გამომავალი მდინარეთა სახელები “არაწანი”, “რაზდანი”, “ალაზანი”.

არაწანი – ვანის ტბის სანაპიროდან იწყება და მურატის სახელწოდებით ქ. ელაზიგთან ევფრატს უერთდება. მის სამხრეთ სანაპიროზე იწყება ტიგროსის სათავეები.

ქსენეფონტეს უთხრეს, რომ კარდუხების ქვეყანა აღწევდა მდ. კენტრიტამდე და ტიგროსის სათავეებამდე. შემდეგ კი არმენია იწყებოდა. ჩვენ ზემოთაღნიშნული ტოპონიმიკიდან გამომდინარე უნდა ვიფიქროთ, რომ არმენიელების შემოჭრამდე ხალიბების ანუ ქალდების ქვეყანა იწყებოდა კარდუხების მეზობლად (ამის ნაშთია ტოპონიმი ალზნიკ (ძველი ალზის ქვეყნის სახელიდან) და აღწევდა კახეთის მდინარე ალაზნამდე, ანუ ვანის ტბიდან კავკასიის მთებამდე კარდუს ანუ ქართველთა ძველი ქვეყანა იყო განფენილი.

ადონცის სიტყვით, როგორც ითქვა, ქართველთა ამ ძველი ქვეყნის შუაგულში შეიჭრა არმენიული ტომები დაახლოებით ქრისტეშობამდე VI სა¬უკუნეში და ორად გაყო ქართველთა ქვეყანა და ამიტომაც როგორც არმენიელთა სამხრეთით, ისე ჩრდილოეთით იყო ქართული პროვინციები და ქვეყნები (კარდუხები და ალზნიკის ხალხი სამხრეთით, ქართლი და ლაზები (არტანუჯის არზენას და ქალდეას ხალხი) ჩრდილოეთით და ჩრდილო-დასავლეთით. ადონცის მოსაზრება ამჟამად იგნორირებულია სომხურ ისტორიოგრაფიაში, მაგრამ ის ხსნის არსებულ ძველ ფაქტებს.

ქართული ქვეყნის ცენტრში არმენიელთა დამკვიდრების გამო ქსენოფონტემ ბუნებრივია ჯერ ქართული ტომების (კარდუხების) ქვეყანა გაიარა, შემდეგ არმენია, შემდეგ კი ჩრდილოეთით და ჩრდილო დასავლეთით მას ისევ ქართული ტომები შეხვდა.

ქსენოფონტეს აცნობეს – “მთებზე მიმავალი გზა ჩრდილოეთით რომაა მიმართული, კარდუხებთან მიგიყვანთ, ისინი ცხოვრობენ მთებში, მეომარი ხალხია და სპარსთა მეფეს არ ემორჩილებიან. მათ თავს დაესხა ამ მეფის ასოც ათასიანი (120.000) ჯარი და მათგან უკან არავინ დაბრუნებულა (კარხუდების მთები მიუვალია)” (ქსენოფონი, კიროსის ანაბაზისი, ანტიკური კავკასია, ენციკლოპედია I, 2010, გვ. 118).

ასევე ქსენეფონტეს უთხრეს – “ელინმა ჯარისკაცებმა გაიგეს რომ თუ ისინი შეძლებენ კარდუხების მთების გადალახვას და მდინარე ტიგროსის სათავეებზე მისთვლას, მივლენ არმენიაში” (იქვე, გვ. 119).

ქსენოფონტე წერს, რომ კარდუხების ქვეყანასა და არმენიას ერთმანეთისაგან საზღვრავდა მდინარე კენტრიტი (იქვე, გვ. 120).

ბერძენმა ჯარისკაცებმა ბრძოლით გაიარეს კარდუხების ქვეყანა, ქსენეფონტე წერს, რომ კარდუხებს ჰქონდათ – “მრავალრიცხოვანი და მშვენიერი სახლები, სავსე სურსათით. იქ ღვინო ისე ბევრი იყო, რომ სილით ამოლესილ ორმოებში ჰქონდათ შენახული” (იქვე, გვ. 120).

კარდუხები ლაშქრობისას და მარშირებისას მღეროდნენ – “ჩქარა წავიდნენ რაღაც სიმღერების მღერით” (გვ. 121).

ელინებმა გადალახეს მდ. კენტრიტი, მეორე ნაპირზე უკვე არმენია იწყებოდა. არმენიის სპარსელთა სამხედრო ხელისუფალს თავის არმენიულ ჯარში დაქირავებული ჰყავდა ქართული ტომები ხალდებისა და მარდების ჯარისკაცები – “ისინი იყვნენ ორონტისა და არტუხის მოქირავნეები” (იქვე, გვ. 121). მაგრამ მათ (არმენიულ ჯარს), საბოლოო ჯამში ბერძნებთან არ უომიათ, უბრალოდ, აკვირდებოდნენ მათ მოძრაობას.

კარდუხები ებრძოდნენ არმენიელებს, ამიტომაც მდ. კენტრიტის გადალახვის შემდეგ რაც ბერძნებმა 5 ფარსანგი (25 კმ) “იარეს არმენიაში ვაკე ადგილზე, აქ კარდუხებთან ომის გამო მდინარის ახლოს არ იყო სოფლები” (იქვე, გვ. 122). შემდეგ მიადგნენ დიდ სოფელს, სადაც სატრაპს სასახლე ჰქონდა, აქედან 10 ფარსანგის (50 კმ) შემდეგ იყო მდინარე ტიგროსის სათავე, აქედან 15 ფარსანგში (75 კმ) მიადგნენ მდ. ტელებოასს, რომლის ნაპირებზეც მრავალი სოფელი იყო, ხოლო ქვეყანას ერქვა დასავლეთ არმენია, მისი მმარველი იყო მეფის მეგობარი ტირიბაზოსი (იქვე, გვ. 122).

აქედან ბერძნებმა დაბლობზე იარეს 15 ფარსანგი (75 კმ) და მიადგნენ სოფლებით სავსე ტერიტორიას, ისინი ელოდნენ რომ თავს დაესხმოდათ ტირიბაზი, რომელსაც თავის ჯარში ჰყავდა მოქირავნეები “ხალიბები და ტაოხები” (იქვე, გვ. 123). აქედან იარეს კვლავ 75 კილომეტრი და მიადგნენ მდ. ევფრატს, რომელიც გადალახეს ამ მდინარის (ე.ი. ევფრატის) სათავის ახლოს.

აქედან შევიდნენ დაბლობში, რადგანაც ზამთარი იდგა, იარეს თოვლში 50 კმ და მიადგნენ ერთერთ სოფელს, აქედან 20 სტადიონში (დაახლ. 2 კმ-ში) მდებარე სოფლებში განაწილდნენ მოსასვენებლად. მათ უხვად მიიღეს სასმელ-საჭმელი და სუფრასთანაც “მათ ბარბაროსულ სამოსიანი არმენიელი ბიჭუნები ემსახურებოდნენ” (იქვე, გვ. 125). შემდეგ “შეეკითხნენ სოფლის თავკაცს, რა ქვეყანა იყო ეს? მან კი მიუგო, რომ ეს იყო არმენია” (იქვე, გვ. 125). იკითხეს რომელი იყო მეზობელი ქვეყანა, უპასუხეს – “მეზობელი ქვეყანა – თქვან მან – ხალიბების იყო და იქაური გზაც მიასწავლა” (იქვე, გვ. 126).

აქედან ჩანს, რომ ქართულ ტომებს – კარდუხებსა და ხალიბებს შორის არმენიელთა შეჭრის გამო ქვეყანას უკვე “არმენია” ერქვა, თუმცა უნდა ვიფიქროთ, რომ იქაური მკვიდრი ძირითადი მოსახლეობა არმენიზებული ქართველები იყვნენ.

აღნიშნული გზით შევიდნენ “მეზობელ” ანუ ხალიბების ქვეყანაში.

ამის შემიდეგ მიადგნენ მდ. არაქსს, რომელსაც ქსენეფონტე “ფასისს” უწოდებს (აღსანიშნავია, რომ ათასხუთასი წლის შემდეგაც X საუკუნეში კონსტანტინე პორფიროგენეტი არაქსს კვლავ “ფასისს” უწოდებდა, რომელიც იმჟამად საზღვარი იყო არმენიელებსა და იბერებს შორის).

“ამის შემდეგ მდ. ფასისის გასწვრივ ელინებმა იარეს შვიდი გადასავალი დღეში ხუთ-ხუთი ფარსანგი” (იქვე, გვ. 126). ე. ი. სულ გაუვლიათ 35 ფარსანგი, რაც 175 კმ-ია. ამის შემდეგ კიდევ 10 ფარსანგი (50 კმ) უვლიათ და მივიდნენ ადგილას “რომელიც ვაკეზე ეშვებოდა, სადაც მათ დახვდნენ ხალიბები, ტაოხები და ფასიანები (ფასისელები)” (იქვე, გვ. 126). ე.ი. იმ გზით,რომელიც მიასწავეს ხალიბების ქვეყანაში,შემდეგ კი ფასიანების ქვეყანაში.

ე. ი. ფასისის გასწვრივ მათ უვლიათ სულ 45 ფარსანგი ანუ 225 კმ. შეებრძოლნენ ქართველ ტომთა ლაშქარს, გაიმარჯვეს და შევიდნენ ტაოხების ქვეყანაში.

მაშასადამე, აღნიშნული 225 კმ ხალიბების ქვეყანა ყოფილა (როგორც ზემოთ აღინიშნა, არმენიის ქვეყნიდან ბერძნები ხალიბთა ქვეყანაში შევიდნენ, გაიარეს 225 კმ და მიადგნენ ტაოხების ქვეყანას. ტაოხების ქვეყანაში ბერძნებმა გაიარეს 30 ფარსანგი (150 კმ).

ტაოხების ერთერთი ციხე-სიმაგრის აღების დროს “ელინები საზარელი სანახაობის მოწმენი გახდნენ – ქალები ისროდნენ ბავშვებს უფსკრულში და თვითონაც თან მიჰყვებოდნენ, ამგვარადვე იქცეოდნენ მამაკაცებიც” (იქვე, გვ. 128) ქართვე¬ლების ეს თავგანწირვა სამშობლოსა და პირადი თავისუფლების შესანარჩუნებლად მიაგავს ებრაელთა თავგანწირვას მასადას ციხე-სიმაგრის დაცვის დროს ამ ამბიდან თითქმის 500 წლის შემდეგ ახ. წ. 70 წელს.

აქედან ბერძნებმა იარეს 50 ფარსანგი (250 კმ) კვლავ ხალიბების მიწა-წყალზე აქედან ჩანს, რომ იმ ტომთა შორის, რომელზეც მათ იარეს, ყველაზე მრავალრიცხოვანი და დიდი მიწა-წყლის მქონე ხალიბები იყვნენ.

ქსენოფონტე წერს – “შემდეგ იარეს შვიდი გადასავალით ორმოცდაათი ფარასანგი ხალიბების მიწა-წყალზე. ისინი უმამაცესნი იყვნენ იმ ტომებს შორის, რომელთა მიწა-წყალზეც გაიარეს. ხალიბები ხელჩართულ ბრძოლაში ებმებოდნენ ელინებს” (იქვე, გვ. 128). “ამასთანავე მღეროდნენ და როკავდნენ მაშინ, როცა მტერი მათ უყურებდა” (ქსენოფონი, კიროსის ანაბასისი, ანტიკური კავკასია, ენციკლობედია I, 2010, გვ. 128). ხალიბებისაგან ამის გამო “ელინებმა ვერაფერი წაიღეს და იკვებებოდნენ ისევ იმ პირუტყვით, რომელიც ტაოხებს წაართვეს” (იქვე, გვ. 128).

ამის შემდეგ ბერძნები მივიდნენ მდინარე ჰარპასოსთან და შევიდნენ სკვითინების ქვეყანაში, ვაკეზე 20 ფარასანგი (100 კმ) და შევიდნენ მათ სოფლებში. ამის შემდეგ გაიარეს კვლავ 20 ფარასანგი და მივიდნენ “დიდ, მდიდარ და მჭიდროდ დასახლებულ ქალაქში”, რომელსაც ერქვა გიმნიასი.

აქედან იარეს 5 დღეღამე და მივიდნენ მთამდე (მისი სახელი იყო თექესი), საიდანაც ჩანდა შავი ზღვა.

აქედან გზით შევიდნენ მაკრონების ქვეყანაში, სადაც გაიარეს 50 კმ და მიადგნენ მდინარეს, რომელიც მაკრონების ქვეყანას სკითინების (სკვითინების) ქვეყნისაგან ყოფდა.

მეორე მხარეს მეომარი მაკრონები იდგნენ. ბერძენთა შორის აღმოჩნდა ტომით მაკრონი მონა, რომელმაც შეძლო შუამავლობა და ბერძნები მაკრონებს დაუმეგობრა.

მაკრონების ქვეყანაში იარეს სამი დღის განმავლობაში კოლხების ქვეყანამდე. კოლხთა ლაშქარი დაამარცხეს და შევიდნენ სოფლებში, სადაც თაფლის ფიჭები ჭამეს, რომელთაც მათ დიდად ავნო, მეორე დღემდე მთვრალებს ჰგვანდნენ და ფეხზე დგომა არ შეეძლოთ. აქედან ბერძნებმა გაიარეს კოლხების სოფლებში 35 კმ და მივიდნენ ზღვასთან მდებარე “ტრაპეზუსში – მჭიდროდ დასახლებულ ელინურ ქალაქში, რომელიც სინოპელთა დასახლება იყო კოლხების ქვეყანაში, პონტოს ევქსინიოსის სანაპიროზე. აქ, კოლხების სოფლებში ელინებმა დაახლოებით 30 დღე დაჰყვეს” (იქვე, გვ. 131) “და ანადგურებდნენ კოლხისს (ე.ი. კოლხეთს)” (იქვე, გვ. 131).

ქსენოფონტე განარჩევს “ბარის კოლხებს” და მთის კოლხებს. პირველები ბერძნებს არ ებრძოდნენ. აქედან შეესივნენ დრილების ქვეყანას. დრილები იყვნენ “პონტოსპირეთის ყველაზე მეომარი ხალხი” (იქვე, გვ. 132). (დრილები, ჩანს შემდგომში თრიალეთში გადასახლდნენ).

ტრაპეზუსიდან ბერძნები ელინურ ქალაქ კერასუსს მიადგნენ “სინონელთა დასახლება კოლხების ქვეყანაში ზღვის სანაპიროზე” (იქვე, გვ. 133). ე.ი. ტრაპეზუნტიცა და კერასუსიც კოლხების ქვეყანაში მდებარეობდნენ.

ბერძენთა ჯარი კერასუსთან ორად გაიყო – ერთი ჯგუფი გემებით ზღვით გაემგზავრა (ჩანს ტრაპეზუნტიდანაც გემებითვე მიცურავდნენ), მეორემ კი ხმელეთით განაგრძო გზა და მიუახლოვდნენ “მოსინიკების საზღვარს” (იქვე, გვ. 133).

მოსინიკების ტომი ორ მტრულ ჯგუფად იყო გაყოფილი – პირიქითელ მოსინიკებს მტრობდნენ პირაქეთა მოსინიკები. პირიქითელებმა სამხედრო კავშირი შეკრეს ბერძნებთან პირაქითელების დასამარცხებლად. ,

,მეორე დღეს ისინი მოვიდნენ ერთი მთლიანი ხისაგან გამოთლილი სამასი ნავით. თითოეულ ნავში სამ-სამი კაცი იჯდა” (იქვე, გვ. 134) ისინი “დაირაზმნენ და ერთმა მათგანმა სიმღერა წამოიწყო, დანარჩენებმა რიტმს ფეხი აუწყეს და წინ გასწიეს” (იქვე, გვ. 134). ისინი ბერძნებთან ერთად ეკვეთნენ თავიანთ მტერ თანატომელებს, რომელთაც მთავარი ქალაქის დასაუფლებლად ეომებოდნენ. მათი მეფე ამ ქალაქში ერთ მაღალ ადგილს მდგარ ხის კოშკში (მოსინოსში) იჯდა. ის ხანძრის დროს არ გამოვიდა კოშკიდან და დაიწვა მეორე მეფესთან ერთად, რომელიც სხვა კოშკში იჯდა. მოსინიკებს აღმოაჩნდათ პურის დიდი მარაგი, ამფორებში კი დამარილებული დელფინის ხორცი. ჰქონდათ უამრავი მარაგი: კაკალი, ქონი, ღვინო. გამარჯვებულმა ბერძნებმა ეს აღებული ქალაქი თავიანთ მეგობარ მოსინიკებს გადასცეს. აქ რამდენიმე ქალაქი იყო ერთმანეთისაგან 80 სტადიონით დაშორებული (H”16 კმ). მდიდარ მოსინიკებს ჰყავდათ მოხარშული წაბლის ჭამისაგან დასუქებული ბავშვები “განაზებულები და მეტისმეტად თეთრები” (იქვე, გვ. 136).

ქართული ტომები თეთრკანიანები იყვნენ. ამის აღნიშვნა საჭიროდ მიგვაჩნია, რადგანაც ძვ. წ. VI-V სს. ცნობებით კოლხები “შავკანიანებად” ან “მუქკანიანებად” აღიწერებიან, მაგრამ უკვე V ს. ბოლოდან კოლხთა აღმწერი მწერლები რომელთაც პირადად ნახეს ისინი, აღარ წერენ კოლხთა მუქკანიანობის შესახებ. მოსინიკებიც თეთრები იყვნენ. ქსენეფონტე წერს – “ისინი ცდილობდნენ ყველას თვალწინ შეკავშირებოდნენ ჰეტერებს, რომლებიც ელინებს თან მიჰყავდათ, რადგან ასეთი იყო მათი ადათი. ყველანი – მამაკაცებიცა და ქალებიც – თეთრკანიანები იყვნენ… საჯაროდ აკეთებდნენ იმას, რასაც სხვები განმარტოებით სჩადიან… საკუთარ თავს ელაპარაკებოდნენ, თავისთვის იცინოდნენ და მოყვებოდნენ ხოლმე როკვას, სადაც არ უნდა ყოფილიყვნენ” (იქვე, გვ. 136).

ბერძნებმა მოსინიკების ქვეყანაში “რვა სტათმოსი იარეს და მივიდნენ ხალიბებთან, ისინი ცოტანი იყვნენ, ემორჩილებოდნენ მოსინიკებს და უპირატესად რკინის დამუშავებით ირჩენდნენ თავს, აქედან ელინები მივიდნენ ტიბარენებთან. ტიბარენების ქვეყანა უფრო ვაკე იყო. მათ ზღვის სანაპიროზე გამაგრებული დასახლებები ჰქონდათ” (იქვე, გვ. 137).

“ელინებმა ორ დღეში მშვიდობიანად გადალახეს ეს ქვეყანა და მივიდნენ კოტიორაში, ელინურ ქალაქში, სინოპელთა მიერ ტიბარენების ქვეყანაში დაარსებულ ახალშენში” (იქვე, გვ. 137).

ხალიბები, როგორც ქსენოფონტეს აღწერიდან ჩანს ბერძნებს შეხვდნენ 3 ადგილას, კარდუხების შემდეგ, არმენიელთა ქვეყნის გადალახვის შემდეგ და მოსინიკების მეზობლად ზღვის სანაპიროზე. (ეს უკანასკნელნი სუსტები იყვნენ, დანარჩენ ორ ადგილს მცხოვრებნი კი კარგი მეომრები).

ამიტომაც უნდა ვიფიქროთ, რომ ის ქვეყანა, რომელნიც არმენიელებს ეჭირათ მდ. კენტრიტიდან არაქსამდე – თავდაპირველად ხალიბების ანუ ქალდებისა იყო, და ისინი გაგრძელებით ცხოვრობდნენ კოტიორადან არაქსამდე და კენტრიტამდე. ისინი, ჩანს, არმენიელებს დაუმარცხებიათ და ამიტომ ხალდებსა და არმენიელებს შორის დიდი ომი იყო გაჩაღებული, როგორც ეს ქსენეფონტეს მეორე ნაშრომიდან – კიროპედიადან ჩანს, საბოლოოდ, ხალიბები მხოლოდ ზღვის პირას დარჩნენ, დანარჩენი მათი საცხოვრისი არაქსიდან კენტრიტამდე არმენიელებმა დაიჭირეს.

როგორც ითქვა, მდ. კენტრიტიდან ბერძნებმა გაიარეს 25 კმ – დაუსახლებელ არმენიაში, 50 კმ-ის შემდეგ იყო ტიგროსის სათავე. 75 კმ-ის შემდეგ მიადგნენ მდ. ტელებოასს – ეს იყო დასავლეთ არმენიაში. აქედან იარეს დაბლობზე 75 კმ, შემდეგ კვლავ გაიარეს 75 კმ და მიადგნენ მდ. ევფრატს, მისი სათავის ახლოს. შემდეგ დაბლობზე იარეს 50 კმ. აქ კვლავ არმენიის ქვეყანა იყო. აქედან იწყებოდა ხალიბების ქვეყანა, მიადგნენ მდ. არაქსს (ფაზისს), აქ ფასისის გასწვრივ იარეს 225 კმ ხალიბების ქვეყანაში და მიადგნენ ტაოხების ქვეყანას. ტაოხების ქვეყანაში იარეს 150 კმ. აქედან ბერძნებმა კვლავ 250 კმ იარეს კვლავ ხალიბების მიწაზე და მიადგნენ მდ. ჰარპასოსს და შევიდნენ სკვითინების ქვეყანაში, აქვე ვაკეზე იარეს 100 კმ ამის შემდეგ კვლავ იარეს 100 კმ და მიადგნენ ქალაქ გიმნიასს. აქედან იარეს 5 დღე-ღამე და მიადგნენ მთის მწვერვალ თექისს, საიდანაც ჩანდა ზღვა. აქედან იარეს 50 კმ და მიადგნენ მაკრონების ქვეყანას, ამ ქვეყანაში იარეს სამი დღე-ღამე და მიადგნენ კოლხების ქვეყანას. იარეს 35 კმ და შევიდნენ ქალაქ ტრაპეზუსში, და შემდეგ კერასუსში. ეს ქალაქები კოლხეთის ქვეყანაში მდებარეობდნენ. კერასუსიდან შევიდნენ მოსინიკების ქვეყანაში. იარეს “რვა სტათმოსი” და მივიდნენ “სუსტ ხალიბებთან”, აქედან შევიდნენ ტიბარენების ქვეყანაში, გადალახეს ორ დღეში და მივიდნენ ქალაქ კოტიორაში – “ტიბარენების ქვეყანაში დაარსებულ ახალშენში”.

აქედან ბერძნები გაემართნენ მდ. ფასისისაკენ – ქსენეფონტეს სტრატეგოსებმა უთხრეს – “უმჯობესია ფასისისაკენ გაცურვა, რაკი ხომალდები არიან, ფასიანთა ქვეყნის დაპრყობა. იქ მაშინ აიეტის შვილიშვილი მეფობდა” (იქვე, გვ. 137).

ეს ბოლო წინადადება ძალზე აბნევს მკვლევარებს, რადგანაც ქსენეფონტე მდ. ფასისს ახსენებს ორ ადგილას. ერთი ფასისი იყო არაქსი, საიდანაც გაჭირვებით ჩააღწიეს ბერძნებმა ზღვამდე, ამიტომაც ისინი, ცხადია, უკან აღარ დაბრუნდებოდნენ. ამიტომაც თავისი ნაშრომის ბოლოს ნახსენებ მდ. ფასისის ქვეშ ქსენეფონტე სხვა რომელიღაც მდინარეს ახსენებს. ქართველი მკვლევარები ფიქრობენ რომ ეს მეორე ფაზისი იყო მდ. რიონი, რასაც ჩვენ არ ვიზიარებთ, ჩვენი აზრით ქსენეფონტე ამ მეორე მდინარე ფაზისში გულისხმობს მდ. კელკიტის ზღვასთან შესართავს. აქ ზღვის ნაპირას კონცხებს ერქვათ ჰერაკლესა და იაზონის კონცხები. მის ახლოს ამჟამადაც არიან პუნქტები “ფასინლერისა” და “პაზარის” სახელწოდებით. მდ. კელკიტის შესართავი მართლაც ახლოა ქ. კოტიორასთან და აქეთკენ იყო სამშობლოსკენ მიმავალი ბერძნების გზა.

დავაჯამოთ ქსენოფონტეს ჯარის მიერ განვლილი გზის სიგრძე –

მდ. კენტრიტიდან არმენიის ქვეყანაში ბერძნებმა იარეს 25 კმ + 50 კმ + 75 კმ + 75 კმ (ევფრატი) + 50 კმ (არაქსი) და მიადგნენ ხალიბების ქვეყანას არაქსთან. ე. ი. არმენიაში სულ იარეს 275 კმ.

შემდეგ ხალიბების ქვეყანაში მდ. არაქსის პირას იარეს 225 კმ.

შემდეგ ტაოხების ქვეყანაში 150 კმ

და კვლავ ხალიბების ქვეყანაში შევიდნენ, სადაც 250 კმ იარეს

და მიადგნენ მდ. ჰარპასოს

და შევიდნენ სკვითინების ქვეყანაში, სადაც იარეს 200 კმ ქალაქ გიმნიასამდე. აქედან იარეს 5 დღე მწვერვალ თექისამდე.

აქედან 50 კმ-ში მდებარეობდა მაკრონების ქვეყანა, აქ იარეს 3 დღე და მიადგნენ კოლხების ქვეყანას, იარეს 35 კმ და მიადგნენ ქ. ტრაპეზუსს, ე. ი. მდ. კენტრიტიდან ტრაპეზუსამდე ბერძნებმა გაიარეს 275 კმ + 225 კმ + 150 კმ + 250 კმ + 200 კმ + 5 დღე + 50 კმ + 3 დღე + 35 კმ = 1185 კმ + 8 დღე.

თუ ერთ დღის გავლას ბერძნები მოუნდნენ 20-30 კმ მაშინ 8 დღეში ისინი დაახლოებით 200 კმ-ს გაივლიდნენ, რაც ჯამში შეადგენს სულ 1385 კმ, ანუ დაახლოებით 1400 კმ.

მაშასადამე ქსენეფონტეს ჯარმა იარა ასე: ის შევიდა კარდუხების ქვეყანაში თანამედროვე ქალაქ მარდინთან ახლოს (თურქეთში), იარა თანამედროვე ქალაქ ელაზიგის მიმართულებით (ამჟამადაც კი გზა ამ მიმართულებით მიდის), აქ ჯარმა გადალახა ტიგროსის ერთერთი შენაკადი, რომელსაც ერქვა კენტრიტი, და მიადგა დასავლეთ არმენიის ქვეყანას. ამ მდინარის გადალახვის შემდეგ შემოხვდათ მეორე მდინარე ტელებოასი (ეს უნდა იყოს თანამედროვე მდ. მურატი. იარეს არმენიაში და მიადგნენ მდ. ევფრატის სათავეს (ეს უნდა იყოს ევფრატის შენაკადი, რომელსაც ამჟამინდელ თურქულ ენაზე ეწოდება მდ. პერი (Pერი) და თანამედროვე ქალაქ ტეკმანთან ახლოს მიადგა მდ. არაქსის ანუ ფასისის სათავეს და იარა მის გასწვრივ, აქ ჰქონდა შებრძოლება ხალიბთა, ტაოხთა და ფასინთა გაერთიანებულ ლაშქართან და შევიდა ტაოხების ქვეყანაში, ტაოხების ქვეყნიდან გადავიდა ძლიერმეომარი ხალიბების (ქალდების) ქვეყანაში და მიადგა მდ. ჰარპასოსს, ეს უნდა იყოს მდ. ჭოროხი. აქ იყო სკვითინების ქვეყანა და მათი ქალაქი გიმნიასი (სადღაც ბაიბერდსა და გიუმიშხანეს შორის), აქედან შევიდა მაკრონების ქვეყანაში, საიდანაც დაინახეს ზღვა, ზღვის პირზე კი კოლხები ცხოვრობდნენ, მათ ქვეყანაში იყო ქალაქი ტრაპეზუსი, აქედან ლაშქრავდნენ ახლოს მცხოვრებ დრილებს. ტრაპეზუსიდან ჯარის ერთი ნაწილი გემებით, სხვები კი ფეხით გაემართნენ კერასუსისაკენ (გირესუნი), გაიარეს მოსინიკების და სუსტი ხალიბების ქვეყანაში, ქ. კოტიორასთან მიადგნენ ტიბარენების ტომს და გადაწყვიტეს გემებით და ფეხით კელკიტის შესართავთან მისვლა, სადაც ფასიანები ცხოვრობდნენ და აიეტის შთამომავალი მეფობდა.

 

ქსენოფონტეს გზა

1. ჯერ არის კარდუხების მთები, შემდეგ კი ტიგროსის სათავე ((ქსენოფონი, კიროსის ანაბასისი, ანტიკური კავკასია, ენციკლობედია I, 2010, გვ.119);
2. ჯერ მდ. კენტრიტია, მერე არის მდ. ტიგრესის სათავე (გვ. 122);
3. მდ. კენტრიტი “საზღვრავს არმენიას კარდუხების ქვეყნისაგან” აქ არის ველი (გვ. 120);

“ხალდები თავისუფალნი და მამაცნი არიან” (გვ. 121);

მდ. კენტრიტი უნდა იყოს მდ. ტიგროსის ერთერთი შენაკადი ოღონდ ქ. ელაზიგისაკენ. ეს არმენიაა.

4. მდინარის მეორე ნაპირიც ვაკეა. მდინარიდან 50 კმ-ში არის ტიგროსის სათავე.
5. ტიგროსის სათავიდან 15 ფარასანგში (1 ფარასანგი 5 კმ) – 15 X 5 კმ = 75 კმ) არის მეორე მდინარე – ტელებოასი. მის გაყოლებას ჰქვია დასავლეთ არმენია

ტელებოასი უნდა იყოს მდ. მურატი – არაწანი.

6. აქედან 15 ფარასანგი X 5 კმ = 75-ში იყო მდ. ევფრატი
7. მდ. ფაზისი (არაქსი)

იარეს მდ.ფაზისის გასწვრივ 7 X 5 ფარასანგი.

7 X 25 კმ = 175 + 10 X 5 კმ + 50 კმ = 225 კმ.

დაეშვნენ ვაკეზე.

8. ტაოხების ქვეყანა 30 ფარასანგი X 5 = 150 კმ.
9. ხალიბების ქვეყანა.
10. მდ. ჰარპაროსი (ჭოროხი.
11. სკვითინები 20 X 5 კმ = 100 კმ.
12. სკვითინები ქალაქი გიმნიასი.
13. 5 დღე ზღვის გამოჩენამდე.
14. მაკრონები 50 კმ.
15. მდინარე საზღვრავდა მაკრონებსა და სკვითინებს.
16. 3 დღის გზა.
17. კოლხები.
18. 2 ფარასანგი X 5 = 10 კმ – ტრაპეზუნტი.

 

ქსენოფონტე ქალდების შესახებ, არიან-ქართლი

ისტორიკოსმა გ. ჭეიშვილმა განიხილა ქსენეფონტეს შრომა “კიროპედია”, როგორც წყარო საქართველოს ისტორიისათვის.

თავის ამ შრომაში (“კიროპედია”), ქსენოფონტე ისევე, როგორც თავისსავე “ანაბასისში” აღწერს ბერძენთა 10.000 კაციანი რაზმის ლაშქრობას ქართული ტომებით დასახლებულ მხარეებში ძვ. წ. 401 წელს.

კერძოდ მათ გაიარეს ფასიანების, ტაოხების, ხალიბების და სკვითინების ქვეყნები (გ. ჭეიშვილის დაკვირვებით – “ეთნონიმი “ხალდი” ძველი ბერძნებისათვის “ხალიბის” სინონიმს წარმოადგენდა” (“ანალები” 2001, გვ. 9).

ყველა ამ ტომთა ქვეყნებს არმენიელები ესაზღვრებოდნენ, რომელნიც თანდათანობით მიიწევდნენ სამხრეთიდან ჩრდილოეთისაკენ ფართო ფრონტით და ავიწროებდნენ ქართულ ტომებს, ერეკებოდნენ მათ უფრო ჩრდილოეთის მიმართულებით, კერძოდ სახნავ-სათესი მიწები ხალიბებს აღარ დარჩათ, რადგანაც უკვე მთებში ცხოვრობდნენ არმენიელთა ამ მიწოლის შედეგად.

თავის მხრივ, ყველა ეს ტომი და განსაკუთრებით ხალდები (იგივე ხალიბები) თავდაუზოგავად ებრძოდნენ არმენიელებს საარსებო სივრცის დასაბრუნებლად, არმენია, თავის მხრივ, უკვე დაპყრობილი იყო სპარსთა მიერ, ამის გამო სპარსეთის შაჰი კიროს დიდი ხალიბების არმენიელებზე (არმენიელთა სოფლებზე) თავდასხმას განიხილავდა, როგორც საკუთარი იმპერიის საზღვრებში შეჭრას.

ამიტომაც “კირკოპედიის” თანახმად კიროს დიდმა (558-529) არმენიის დამორჩილების შემდეგ ხალდებზე გალაშქრება გადაწყვიტა, რათა მშვიდობა ჩამოეგდო სომხებსა და მათ მეზობელ ხალდებს შორის” (იქვე, გვ. 9)

ქსენეფონტეს თანახმად კიროს დიდმა შეარიგა არმენიელები და ხალდები ურთიერთდათმობათა გზით.

გ. ჭეიშვილი წერს – “კიროპედიისა” და “ანაბასისის” ცნობათა ურთიერთშეჯერებით ირკვევა, რომ ხალიბებს//ხალდებს, რომლებიც ყველაზე უფრო მეომარ და მამაც ხალხად ითვლებოდა არა მხოლოდ იმ მხარეში, არამედ იმ ტომთა შორის, რომელთა მიწა-წყალზეც ელინებმა გაიარეს, თავისი ჰეგემონია და სატომო სახელი სამხრეთით საკმაოდ შორს გაევრცელებინათ” (იქვე, გვ. 10).

ხალდები იგივე ქალდებია, ეტიმოლოგიურად ჩანს კარდუხების და ქალდების სახელები მსგავსია.

“კარდუ” ანუ “ქარდუ” იგივე “ქალდ” უნდა იყოს. ეს ფუძვე აქვს ქართველთა თვითსახელწოდებასაც “ქართ”.

ქალდების ანუ ხალდების საცხოვრისი არეალისა და გავლენის დიდი განვრცობის შესახებ მიუთითებს ქსენოფონტე კიროპედიაში – მისი სიტყვით ფასიანები ქალდების გავლენას განიცდიდნენ, – თუ გავიხსენებთ, რომ ფასიანების საცხოვრისს შემდგომში ბასიანი ეწოდა, ის დიდი ტერიტორია იყო, მოიცავდა შემდგომი არზრუმისა და ყარსის პროვინციებს და კიდევ უფრო გაშლილი იყო აღმოსავლეთით – ვალაშკერტამდე. ასეთი დიდი არეალის კონტროლი მხოლოდ ძლიერ და მეომარ ტომს შეეძლო.

გ. ჭეიშვილი წერს – “ფასიანების ქვეყანა, რომელიც ფორმალურად დასავლეთ არმენიის სატრაპს – ტირიბაზს ეკუთვნოდა, ფაქტიურად ხალიბების გავლენის ქვეშ მოექცა, უფრო სამხრეთით ხალიბები სომხური მიწების მოთარეშეობით კმაყოფილდებოდნენ” (ანალები, N1, 2001, გვ. 10).

თუ რუკას დავხედავთ, ვნახავთ, რომ ხალიბები ცდილობდნენ ეკონტროლებინათ ის მიწები ძვ. წ. V საუკუნეში, რომელიც თითქმის 1500 წლის შემდეგ თავის სამეფოს შემოუერთა ქართველთა მეფე დავით კურაპალატმა X საუკუნეში. ეს ის იბერიის მიწებია თავისი ხორძენეთა და პარიადრეს კალთებით, რომელიც ძვ. წ. II ს-ში იბერიას წაართვა არმენიამ.

უნდა ვიფიქროთ, რომ ძვ. წ. V-IV საუკუნეებში იბერიულმა ტომებმა ქალდების მეთაურობით შეძლეს კონსოლიდაცია და სახელმწიფოს ჩამოყალიბება, რომელსაც “არიან-ქართლი” ერქვა, რომლის მოსახლეობამაც შეიძინა ერის ნიშნები, საკუთარი ენითა და ტრადიციებით.

ყოველ შემთხვევაში არსენ ბერი წერდა, რომ ქართული ენა – ის ენაა, რომელიც არიან-ქართლის სამეფოში იყო განვრცობილი “ჩვენ შვილნი ვართ მათ არიან-ქართლით გამოსულთანი და ენაი მათი ვუწყით”. ანუ ქართული ენა არიან-ქართველთა ენა ყოფილა სწორედ იმ ტერიტორიაზე, რომელსაც ხალიბები აკონტროლებდნენ ქსენეფონტეს სიტყვით – ესაა ფასიანის ვრცელი ქვეყანა, ხორძენე, პარიადრეს კალთები.

ქალდების საცხოვრისი თვითონ პარიადრეს და მოსხების მთიანეთი უნდა ყოფილიყო. როგორც ვთქვით სტრაბონი ქალდებს ასევე უწოდებს “ალაზონებს”, აქედან უნდა იყოს წარმოშობილი სატომო სახელი ლაზი. მათი ეს თვითსახელწოდება არეკლილი უნდა იყოს იმ ვრცელ რეგიონში, რომელსაც ქალდები აკონტროლებდნენ. როგორც ითქვა, აქ ჩვენ გვხვდება ქალაქები ერთი და იმავე ფუძე-დასახელების მქონენი – არზრუმი (ერზრუმი), არზინჯანი (ერზინჯანი), არზე (აწრე) და სხვა, ასევე კონსტანტინე პორფიროგენეტის სიტყვით არტანუჯის ქვეყანას არზენი ერქვა.

ჩემი აზრით ფუძე “არზ” მიღებული უნდა იყოს ქალდების სახელწოდებიდან “ალაზონი”, “ალაზ” ანუ “არაზ” – ეს ფუძე ამ რეგიონში მრავალ სახელში გვხვდება და ყველაზე მეტადაა გავრცელებული, თვით მდინარე არაქსიც, რომელიც ფასიანის მდინარე იყო – ასევე “არაზი” ერქვა. “არაზ”-იდან უნდა იყოს არზე, არზრუმი, არზინჯანი, არზე (არწე) და სხვა. ამავე რეგიონის სამხრეთით ქალაქ ელაზიგის სახელიც მას უნდა უკავშირდებოდეს. ელაზიგ – ელაზ – ლაზ – ა-ლაზ-ონი. აღსანიშნავია, რომ შემდგომი ელაზიგის მხარეებში, რომელსაც ანძიანძორა ერქვა, ილაშქრა მეფე ფარნავაზმა, როცა ის იბრძოდა არიან-ქართველთა მეფის მემკვიდრეობისათვის. ამავე მხარეებში ილაშქრა ასევე ვახტანგ გორგასალმა. მე ვფიქრობ, და ჩანს კიდეც, რომ ფარნავაზი იბრძოდა ქართლის სახელმწიფო საზღვრების განსამტკიცებლად, რომელიც ქართლის ცხოვრების ავტორს აქ ეგულებოდა აზონის მამისეული მემკვიდრეობის აღწერის დროს.

ქალდებმა ამ რეგიონში, რომელიც შემოსაზღვრული იყო თანამედროვე ქალაქით ელაზიგითი, და ძველი ვალაშკერტით, რომელშიც მდებარეობდნენ პარიადრეს კალთები – ოლქმა, რომელშიც შედიოდნენ მდ. კელკიტის სათავეები, მდ. ხარტიში, ნაწილობრივ ყიზილ-ირმაკი, შემდგომში არზრუმი, არტაან-არტანუჯი შექმნეს ქვეყანა “ქალდუ”, იგივე “ქართუ”, იგივე არიან-ქართლი, რომლის გაგრძელებაც იყო უფრო ჩრდილოეთით ქართული სახელმწიფოებრიობა და შთამომავლობა კი ქართველი ხალხი – ყველა თავისი რეგიონებითა და კუთხეებით.

ივანე ჯავახიშვილმა გამოიკვლია კიდეც, რომ სვანების, მეგრებისა და დანარჩენ ქართველთა წინარე სამშობლო “ქალდუ” – ქართუ იყო, ჩანს ჩამოყალიბებული მებრძოლ ტომ ქალდეველთა მიერ, რომელთაც შემდგომ ლაზები ეწოდათ.

საბოლოოდ, ჩვენ შეიძლება ასეთი სახით წარმოვიდგინოთ ქართველი ერის ჩამოყალიბება – წყაროთა თანახმად “ნაბუქოდონოსორმა ლივიის გვერდით მდებარე იბერიიდან გადაასახლა ნაწილი იბერიელებისა და დაასახლა პონტოს ზღვისპირეთში”, აღმოჩნდა, რომ აქ ნახსენები “ლივია” არის არა აფრიკის ლიბია, არამედ ვანის ტბის პირას მდებარე ძველი ქვეყანა “ლუვია”, ხოლო იბერიელები კი იგივე კარდუხებია (ფრიგიელებია), რომელნიც ლივიის გვერდით ცხოვრობდნენ. ამ კარდუხ-იბერიელების ნაწილი გადასახლდა შავიზღვისპირეთში და იწოდნენ ქალდებად (ხალდებად) – ხალიბებად. ამავე დროს შავიზღვისპირეთის ამავე რეგიონში უწყვეტი ნაკადის სახით შემოდიოდნენ სხვა ქართველი ტომები პონტოსპირეთიდან.

ამ ქართული ტომების (ფასიანების, ჰესპერტების, ტაოხების, მოსინიკებისა და სხვ.) კონსოლიდაცია შეძლო კარდუხების მეომარმა და ძლიერმა ტომმა რამაც საფუძველი ჩაუყარა არიან-ქართლის სახელმწიფოს, რომლის მემკვიდრეობა ფარნავაზის დროს მიიღო “ქართლის სამეფომ”.

 

ლაზი – ალაზონი, სტრაბონის ცნობები

ლაზიკა – ლაზების ქვეყნის სომხური სახელწოდებაა (როგორც კორჩაიკა), ბერძნები მას ლაზონს უწოდებდნენ.

ამ ქვეყნის და მისი ხალხის სახელების (ლაზონი, ლაზი) ეტიმოლოგიური ძიებისათვის, ვფიქრობ მნიშვნელოვანი ინფორმაციაა სტრაბონის გეოგრაფიაში. ის ქალდების ტომს უწოდებს ალაზონებს და ასევე ალიზონებს. ამასთანავე თავისი გეოგრაფიის XII წიგნის მესამე თავში ვრცლად მსჯელობს თავისი ამ ცნობის დასამტკიცებლად, ამ საკითხზე პოლემიკას უმართავს მრავალ ძველ ცნობილ ავტორს და საბოლოოდ ასკვნის რომ მის დროს მცხოვრები ქალდების ძველი სახელია ხალიბები, იგივე ალიბები და, რომ, საერთოდ ჰომეროსის დროს ალიბე ერქვა ქვეყანას თემისკარასთან. ალიბეს ხალხს კი ერქვა – ალიზონები ან ალაზონები. ამ სახელისაგან წარმოდგება სიტყვა ამაზონები.

საბოლოოდ სტრაბონი იღებს ქალდების სახელს – ალაზონებს და წერს – “ზოგნი წერენ ალაზონებს, ზოგნი – ამაზონებს, ადგილ “ალიბედან” (სტრ. XII, 3, 21) ან “შორიდან ხალიბედან” (XII, 3, 23).

სტრაბონი წერს – “ეხლანდელი ქალდები, ძველად ხალიბებად იწოდებოდნენ, ამათ შორის მდებარეობს ფარნაკია. მისი შემოსავალია თევზ პელამიდების ჭერა და ასევე მიწიდან ლითონების (ახლა რკინის, ძველად ვერცხლის) ამოღება. საერთოდ ამ ადგილებში სანაპირო მეტისმეტად ვიწროა, რადგან იქვე, ზემოთ აღმართულია ლითონებით სავსე, ტყიანი მთები” (XII, 3, 19) “ამ ადამიანებს უწინ ერქვათ ალიბები ხალიბების ნაცვლად… ჰომეროსი ალიზონებს უწოდებს ხალიბებს (სტრაბონი, XII, 3, 20).

“ზოგნი წერენ ალაზონებს, ზოგნი კი ამაზონებს” (XII, 3, 21) – ამბობს სტრაბონი.

სტრაბონი მიიჩნევს, რომ ცნობილი ამაზონი ქალები ქალდების ტომს ეკუთვნოდა, ის ეტიმოლოგიურად სიტყვებს ქალდებს, ხალიბებს, ალიბეს, ალაზონებს და ამაზონებს ერთმანეთს უკავშირებს, როცა აღწერს ქალდების ტომის საცხოვრისს ტრაპეზუნტთან.

 

ალაზონები და გეორგები

სტრაბონის ცნობით ალაზონების ტომი ცხოვრობდა როგორც შავი ზღვის როგორც სამხრეთ,ისე ჩრდილო სანაპიროზე.

ალაზონების ტომის ერთერთი საცხოვრისი მდებარეობდა შავი ზღვის სამხრეთ სანაპიროზე – სინოპსა და ტრაპეზუნტს შორის.

სტრაბონი ალაზონებს ხალიბების (ხალდების) ტომის წინაპრებად მიიჩნევდა. ხალდები ანუ ქალდეველები, შემდგომ ჭანებად იწოდნენ, ხოლო ქალდეა – ქართველთა ყველა ტომის საერთო სამშობლოდ იქნა მიჩნეული.

ქართველებს უცხოელები გეორგებს ან გურჯებსაც უწოდებდნენ. გეორგების ტომი ძველი წყაროების ცნობებით, ცხოვრობდა ასევე ჩრდილო კავკასიაში.

ჩვენთვის საინტერესოა, რომ სტრაბონის ცნობით სახელი “გეორგი” და ასევე “ალაზონების” სახელი ერქვა ყირიმიდან შავი ზღვის ჩრდილო სანაპიროზე მცხოვრებ ტომებსაც.

მაშასადამე – შავი ზღვის ორივე სანაპიროზე, ერთმანეთის პირისპირ ტერიტორიებზე – როგორც ყირიმის მხარეში, ასევე მის მოპირდაპირე სინოპ-ტრაპეზუნტის მხარეში ცხოვრობდნენ “ალაზონები” და ასევე “გეორგები”. ისინი ორივე ამ ტერიტორიაზე, ერთიმეორის გვერდიგვერდ ცხოვრობდნენ.

ყირიმის მიმდებარე მხარეში მცხოვრები ხალხის “გეორგების” შესახებ სტრაბონი წერს: «Народность херсонесцев называлась «Георгами» в буквальном смисле этого слова, потому, что скифские племя, живушее над ними, было кочевым» (Страбон, География, книга VII, 4,6). (Страбон, География, изд. «Наука» , Л. 1964, стр. 284).

ე.ი. “ხერსონელთა ხალხი იწოდებოდა გეორგებად, ამ სიტყვის პირდაპირი გაგებით, რადგანაც სკვითური ტომი, მათ მაღლა მცხოვრები, იყო მომთაბარე” (სტრ. VII, 4,6).

სიტყვა გეორგი – მიწის მუშას ნიშნავს. ე. ი. ხერსონების გეორგების ტომი მიწათმოქმედი იყო და ამიტომ ეწოდა ეს სახელი, რასაც არ ვეთანხმებით, რადგანაც მომთაბარეთა გვერდით ვრცელ ტერიტორიებზე, მრავალი მიწათმოქმედი ხალხი ცხოვრობდა და მათ “გეორგები” არ ერქვათ, მით უმეტეს, რომ სხვა ანტიკური ავტორები გეორგების ტომს ჩრდილო კავკასიაშიც ათავსებდნენ, თუ არას ვიტყვით ქართველებზე, ასევე გეორგებად წოდებულებზე.

სახელი “გეორგი” ეთნიკური თვითსახელწოდება იყო.

ყირიმში გეორგების გვერდით ცხოვრობდა ასევე ალაზონების ტომი – სტრაბონი წერს: «…Називая скифов, Что живут над Борисфеном – «алазонами» (Страбон, География, XI, 3, 21) Страбон, География, издательство «Наука», Ленинград, 1964, стр. 516).

გეორგები და ალაზონები შავი ზღვის ორივე სანაპიროზე ცხოვრობდნენ – ერთმანეთის პირისპირ.

მაშასადამე “გეორგების” ტომები ცხოვრობდნენ 1) ყირიმთან, 2) ჩრდილო კავკასიაში და 3) სამხრეთ კავკასიაში.

“ალაზონები” ცხოვრობდნენ 1) პონტო-ტრაპეზუნტის მხარეში და 2) ასევე ჩრდილო კავკასიაში.

როგორც გეორგები, ისე ალაზონები ქართველების წინაპრები არიან, კერძოდ ალაზონები ერქვათ სტრაბონის ცნობით ხალიბებს ანუ ხალდებს, ეს უკანასკნელი (ხალდები) იგივე ქალდები არიან, ქალდეა (ქალდუ) – ქართველთა საერთო პირველ სამშობლოდ, მიიჩნევა, საიდანაც ქართველთა ყველა ჯგუფი წარმოიშვა. სახელი გეორგები კი საერთოდ ქართველებთანაა დაკავშირებული. ამიტომაც შეიძლება ვიფიქროთ, რომ, რადგანაც ზღვის ორივე ერთმანეთის მოპირისპირე სანაპიროზე ცხოვრობდნენ ეს ტომები, ისინი იყვნენ ერთი ხალხი და ამ ხალხით იყო დასახლებული კავკასიის ორივე მხარე, მისი ჩრდილოეთი და სამხრეთი ნაწილები – ეს ხალხი იყო ქართველები.

 

ხალიბთა “ქალდუს ქვეყანა” არიან-ქართლის საფუძველი

ყველაზე უძველესი ქართული წყაროს “მოქცევაY ქართლისაYს” მიხედვით თანამედროვე საქართველოს სამხრეთით მდებარე არიან-ქართლის მეფის ძე აზონმა საფუძველი ჩაუყარა “ქართლის სამეფოს”. ეს მომხდარა ქრისტეშობამდე IV-III საუკუნეებში.

გვაქვს თუ არა რომელიმე უცხოური წყარო, რომელიც გვაძლევს ცნობებს იმის შესახებ, რომ თანამედროვე საქართველოს სამხრეთით ქრისტეშობამდე V-IV საუკუნეებში ნამდვილად არსებობდა ქართული სახელმწიფო, შეეძლო თუ არა იქ მცხოვრებ მრავალრიცხოვან ქართულ ტომთაგან რომელიმეს სხვათა კონსოლიდაცია და ერთ სახელმწიფოდ ჩამოყალიბება? იყო თუ არა რომელიმე ტომი აღნიშნულ ეპოქაში გამოკვეთილად ძლიერი? ჩვენ გვაქვს სწორედ აღნიშნული ეპოქის საისტორიო წყაროები, ესაა ქსენოფონტესა, სტრაბონისა და სხვათა ცნობები, რომელთა დაყრდნობითაც შესაძლებელია მსჯელობა აღნიშნულ საკითხზე. ესენია:

1. ქსენოფონტეს ნაშრომი კიროპედია – რომლის მიხედვითაც ხალდები (ხალიბები) იყო დიდი ხალხი, ფასაინები მათი გავლენის სფეროში შედიოდნენ და ხალიბები ფასიანთა ქვეყნის სამხრეთითაც კი იბრძოდნენ.
2. სტრაბონის ცნობით ხალიბები დიდი ხალხი იყო, რადგანაც მათი წინაპრები ტროაშიც იბრძოდნენ – იმჟამინდელ ხალიბებს ერქვათ ასევე ალიძონები (ალაზონები). ხალდების ანუ ხალიბების – თანამეტომენი იყვნენ კარდუხები. ისინი ვანისტბიპირეთიდან ვიდრე შავიზღვისპირეთამდე ცხოვრობდნენ. კარდუხ-ხალდების ქვეყანა იყო ერთი ხალხის ქვეყანა, რომელიც ნ. ადონცის სიტყვით სომხებმა ორ ნაწილად გაკვეთეს.
3. მეგასთენეს ცნობით იბერები ნაბუქოდონოსორმა გადაასახლა ლიბიიდან შავიზღვისპირეთში. აქ “ლიბიის” ქვეშ უნდა იგულისხმებოდეს არა აფრიკის ლიბია, არამედ ქვეყანა “ლუვია”, რომელიც ვანისტბისპირეთში მდებარეობდა. იბერები იგივე კარდუხები უნდა იყვნენ, რომელთა ერთი ნაწილი ნაბუქოდონოსორმა ვანისტბისპირთიდან გადაასახლა შავი ზღვისპირეთში. ამ გადასახლებითა და თანამეტომე ხალიბებისა და კარდუხების ურთიერთშერევით საფუძველი უნდა ჩაყროდა “არიან-ქართლის” სამეფოს.

“მოქცევაY ქართლისაY” წერს – “და შემდგომად რაოდენისამე ჟამისა მოვიდა ალექსანდრე მეფე ყოვლისა ქვეყანისა… და თანა-ჰყვანდა ალექსანდრეს მეფესა აზოი, ძე არიან ქართლისა მეფისა, და მიუბოძა მცხეთა საჯდომად და საზღვარი დაუდვა მას ჰერეთი და ეგრისწყალი და სომხითი და მთა ცროლისა და წარვიდა” (“ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები”, I, 1964, გვ. 81).

ქართლი, როგორც ამ წყაროდან ჩანს, ჯერ კიდევ არ ეწოდებოდა იმ ქვეყანას, რომელზეც ჩამოყალიბდა ახალი სახელმწიფო და რომლის მეფედაც დასვა ალექსანდრე მაკედონელმა აზო. ყოველ შემთხვევაში მასზე მემატიანე წერს, რომ აზო იყო “პირველი მეფე მცხეთას შინა” (იქვე, გვ. 82). შემდგომში აზოს ქართლის მეფე ეწოდა, მაგრამ თავდაპირველად ის იყო “მეფე მცხეთას შინა”, მცხეთა იყო დედაქალაქი, როგორც ითქვა ახალი სახელმწიფოსი და ამ ახალი სახელმწიფოს საზღვრები ასეთი იყო – ეგისწყალი, ჰერეთი, სომხითი და მთა ცროლისა. ამჟამად მდ. ეგრისწყალი გაედინება თანამედროვე აფხაზეთში და ის ჩანს იყო მდ. ღალიძგა, ბედიასთან.

“მოქცევაი ქართლისაის” ჰერეთი აზოსა და ფარნავაზის ჟამს არ ეწოდებოდა თანამედროვე სამხრეთ კახეთს, როგორც მიიჩნევს საბჭოური საისტორიო სკოლა, არამედ მდებარეობდა მის გარეთ. მართლაც, ქართლის ცხოვრების თანახმად, როდესაც ფარნავაზმა ქართლის სამეფო დაყო ადმინისტრაციულ ერთეულებად, თანამედროვე სამხრეთ კახეთში მდებარე “კხოეთი”, რომლის მთავარი ქალაქი იყო ბოდისი (კხოეთი ანუ კუხეთი) კახეთის საერისთავოში შედიოდა(იქვე, გვ. 89), მაშასადამე ბოდბე იყო არა ჰერეთში, არამედ კუხეთში.

წყაროს “სომხითი”, გულისხმობს არმენიის ქვეყანას, ესაა ქართლის სამეფოს სამხრეთი საზღვარი, ჩრდილო საზღვარზე კი ჩანს “მთა ცროლისა” მდებარეობდა.

როგორც ითქვა ამ სახელმწიფოს თავდაპირველად “ქართლი” არ ერქვა, არამედ მას ქართლი მას შემდეგ ეწოდა, რაც აზომ “არიან-ქართლის” სამეფოდან ჩამოიყვანა მოსახლეობა სახელწოდებით “არიან-ქართველნი”, და ისინი განასახლა მთელ თავის სახელმწიფოში ეგისწყლიდან ჰერეთამდე, სომხითიდან – ცროლის მთამდე. მაშასადამე აზოს “არიან-ქართველნი” დაუსახლებია როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში. ამ ხალხის სახელმა “ქართველნი” მისცა სახელწოდება ახალი სახელმწიფოს ხალხს – “ქართველნი”, ხოლო თვით სახელმწიფოს “ქართლის სამეფო” დაერქვა, რადგანაც მისი დამაარსებელი “არიან-ქართლის მეფის ძე აზო” იყო. ამ სახელმწიფოს დაარსების შემდეგ უკვე არსებობდა ორი “ქართლის სამეფო”, ერთი იყო სამხრეთით და მას “არიან-ქართლი” ერქვა, მეორე კი იყო ჩრდილოეთით და მისი დედაქალაქი მცხეთა იყო.

მცხეთაში გამეფების შემდეგ “ესე აზოი წარვიდა არიან-ქართლად, მამისა თვისისა, და წარმოიყვანა რვა სახლი და ათნი სახლნი მამა-მძუძეთანი და დაჯდა ძველ მცხეთას. და თანა-ჰყვანდეს კერპნი ღმრთად – გაცი და გაიმ, და ესე იყო პირველი მეფე მცხეთას შინა აზოი, ძე არიან ქართველთა მეფისა და მოკვდა. და შემდგომად მისა დადგა ფარნავაზ” (იქვე, გვ. 82).

ჩამოყალიბდა ახალი ქართლის სამეფო, ძველი ქართლის სამეფო (“არიან-ქართლი”) გაურკვეველ ვითარებაში აღიგავა პირისაგან მიწისა. ვინ იყო მისი მოსახლეობა, სად მდებარეობდა ის ან რა ბედია ეწია მის ხალხს?

ამ კითხვებს პასუხი გასცა XII საუკუნეში არსენ ბერმა, რომელიც დავით აღმაშენებლის მოძღვარი ყოფილა.

ის წერდა რომ ძველი არიან-ქართლის მოსახლეობა იყო ეთნიკური ქართველები და მათ “არიან-ქართველნი” ერქვათ. დავით აღმაშენებლის ეპოქის საქართველოს ერსა და ძველ “არიან ქართლის” ერს შორის პირდაპირი გენეტიკური მემკვიდრეოითი კავშირი ყოფილა.

არსენ ბერი წერს – “ჩვენ შვილნი ვართ მათ არიან-ქართლით გამოსულთანი და ენაი მათი ვუწყით”. მაშასადამე ქართული ენაც კი არიან-ქართველთა ენა ყოფილა, მათი შთამომავლები – ქართველობა იყო.

ჩვენი თვალსაზრისით არიან-ქართლის სამეფო რეალურად არსებობდა და ის წარმოადგენდა ხალიბების (იგივე ხალდების) სახელმწიფოს, რომელმაც შეძლო დაახლოებით ძვ.წ. 401-330 წლებში ტაოხების,მაკრონების,ფასიანებისა და სხვა ქართული ტომების თავის ირგვლივ კონსოლიდაცია და ამის საფუძველზე სახელმწიფოს ჩამოყალიბება.

401 წელს ხალიბების (ხალდების) ტომი თავისი თვალით იხილა ქსენეფონტემ, რომელიც სათავეში ედგა ბერძენთა ათი ათას კაციან რაზმს, რომელიც ბაბილონიდან საბერძნეთისაკენ მიეშურებოდა.

ეს ლაშქრობა თავის ორ ნაშრომში ანაბაზისსა და კიროპედიაში ასახა ქსენოფონტემ. მან გაიარა ფასიანების, ხალიბებისა და სხვა ქართული ტომების ქვეყნები. მისი ცნობით ხალიბები – ყველაზე მეომარი და სახელოვანი ხალხი იყო სხვა ტომთა შორის.

“კიროპედიისა” და “ანაბასისის” ცნობათა ურთიერთშეჯერებით ირკვევა, რომ ხალიბებს//ხალდებს, რომელიც ყველაზე უფრო მეომარ და მამაც ხალხად ითვლებოდა არა მხოლოდ იმ მხარეში, არამედ იმ ტომთა შორის, რომელთა მიწა-წყალზეც ელინებმა გაიარეს (Gყრ., III, 2,7; Aნაბ., IV. 7.15), თავისი ჰეგემონია და სატომო სახელი სამხრეთით საკმაოდ შორს გაევრცელებინათ” (გ. ჭეიშვილი, ძველი ბერძნების თვალით დანახული ისტორიულ-გეოგრაფიული პროცესები (ქსენეფონტე და მისი “კიროპედია”), ანალები, 2001, N1, გვ. 10).

ქსენეფონტეს მტკიცებით ხალდები ომის ჟინით იყვნენ შეპყრობილნი (Gყრ., III, 2,7), ისინი იბრძოდნენ და ხშირად იმარჯვებდნენ კიდეც. ფასიანების ქვეყანა – მათი გავლენის ქვეშ იყო მოქცეული, ისინი აკონტროლებდნენ ჭოროხის ხეობასა და ზღვისპირეთს. უცხო თვალისათვის ისინი ჩანდნენ დამპყრობლებად, რომელნიც არბევდნენ სომხურ სოფლებს, მაგრამ, როგორც ჩანს, ხალიბები (იგივე ხალდები) თვლიდნენ, რომ სომხები შეიჭრნენ მათ მიწა-წყალზე, უკანონოდ წაართვეს სახნავ-სათესი მიწები და გადააქციეს მთაგორიანი ქვეყნის მცხოვრებლებად, სადაც სახნავ-სათესი ფართობების არქონის გამო სიღარიბეში ცხოვრობდნენ. ამიტომაც, იძულებულნი იყვნენ თავს დასხმოდნენ იმ სომხურ სოფლებს, რომელნიც მათ ყოფილ მიწა-წყალზე ამოიზარდნენ. სომხები სპარსელთა მხარდაჭერის გარეშე ასეთ წარმატებას ვერ მიაღწევდნენ. სპარსელებმა დაიმორჩილეს სომხები, ხალიბები კი მათთან შედარებით თავისუფალნი იყვნენ.

სპარსეთის იმპერიაში სომხები იმპერიის ერთგულ ხალხად იქცნენ, მშვიდობიან მცხოვრებლებად, მიწის მუშებად, რომელთაც იმპერიისათვის შემოსავალი მოჰქონდათ. ეს სომხები ფასიანების ქართული ტომის სამხრეთით ცხოვრობდნენ. ფასიანები კი, როგორც ითქვა ხალდების გავლენის სფეროში მოექცნენ, ხალდები ფასიანთა ქვეყნის სამხრეთით სომხურ სოფლებს არბევდნენ. ამის გამო სპარსეთის შაჰი შეშფოთებული იყო. “კიროპედიის” თანახმად, კიროს დიდმა (558-529) არმენიის დამორჩილების შემდეგ ხალდებზე გალაშქრება გადაწყვიტა (იქვე, გვ. 9). ხალდების დანაშაულად ითვლებოდა შეჭრა სპარსეთის იმპერიის საზღვრების შიგნით, რადგანაც არმენიელები უკვე იმპერიის მცხოვრებლებად ითვლებოდნენ. ამ არმენიელების დაცვა კი, შაჰისათვის მნიშვნელოვანი საქმე იყო, არა ერთი და ორი თაობის მანძილზე. შემდგომში სპარსელებს გადაუწყვეტიათ არმენიელებსა და ხალდებს შორის მშვიდობიანობა ჩამოეგდოთ, ორივე მხარის ეკონომიკური ინტერესების გათვალისწინებით, კერძოდ შეუთავაზებიათ ხალდებისათვის დაემუშავებინათ არმენიელთა მიერ ხელდებული სახნავ-სათესი სავარგულები, რის სანაცვლოდაც არმენიელებს შეეძლებოდათ უშიშრად ეძოვებინათ თავიანთი საქონელი ხალდების მთების საძოვრებზე.

ორივე მხარე დათანხმებულა, მაგრამ რეალურად ხალდებს არ შეუწყვეტიათ განმათავისუფლებელი ომები არმენიელთა წინააღმდეგ და ქსენოფონტეს თავისი თვალით უხილავს ფასიანის სამხრეთით გავერანებული სომხური სოფლები. ფასიანები, ჩანს, აშკარად თუ ფარულად მხარს უჭერდნენ ხალდებს არმენიელებთან ომისას, რადგანაც ფასიანები სპარსელებმა არმენიელებს დაუქვემდებარეს. ფასიანები და ხალდები ამ საქმეში კონსოლიდირებულნი ჩანან. “ფასიანების ქვეყანა, რომელიც ფორმალურად დასავლეთ არმენიის სატრაპს ტირიაზს ეკუთვნოდა (Aნაბ., VII, 8, 25) ფაქტიურად ხალიბების გავლენის ქვეშ მოექცა უფრო სამხრეთით ხალიბები სომხური მიწების მოთარეშებით კმაყოფილდებოდნენ” (იქვე, გვ. 10).

ფასიანების სამხრეთით ათობით კილომეტრზე იყო გადაჭიმული გავერანებული სომხური სოფლები. ეს მიწა-წყალი სპარსელების თვალთახედვით სომხებს ეკუთვნოდათ, მაგრამ ხალიბებს თავისად მიაჩნდათ, სომხები კი შემოჭრილ მტრად ესახებოდათ, ამით იყო გამოწვეული ხალიბების თავგანწირული ომები არმენიელების წინააღმდეგ.

ფასიანები არზრუმის არეალში ცხოვრობდნენ არაქსის ანუ ფაზისის ხეობაში, სადაც შემდეგ ქართული პროვინცია ბასიანი იყო განფენილი (არზრუმიდან ქალაქ აგრამდე), მის სამხრეთით ვიდრე თითქმის ვანის ტბამდე შემდგომში განივრცო ქართული სახელმწიფო (დავით III კურაპალატის დროს X საუკუნეში),რაც ეფუძნებოდა ადგილობრივი მოსახლეობის ქართულ ეროვნულ-ეთნიკურ თვითშემეცნებას, მის ძველ საფუძველს. ერთი სიტყვით იმ მხარეების მოსახლეობას X საუკუნისათვისაც ჯერ კიდევ შემორჩენილი ჰქონდა ქართული ძირები.

ქსენოფონტეს დროს ტაოხების და ფასიანების კონსოლიდაცია თავის ირგვლივ ნამდვილად შეეძლო ხალიბების მებრძოლ და გამარჯვებულ ტომს.

გ. ჭეიშვილის თვალსაზრისით “ხალიბები ჭოროხის ხეობაში ცხოვრობდნენ” (ანაბაზისი, IV, 7.15-17, იქვე, გვ. 9), მიიჩნევა რომ ისინი თორთომის ხეობაშიც ცხოვრობდნენ, რადგანაც აქაა ხორონიმი “ხალდოძორი” (იქვე, გვ. 9).

გ. ჭეიშვილის აზრით “ხალდოძორი” მოიცავდა ბაიბურთის მხარეს “ანუ იმ ქვეყანას, სადაც ქსენეფონტეს მიხედვით სკვითინები ცხოვრობდნენ” (იქვე, გვ. 9). ერთი სიტყვით ხალდების საცხოვრსი იმ ტერიტორიას მოიცავდა, სადაც არიან-ქართლის სამეფოს არსებობა მოიაზრება. ეს შეიძლება ითქვას, შემდგომი მესხეთია თავისი ტაო-ბასიანით თუ ჭოროხის ხეობით. “ეთნონიმი “ხალდი” ძველბერძნებისათვის “ხალიბის” სინონიმს წარმოადგენდა” (იქვე, გვ. 9).

ხალდები რომ სახელგანთქმული მეომარი ხალხი იყო, ამას სტრაბონიც ადასტურებს – მისი ცნობით ხალდები ტრაპეზუნტის მიმდებარე ზღვისპირეთის ძირითადი ხალხი იყო.

სტრაბონის ცნობით ამისოდან ტრაპეზუნტამდე ზღვით იყო 2200 სტადიონი, ხოლო ტრაპეზუნტიდან ფაზისამდე 1400 სტადიონი. ამისოდან ტრაპეზუნტამდე ზღვით ჯერ არიან ჰერაკლეასა და იაზონის კონცხები, შემდეგ კოტიორა (ფარნაკია) და კერასუნტი, რომელსაც მოსდევს ტრაპეზუნტი და ტრაპეზუნტის თანავე კოლხიდა – “ტრაპეზუნტი, მერე კოლხიდა, სადღაც აქვეა ზიგოპოლისად წოდებული პუნქტი” (XII, III, 17). აი, ამ სანაპიროს “ზემოთ” (ე.ი. სამხრეთ მთიანეთში) ცხოვრობდნენ ქართული ტომები, და მათ შორის სტრაბონის მიერ გამორჩეული ქალდები. სტრაბონი წერს, რომ ცნობილი დასახლებული პუნქტი ზიგოპოლისი კოლხიდაში შედიოდა. სტრაბონის რუკაზე ზიგოპოლისი ეწოდება შემდგომ ზიგანას, რომელიც ტრაპეზუნტ-თეოდოსიპოლისის შემაერთებელ გზაზე მდებარეობდა. ბიზანტიურ პერიოდში ზიგანა ქალდეას თემში შედიოდა. ეს იყო სტრაბონის კოლხიდა (ე.ი. ტრაპეზუნტის სამხრეთი და სამხრეთ აღმოსავლეთი მხარე – ტრაპეზუნტ-რიზე-ხოფას რეგიონი და არა დასავლეთ საქართველო).

სტრაბონი წერს – “ტრაპეზუნტისა და ფარნაკიის ზემოთ ცხოვრობენ ტიბარანები, ქალდები და სანები, რომელთაც უწინ უწოდებდნენ მაკრონებს, აქვეა მცირე არმენია, ამ ადგილების ახლოს ცხოვრობენ აპაიტები, უწინდელი კერკიტები. ამ ადგილებზე გადაჭიმულია სკიდისე, კლდოვანი მთა, რომელიც უერთდება მოსხურ მთებს, რომლებიც კოლხიდის ზემოთ მდებარეობენ. მწვერვალები უჭირავთ ჰეპტაკომეტებს. პარიადრე სიდენესა და თემისკირასთან მდებარე ადგილებიდან მცირე არმენიამდე ვრცელდება და ჰქმნის პონტოს აღმოსავლეთ ნაპირს” (სტრაბონი, XII, III, 18).

სტრაბონისვე ცნობით ვრცელი ანუ დიდი იბერია, ოდესღაც მოიცავდა პარიადრეს კალდებს, ხორძენესა და გოგარენს, რომელნიც მისგან მიიტაცა არმენიამ. მაშასადამე პარიადრე ოდესღაც იბერების ქვეყნის ნაწილი იყო, პარიადრე კი თემისკისადან იწყებოდა (ამჟამინდელი თერმე). სტრაბონის დროს ეს მხარეები კვლავ ქართული ტომებით იყვნენ დასახლებული, ზემოთჩამოთვლილი ტიბარა¬ნებით, ქალდებით, სანებით (მაკრონებით), აპალტებით (კერკიტებით), ჰეპტაკომეტებს (მოსინიკებს) და სხვებს. იმის გამო, რომ ეს ტომები (ე.ი. პარიადრეს კალთებზე მცხოვრებნი) არმენიამ ძვ. წ. II ს-ში ჩამოაშორა იბერიას, ისინი აღმოჩნდნენ იბერიის სამეფოს გარეთ ეროვნულად დაუცველნი, თუმცა მათ იმჟამად შეეძლოთ თავიანთი თავის გარკვეულწილად დაცვა. ამ ტომთა შორის სტრაბონი, როგორც ითქვა, გამოყოფს ქალდებს და მათ მიუძღვნა თავის შორის არც თუ მცირე ნაწილი კერძოდ სტრაბონის აზრით ქალდების წინაპრები იმდენად ცნობილი ხალხი იყო, რომ მონაწილეობნენ ტოას ომში და სწორედ მათ ახსენებს ჰომეროსი. ის წერს – “ეხლანდელი ქალდები ძველად ხალიბებად იწოდებოდნენ, უფრო ამათ შორის მდებარეობს ფარნაკია, რომელსაც ზღვიდან აქვს შემოსავალი, პელამიდების ჭერისაგან, ხოლო მიწიდან იღებს ლითონებს, ეხლა რკინას, უწინ ვერცხლსაც, საერთოდ ამ ადგილებში სანაპირო მეტისმეტად ვიწროა, რადგან იქვე, ზემოთ აღმართული ლითონებით სავსე და ტყიანი მთები, მუშავდება კი ცოტა. მომთამადნეები თავს ირჩენენ ლითონის მოპოვებით, ხოლო მეზღვაურნი – მებადურობით… ვფიქრობ ამათ (ხალიბებს) ახსენებს პოეტი (ჰომეროსი) – ალიძონებად “კატალოგში” პაფლაგონიელების შემდეგ: “ხოლო ოდიოსი და ეპისტროფოსი მოუძღოდნენ ალიძონებს, შორეული ალიბედან, სადაც არის ვერცხლის საბადო” (სტრ. XII, III, 20). სტრაბონის აზრით ქვეყანა ხალიბე ანუ ალიბე იყო ქალდების (ხალიბების) საცხოვრისი “სკეპსისელიც ფიქრობს, რომ სახელი შეიცვალა და ალიბებიდან მივიღეთ ხალიბები” (იქვე, XII, III, 20) და ჰომეროსი “ალიზონებს (ალიძონებს) უწოდებს ხალიბებს… ზოგნი წერენ ალაზონებს, ზოგნი კი ამაზონებს. … ეს აიხსნება წერითი ცვლილებით, რადგან [ეფორე] წერს ასე: “ხოლო ამაზონებს მოუძღოდნენ ოდიოსი და ეპიტროპოსი”… (სტრ. XII, III, 21-22).

სტრაბონი ეკამათება მათ, ვინც ფიქრობდა, რომ ტროელთა დასახმარებლად არ მოსულან მდინარე ჰალისის გადაღმიდან მცხოვრებნი, ამიტომაც ერთი ცნობილი მკვლევარი ფიქრობდა, რომ ჰალიძონების საცხოვრისი არ უნდა მოეთავსებინათ მდ. ჰალისის გადაღმა. სტრაბონი მის შესახებ წერს “რა მიზეზის გამო არ ცნობს, რომ მდ. ჰალისის გადაღმიდან მოსულიყო რომელიმე მოკავშირე… რა დააბრკოლებდა მოსულიყო გაღმა ქვეყნიდან, რომელიც არის ლევკოსირების იქით… მე ვფიქრობ, რომ არაფერი დააბრკოლებდა, რადგან არც ეგრე შორს იყვნენ, რომ ძნელი ყოფილიყო იქედან მოსვლა”.

ქალდების ძველ ქვეყანას (ხალიბე, ალიბეს) მიუცია სახელი ქალდებისათვის – ალაზონებს კი ასევე ცნობილი ქალდების ტომისათვის – ამაზონები.

როგორც ქალდების, ისე ამაზონების საცხოვრისი ისაზღვრებდა მდ. თემისკირასთან, სიდენესთან, ფარნაკიასთან ახლოს. ორივე ტომი (ქალდები ანუ ალაზონები და ამაზონები) სახელგანთქმული მეომარი იყო. სტრაბონის რუკაზე, რომელიც თან ერთვის 1964 წელს გამოცემულ მის რუსულ თარგმანს, ალიზონები (ანუ ალაზონების) საცხოვრისი კერასუს-ფარნას ქვემოთ მთიანეთშია განსაზღვრული პარიადრეს ქედის კალთაზე.

სტრაბონი წერს – “ფარნაკიისა და ტრაპეზუნტის მახლობლად მდებარე ადგილებს ზემოთ არიან ტიბარენები და ქალდეები, ვიდრე მცირე არმენიამდე. ეს კი საკმაოდ მდიდარი ქვეყანაა, მას ისევე, როგორც სოფენეს, მუდამ განაგებდნენ თავისი დინასტები, მათი ქვეშევრდომები იყვნენ ქალდეები და ტიბარენები, ისე, რომ ტრაპეზუნტამდე და ფარნაკიამდე ვრცელდება მათი ხელისუფლება, ხოლო როდესაც გაძლიერდა მითრიდატე ევპატორი, ის გახდა კოლხიდისა და ყველა ამათი ბატონი” (სტრ. XII, III, 28).

როგორც ვთქვით ძვ. წ. II ს-ში არმენიამ იბერიისაგან მიიტაცა პარიადრე, ამიტომაცაა, რომ პარიადრესთან მცხოვრები ტიბარენები და ქალდეები მცირე არმენიის დინასტს ექვემდებარებოდნენ ტრაპეზუნტიდან – ფარნაკიამდე. მითრიდატე ევპატორმა ეს მმართველობა თავის ხელში აიღო და ის კოლხიდის მმართველიც გახდა. ეს კოლხიდა იწყებოდა ტრაპეზუნტის აღმოსავლეთით, ანუ ტრაპეზუნტი ერთმანეთისგან ჰყოფდა მცირე არმენიის დინასტების მიწას და კოლხიდას.

ტრაპეზუნტიდან – ფარნაკიამდე (დაახლოებით თანამედროვე ტრაბზონიდან – ორდუმდე) მცხოვრები ტიბარენები და ქალდები მცირე არმენიის გამგებელ არქელაეს ეპყრა. სტრაბონის დროს ის შეცვალა მისმა ქვრივმა პითოდოროსმა. კოლხიდა რომ ტრაპეზუნტს ესაზღვრებოდა მისი საგამგებლო ტერიტორიის საზღვრებიდან ჩანს – “ტიბარენები და ქალდები კოლხიდამდე, ფარნაკიამდე და ტრაპეზუნტამდე უპყრია პითოდოროსს, რომელიც ჭკვიანი ქალია” (სტრ. XII, III, 29).

სტრაბონის დროს ერთდროს სახელოვანი ქალდები დასუსტებულები იყვნენ, ქსენეფონტეს ცნობით, როგორც ითქვა, ისინი ძალზე ძლიერნი იყვნენ და თავიანთ გამგებლობას ტაოხებსა და ფასიანებზეც ავრცელებდნენ. ლაზთა სახელოვანი ტომის სახელიც ქალდებს უკავშირდება. ლაზები, XX ს. ისტორიკოსთა თვალსაზრისით, თავდაპირველად თითქოსდა დასავლეთ საქართველოში ცხოვრობდნენ, საიდანაც ისინი ამავე საეჭვრო მოსაზრებით VII-VIII სს-ში ტრაპეზუნტის რეგიონში გადასახლდნენ, არავითარი წყარო არ არსებობს ამ მოსაზრებათა დასამტკიცებლად. ეს მხოლოდ ვარაუდებია, მაშინ, როდესაც სტრაბონი ქალდებს აკავშირებს ალაზონებთან. სახელი ალაზონი იგივე ლაზონი უნდა იყოს საფუძველი სატომო სახელისა ლაზი. კონკრეტულად ეს სახელი ბოლო დროისათვის არც ერთ ტომს არ ერქვა, მაგალითად არზრუმელები ლაზებს უწოდებდნენ ტრაპეზუნტის რეგიონში მცხოვრებთ, და პირიქით, ტრაპეზუნტელები არზრუმელებს. აქედან ჩანს, რომ ლაზონია, ლაზთა ქვეყანა ზოგადად ერქვა ვრცელ რეგიონს, სადაც ოდესღაც ქალდების ხელისუფლება ვრცელდებოდა. ამ სახელისაგან – ლაზი – უნდა იყოს წარმოშობილი სხვა მსგავსი სახეები არზე, არაზანი, არზენა, არზეს ქვეყანა. ეს სახელი კარდუხების მეზობელ ოდესღაც ქართული ტომების ქვეყანა – ალზთანაც უნდა იყოს დაკავშირებული. საერთოდ კარდუხებისა და ქალდების სახელების იდენტურობაც მანიშნებელია მათი ეთნიკური ნათესაობისა. კარდუხები – ქსენეფონტეს ეპოქაში ქალდების მსგავსად ძლიერ მეომრებად ითვლებოდნენ.

 

ხალიბები (ქალდები) ანუ ლაზები

(ლაზები გ. გოზალიშვილის მიხედვით)

ძვ. წ. VI-IV საუკუნეებისათვის ქ. სინოპეს რეგიონი დასახლებული ყოფილა ხალიბებით, რომელნიც აქ ძირითადად მეტალურგები იყვნენ.

“სტეფანე ბიზანტიელის მიერ ჩამოთვლილ ოთხ საუკეთესო ჯიშის ფოლადს შორის ორი აღინიშნება სახელწოდებით – ხალდური და სინოპური” (გ. გოზალიშვილი, მითრიდატე პონტოელი, 1965, გვ. 22).

ზღვისპირზე ხალიბების ქალაქები ყოფილა სტამენა (ჰეკატე მილეტელის ცნობით) და გენეტი (სკილაქს კარიანდელი), მოსინიკების ქალაქი ყოფილა ნავსადგური ზეფირიუსი. თუმცა კი ყველა ზღვისპირა ქალაქი ბერძნულად (ელინურად) ითვლებოდა, მათ შორის ქ. ფაზისი და ქ. ტრაპიზონი (ზოგიერთი მკვლევარის აზრი განსხვავებულია).

I ს. მწერალი პონპონიუს მელა წერს – “პაფლაგონიელების მეზობელ ხალიბებს აქვთ ქალაქები ამისოსი და სინოპე, აგრეთვე ხალიბებისაა მდ. ჰალისი და თერმოდონი” (იქვე, გვ. 27).

ხალიბები პაფლაგონიის ტომადაც კი ითვლებოდა. ძველი წელთააღრიცხვის III საუკუნის ავტორის ლიკოფონის სქოლიასტი წერს – “არის პაფლაგონიაში ტომი ხალიბები, რომელთაგანაც, როგორც ჩანს, პირველად იქნა მოპოვებული რკინა” (იქვე, გვ. 33). ქსენეფონტე სინოპესაც პაფლაგონიაში ათავსებდა – “სინოპელები პაფლაგონიაში ცხოვრობენ” – წერდა ის (იქვე, გვ. 34).

ჰომეროსიც ხალიბებს პაფლაგონიელების მახლობლად იხსენიებს – იქ ვკითხულობთ – “უძღოდნენ ჰალიძონთ კვალად ოდიოსი და ეპისტროფე შორეული ალიბების მხრიდან, სადაც ვერცხლის სამშობლოა” (იქვე, გვ. 38).

ძველად ქართველებიც ალბათ გამოთქვამდნენ არა სიტყვა “ჰალიძონს”, არამედ “ჰალიზონს”. ამ სიტყვიდან ყოფილა წარმოშობილი სიტყვა “ამაზონიც” – სტრაბონის ცნობით. ს. ყაუხჩიშვილის დასკვნით – “ჰალიძონებში იგულისხმებიან ის ხალიბები, რომელნიც ძველთაგანვე ლითონთა დამუშავებით იყვნენ ცნობილნი” (იქვე, გვ. 39).

ხალიბები მდინარე ჰალისთან ანუ გალისთან (ღალისთან) ცხოვრობდნენ, მის მარჯვენა სანაპიროდან იწყებოდა მათი საცხოვრისი. გ. გოზალიშვილის თვალსაზრისით კი, ხალიბები მდ. ჰალისის ორივე მხარეზე ცხოვრობდნენ, რომ ეს მდინარე მათ ქვეყანაში გაედინებოდა (იქვე, გვ. 42). სტრაბონის ცნობით კი მრავალრიცხოვანი ხალიბები ცხოვრობდნენ როგორც ზღვის პირზე, ისე “შუა ხმელეთზე”, ე. ი. მცირე აზიის შიგნით (იქვე, გვ. 44). ე. ი. როგორც სინოპესთან, ისე “ხმელეთის შიგნით”. ისინი ასევე თერმოდონტანაც ცხოვრობდნენ – ოღონდ სხვისი ქვეშევრდომობის ქვეშ.

“ხმელეთის შიგნით” მოსახლე ხალიბები ძლიერ ხალხად ითვლებოდა, როგორც ითქვა, ეს ხალიბები ჰომეროსთან “ჰალიძონებად” იხსენებიან, ზოგჯერ სტრაბონი მათ ალაზონებს უწოდებს. სიტყვა ალაზონიდან უნდა იყოს წარმოშობილი სიტყვა ლაზი, რომელიც ამ მხარეთა მოსახლეობას ერქვა უძველესი ხნიდანვე (ალაზ-ონი=ლაზი).

ჰომეროსის ცნობით ალიბების ქვეყანაში ვერცხლის საბადო მოიპოვებოდა, მართლაც ქალდეას თემში, რომელიც ძირითადად ზემოთაღნიშნულ ტერიტორიას მოიცავდა, მოპოვებოდა ვერცხლი და მის დედაქალაქსაც კი “არგიოკასტრონი” ერქვა (ანუ ვერცხლის ქალაქი).

ტროას ომში მონაწილე ხალიბების ანუ ალიბების (ალიზონების) წინამძღოლი ყოფილა – ოდიოსი, ოდი კი ქართული წარმართული პანთეონის ერთერთი ღვთაების სახელი ყოფილა (იქვე, გვ. 47). მრავალი მკვლევარი დაასკვნის, რომ ჰომეროსის “ალიბე” და შემდგომი “ხალიბე” – ერთი და იგივეა (იქვე, გვ. 63) ალიბებს კი ასევე ალაზონები ერქვა, საიდანაც, როგორც ვთქვით წარმოშობილი უნდა იყოს შემდგომში აქ გავრცელებული სატომო სახელი “ლაზი”, მაშასადამე ლაზები – ხალიბების შთამომავლები ყოფილან, და ლაზების თავდაპირველი სახელი – ხალიბები ყოფილა.

ანტიკური ცნობების საფუძველზე ირკვევა, რომ ხალიბების ერთი ნაწილი ზღვის სანაპიროსთან ცხოვრობდა, მეორე კი სამხრეთით, მთიან რაიონებში ჭოროხის სათავეებთან (იქვე, გვ. 64).

ზღვისპირა ხალიბები ერთ დროს, ქსენეფონტეს ცნობით მოსინიკებს ემორჩილებოდნენ, და რკინას (ან ვერცხლს) ამუშავებდნენ მძიმე შრომით, მაგრამ შუა ხმელეთის ხალიბები კარგი მეომრები იყვნენ, მაგალითად სპარსელთა სარდალ ტირიბაზს ისინი თავის ჯარში ჰყავდათ დაქირავებული, “ხალიბები და ტაოხები” ქსენეფონტეს ბერძენთა ჯარს შეებრძოლნენ.

ძველთაგანვე ტაოხები ყველაზე უფრო მსხვილ პოლიტიკურ გაერთიანებას ქმნიდა სამხრეთ კავკასიაში დიაუხის ეპოქაში, ხალიბები მათი თანაფარდი დიდი ტომი ყოფილა (იქვე, გვ. 66). ისინი იყვნენ მრავალრიცხოვანნი და ეკონომიკურად უზრუნველყოფილნი ქსენეფონტეს ცნობით. სპარსელთა ქვეშევრდომობა თავიდან აუცილებია ზოგიერთ ქართულ ტომს, ქსენეფონტე წერს – “კარდუხები, ხალიბები, ხალდები, მაკრონები, კოლხები, მოსინიკები, კეტები და ტიბარენები დამოუკიდებელნი არიან” (იქვე, გვ. 70).

იმ აზრს, რომ ხალიბები მრავალრიცხოვანი, მეომარი ტომი იყო იზიარებს სტრაბონი, ამიტომაც, როგორც ითქვა, უეჭველ ფაქტად თვლიდა, რომ ჰომეროსი იხსენიებს ხალიბებს თავის კატალოგში – “ალიძონების” სახელით პაფლაგონიელების შემდეგ (იქვე, გვ. 72).

აპოლონიოს რადოსელი ხალიბთა მიწას “უსაზღვროს” უწოდებს (იქვე, გვ. 72). ხალიბთა ვრცელი სამთავრო ორად გაყო არმენიელთა შემოჭრამ მათ მიწა-წყალზე. “ხალიბთა სამყარო შეიზღუდა და გაითიშა” (იქვე, გვ. 74).

ხალიბებს ასევე ხალდები – ქალდები ერქვათ. ქრისტეშობამდე VII ს-ში შავიზღვისპირეთში მუშკების ტერიტორიის ჩრდილოეთით ხალდების (ქალდების) მსხვილი გაერთიანება ჩამოყალიბებულა (იქვე, გვ. 74). ის იხსენიება ასურულ წყაროებში.

ხალდების ჩრდილოეთით შავი ზღვა იყო გადაჭიმული, სამხრეთით კი ისინი არზუმამდე აღწევდნენ, თუმცა სხვა წყაროებით პარიადრეს მთის კალთებზეც ცხოვრობდნენ. მათ გაერთიანებას “ხალიტუ” ერქვა. გ. მელიქივშილი შენიშნავს – “ხალდი” შეიძლება იყოს “ქართუ”-ს დიალექტური ვარიანტი და მომდინარეობდეს უძველესი, ჯერ დაუნაწევრებელი ერთიანი ქართული ეთნიკური ჯგუფის არსებობის დროიდან” (გ. გოზალიშვილი, მითრიდატე პონტოელი, 1965, გვ. 78).

ქალდები და ხალდები ერთიდაიგივე ხალხი იყო სტრაბონის ცნობითაც (იქვე, გვ. 78).

ჩემთვის ძალზე მნიშვნელოვანია ი. დიაკონოვის თვალსაზრისი იმასთან დაკავშირებით, რომ ხალიბები იგივე ლაზი ხალხი, ლაზების წინაპრები უნდა ყოფილიყვნენ, რადგანაც მეც ასევე მივიჩნევ და ძველ ავტორთა ცნობები მომყავს ამის სამტკიცებლად – “ი. დიაკონოვი ხალიბებზე წერს: “პიოტკოვსკიმ დაამტკიცა, რომ ხალიბები არიან ან იბერიული ხალხი სანები (ჭანები) ანდა ლაზები” (იქვე, გვ. 79).

პიოტკოვსკის ეს მოსაზრება გამოუთქვამს წიგნში “პონტოსპირა ხალდები და ურარტუ” (1940, ასევე წიგნში “ისტორია და კულტურა ურარტუსი” (გვ. 326-331), (იქვე, გვ. 79).

მაშასადამე ი. დიაკონოვისა და პიოტკოვსკის აზრით ხალიბები იგივე ლაზები არიან.

ხალიბებს სტრაბონი უწოდებს “ალაზონებს”, ი. დიაკონოვის თვალსაზრისით ხალიბები ლაზების წინაპრები არიან. თვითონ სიტყვა “ალაზონი” იძლევა საშუალებას მისგან მიღებული იქნას სიტყვა – ლაზი შემდეგი გზით – “ალაზ-ონი” (ონი სუფიქსია) – ალაზ=ლაზ.

მეორე მხრივ სიტყვა “ალაზიდან” შესაძლებელია მიღებულ იქნას სიტყვა “გურზ, შემდეგი გზით – ალ-აზ” სიტყვაში თუ ფუძის ნაწილს “ალ”-ს ჩავანაცვლებთ “ურ”-ით (ქართულში “ალ”-ს “არ” ან “ურ” ენაცვლება), მაშინ მივიღებთ “ალაზ”-”ურაზ”-ურზ (ურძ).

(ალზის ქვეყნის მცხოვრები ჩანს “ურზ”-ებადაც იწოდებოდნენ).

მკვლევარები აღნიშნავენ, რომ ხალიბების საცხოვრისის მთავარ მდინარეს გალისს (ალისი, ჰალისი) შესაძლოა მიეცა სახელი ხალიბებისათვის. მაშასადამე ეთნონიმი ხალიბი და ალაზონი “გალისთან” ყოფილა დაკავშირებული. თუ ეს ასეა, შესაძლოა ალაზონების თავდაპირველი სახელი გალაზონი ყოფილიყო, სიტყვა გალაზონიდან კი ზემოთაღნიშნული გზით შესაძლებელია “გურზ”-ის მიღება. გურზ, ქურძ, გურჯები ქართველთა სახელწოდებები იყო უძველესი დროიდანვე.

ამასთანავე სიტყვა “ხალდიდანაც” შესაძლებელია სხვა ეთნოსახელების მიღება.

ხალდი = ქარდი – ქართი

მაშასადამე, თუ ეს ასეა სიტყვები გურძი, ქართი და ლაზი ერთი ფუძიდანაა ნაწარმოები, რომელთაც ძველი ავტორები ხალიბებს აღნიშნავდნენ.

მდინარე გალისს ქართველი ისტორიკოსები “ჰალისს” უწოდებენ. ვფიქრობ სწორი ფორმაა “გალისი”, ეს სახელი სხვა მდინარესაც ჰქვია საქართველოში – “გალისწყალი”, “გალი” (გალის რაიონში). როგორც აღინიშნა სიტყვა ეთნონიმი “გალაზონი” (გალაძონი) და “ალაზონი” შესაძლოა ამ მდინარის სახელსაც უკავშირდებოდეს, ანდა, პირიქით, სატომო სახელი “გალაზონი” იქცა მდინარის სახელადაც (გალისი).

საფიქრებელია ისიც, რომ ალაზონების ტომი (იგივე ხალიბები) კიდევ უფრო სამხრეთით ცხორვობდა, რაც შემდგომ ტოპონიმებზეც ასახულა. ერთი ასეთი ქვეყანა უნდა ყოფილიყო მცირე აზიის სამხრეთ დასავლეთი ნაწილი, სადაც ალექსანდრე მაკედონელის დროს ჯერ კიდევ არსებობდა პუნქტები ამ სახელწოდებით – “ჰალიკარნასი” და გორდიონი. ისინი ალიზონების ანუ ალაზონების ტომთან უნდა იყოს დაკავშირებული. ეს პუნქტები ერთმანეთის გვერდით, ერთ რეგიონში მდებარეობდნენ.

ცნობილია, რომ “გორდიონი” ფრიგიულ ტომს უკავშირდება. ჩანს ფრიგიელები და ალაზონები ერთი ხალხი იყო – ქართული წარმოშობისა, რადგანაც ფრიგიელი ტოპონიმები და სახელები ქართულში მრავლადაა ამჟამადაც, უპირატესად ესაა სახელი “გორდ”, “გარდ”, აქედან “ქართ”. “გარდ” სახელისაგან შეიძლება “ქალდების” ანუ ხალიბების სახელიც მომდინარეობდეს. ასევე მათგან (ალაზონებისა და ფრიგიელებისაგან) უნდა მომდინარეობდეს სახელი “გალატო”, “გალები”, მართალია გალების კელტური ტომის სახელმწიფო მცირე აზიაში III ს-ში დაარსდა, მაგრამ საფიქრებელია, რომ მათი ნაკადები უფრო ადრეც შემოვიდნენ მცირე აზიაში და ეთნო ერთობას ქმნიდნენ ქართულ ტომებთან. ფრიგიელებიც შესაძლოა კელტების წინაპრები იყვნენ.ფრიგიელები ინდიევროპული ენის მატარებლები ყოფილან,ქართულ ენასაც ინდოევროპულ ენათა შორის ათავსებდა ზოგიერთი ცნობილი მკვლევარი.

როგორც აღვნიშნეთ ი. დაიაკინოვისა და პიოტროვსკის აზრით ხალიბები და ლაზები ერთი ხალხი იყო (И. М. Дьяконов, Заметки урартской эпиграфике. с. 111; VI, 52. «Эпиграфика Востока» VI, 52. Пиотровскии, Припонтииские Халды и Урарты, «Краткое сообмение инс. матер. культуры Ак. Наук. СССР», V, 1940, მისივე, История и культура Урарту, ც. 326-331).

მათ მოსაზრებას გ. გოზალიშვილი ეთანხმება, ამიტომაც მათი თვალსაზრისი მოიყვანა თავის წიგნში (გ. გოზალიშვილი, მითრიდატე პონტოელი, 1965, გვ. 79).

თვალსაზრისი, რომ ხალდები და ლაზები ერთი ხალხია, ჩემი ნაშრომისათვის ძალზე მნიშვნელოვანია, რადგან ის მიუთითებს, რომ ლაზები ძველთაგანვე ცხოვრობდნენ სინოპ-ტრაპეზუნტის (ტრაპეზუსის) რეგიონში, მის სამხრეთის მთიანეთში. ეს მოსაზრება კარდინალურად განსხვავდება საბჭოთა ეპოქის ქართველი ისტორიკოსების მტკიცებისაგან, რომ ლაზები თავდაპირველად დასავლეთ საქართვე¬ლოში ცხოვრობდნენ და შემდეგო, კერძოდ VIII საუკუნისათვის (არაბობის ეპოქაში) გადასახლდნენ ტრაპეზუნტის მთიანეთში. მე კი ვამტკიცებ და ამ მტკიცებას მივუძღვენი ასეულობით გვერდი, რომ ლაზები თავდაპირველადვე ცხოვრობდნენ ტრაპეზუნტის რეგიონში, იქვე მდებარეობდა ლაზთა საეპისკოპოსო კათედრები VI საუკუნიდანვე, ზიგანასი, საისიანისა, როდოპოლისისა და პეტრასი (და არა დასავლეთ საქართველოში), საბჭოთა ეპოქის ქართველი ისტორიკოსების თვალსაზრისი, რომ ლაზების თავდაპირველი საცხოვრისი იყო დასავლეთ საქართველო, აღიარებული იქნა საისტორიო მეცნიერების მიერ და თვით ამჟამინდელი უცხოელი მკვლევარებიც კი თვლიან, თითქოსდა ლაზები არაბობის ეპოქაში გადასახლდნენ რიონის აუზიდან სამხრეთით და დამკვიდრდნენ ტრაპეზუნტის მთიანეთში (მაგალითად კარპოვი და სხვები), მაგალითად კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ეპარქიების ერთ-ერთი თანამედროვე ისტორიკოსი მიიჩნევს, რომ რიონის ხეობიდან ლაზების სამხრეთით გადასახლების გამო როდოპოლისის კათედრა თანამედროვე ვარციხიდან გადატანილი იქნა ტრაპეზუნტის მთიანეთში, მე კი მივიჩნევ, რომ ლაზები თავდაპირველადვე ცხორვობდნენ ამ მთიანეთში და შესაბამისად ლაზიკის ეპარქიის როდოპოლისისა და სხვა კათედრები თავდაპირველადვე მდებარეობდნენ ტრაპეზუნტის მთიანეთში და მათ ფუნქციონირება შეწყვიტეს თეოდოსიოპოლისი-ტრაპეზუნტის მხარეებში არაბობის შეტევის შემდეგ.

გ. გოზალიშვილი, როგორც აღვნიშნეთ ეთანხმება ამ თვალსაზრისს და წერს – “ჰომეროსის ჰალიძონები უნდა ნიშნავდეს ზანებს – ჭანებს, სტრაბონის მოწმობით, რომ ჰომეროსი “ალიზონებს უწოდებს ხალიბებს” (სტრაბონი, XII, III, 20), რომ ხალიბები და ხალიბთა მოსახლეობა შავი ზღვის სანაპიროზე და მცირე აზიის გარკვეულ რაიონებში ძველადვე არსებობდა, ამის დამადასტურებელია თვით მდ. ჰალისის სახელწოდება და ის ფაქტი, რომ აქაურ ხალხთა შორის იხსენიება ხალხი Hალიწა (იქვე, გვ. 79).

მაშასადამე ხალიბები და ლაზები ერთი ხალხი იყო. ზღვის სანაპიროს ხალიბები ძველ წყაროებში ხან ხალდებად და ხან ხალიბებად არიან მოხსენიებული” (იქვე, გვ. 78). ხალიბი, როგორც ითქვა გ. მელიქიშვილის აზრით “ქართუს” დიალექტური ვარიანტი ყოფილა და მომდინარეობდა უძველესი, ჯერ კიდევ დაუნაწევრებელი ერთიანი ქართული ეთნიკური ჯგუფის არსებობის დროიდან (Г. Меликишвили, Наири – Урареу, ც. 411).

მაშასადამე ხალიბისაგან მიღებულია სახელები ლაზი და ქართუ. აქედან გამომდინარე ლაზი და ქართუ თავდაპირველადვე, ერთი ხალხი იყო და ის ხალიბებისაგან მომდინარეობდა.

ხალიბები შეიძლება წარმოვიდგინოთ ერთიანი ეთნოსის სახით, რომელთა ტომები იყვნენ კარდუხები, ლაზები და შემდგომი ქართლის სამეფოს მოსახლეობა (ამ უკანასკნელის სახელმწიფოებრივი კონსოლიდაცია ფარნავაზის ეპოქაში მომხდარა).

ა. სვანიძის აზრით მცირე აზიის თავდაპირველი მოსახლეობა იყო ეთნიკურად ერთგვაროვანი და ქართულ ტომებთან ეთნიკურ ერთგვაროვნებას ქმნიდა (А. Сванидзе, Материалы по истории алародииских племет, 1937, ც. 30).

შემდეგ საუკუნეებშიც ზღვის სანაპიროს მთიანეთი კვლავ ქართული ტომებით იყო დასახლებული.

ანონიმური პერიპლუსით “პონტოს სამეფო დასახლებულია ტიბარენებით, სანიკებითა (ჭანიკებით) და კოლხებით. მისი მეზობელი მხარეები კი აგრეთვე ბარბაროსებს ეკუთვნით (გ. გოზალიშვილი, მითრიდატე პონტოელი, 1965, გვ. 82). ამ ცნობიდან ჩანს, რომ ჭანები და კოლხები სხვადასხვა ტომები ყოფილან ტრაპეზუნტის რეგიონში (პონტოში). ნ. მარის ვარაუდითაც ქ. სინოპე ძველქართულ სამყაროს ეკუთვნოდა და შავი ზღვის მთელ სამხრეთ სანაპიროს სინოპიდან ანაპამდე ჭან-მეგრელებით დასახლებულად მიიჩნევდა” (იქვე, გვ. 84).

მაქსიმოვას დასკვნით ორდუში (ყოფ. კოტიორა, რომელიც ამისოდან შორს არ იყო) და ანატოლიის სხვა რაიონებში აღმოჩენილი არქეოლოგიური ნაშთები ანალოგიურია კოლხურ-ყობანურ კულტურის ნაშთებისა (იქვე, გვ. 85). ეს უნდა იყოს ხალიბების მეტალურგიული კულტურის ნაშთები, შესაბამისად უნდა ვივარაუდოთ, რომ ხალიბები ცხოვრობდნენ ასევე სამხრეთ და ჩრდილოეთ კავკასიაშიც, სამხრეთ კავკასიაში მცხოვრები ხალიბების ანუ ქართველების სახელმწიფოებრივი კონსოლიდაცია, როგორც ითქვა ფარნავაზის ეპოქაში მომხდარა ქართლის სამეფოს მიწა-წყალზე – ეგრის-წყალ-კლისურიდან ალბანეთამდე.

ბიზანტიელებმა იმ ტერიტორიას, რომლის ცენტრალურ ნაწილს ქ. ამისოსის ოლქი წარმოადგენდა – “ქალდიის თემა” უწოდეს – ის შემდგომში “ტრაპიზონის იმპერიად” იწოდა. უფრო ადრე იქაური ქართული ტომები ასევე კოლხებადაც იწოდებოდნენ, ქრისტეშობამდე VI ს-შიც “მესხები – კოლხურ ტომად” იწოდებოდა ჰეკატოს მილეტელის მიერ.

მეშეხები წარმოადგენდნენ “გაბატონებულ ხალხს” ჩრდილო სირიაში, ტავრსა და კაპადოკიაში – ხახანოვის აზრით (А. Хаханов, Древнеишие предели расселения грузин по малой Азии, 1903, Тифлис, ც. 2). ელ. მაიერის აზრით “ბერძნული წყაროებით ტიბარენებს შემდგომში ეწოდათ კაპადოკიელები და კატაონები” (გ. გოზალიშვილი, გვ. 93).

მესხები და ტიბარენები ამ რაიონის ძირითადი მოსახლეობა ყოფილა მისივე აზრით, ხოლო რავლინსონის აზრით “მოსოხები წარმოადგენდნენ მოსახლეობის სუბსტრატს კლასიკურ ეპოქაში”, იგულისხმება კაპადოკია (იქვე, გვ. 93). “მდ. ჰალისპირა მოსახლეობას ჰალიძონებად – ჰალისის ჭანებად იცნობდნენ” – წერს გ. გოზალიშვილი (იქვე, გვ. 94).

მცირე აზიის ტერიტორიაზე დღემდე შემონახული ტოპონომიკური მასალა მხოლოდ ქართულის საშუალებით იხსენება (იქვე, გვ. 98).

“ტრაპზონის რეგიონი ლაზების უძველესი სამშობლო იყო. ამ ქალაქს ლაზები ტრამტრას (ტამტრას) უწოდებდნენ” (გ. გოზალიშვილი, მითრიდატე პონტოელი, 1965, გვ. 99).

ალ. სვანიძის აზრითაც ჰალიძონები და ზანები ერთი ხალხი იყო, რომლებიც მდ. გალისთან (ჰალისთან) ცხოვრობდნენ (იქვე, გვ. 101).

სპარსეთის XIX ოლქში მცხოვრები მოსხები, ტიბარენები, მაკრონები, მოსინიკები და მარები ერთნაირად იყვნენ შეიარაღებული – ერთობას ქმნიდნენ (იქვე, გვ. 115).

ალაზონების სახელს სტრაბონი ამაზონებს უკავშირებდა. შესაძლოა ეს მეომარი ქალების ტომი – ხალიბური სარმოშობისა იყო, ჩანს ამ ტომის სახელი “ქალდ” ეტიმოლოგიურად სიტყვა “ქალს” დაუკავშირეს უცხოელებმა- “ქალდ-ქალ”, “ქალ” კი ქართულად დედაკაცს აღნიშნავს. ამაზონები მოსინიკებისა და ხალიბების გვერდით ცხოვრობდნენ (იქვე, გვ. 119).

ამაზონები მდ. თერმოდონტთან ცხოვრობდნენ, თემისკირა – ამისოსის რაიონში (იქვე, გვ. 127).

სიცილისა და გართობის მოყვარული ტიბარანებიც ხალიბების მეზობლები იყვნენ (გ. გოზალიშვილი, მითრიდატე პონტოელი, 1965, გვ. 119).

გ. გოზალიშვილს მოჰყავს იოანე ცეცეს (XII ს.) ცნობა, რომ ამ მხარეებში მცხოვრები “კოლხები – ლაზებად იწოდებიან” (იქვე, გვ. 120). მაშასადამე კოლხებიც ხალიბური-ქალდური ტომი იყო. მესხები, როგორც ითქვა, თავის მხრივ “კოლხური ტომი” იყო მეგასთენეს ცნობით. იქ მცხოვრები ტომები ერთი ეთნოწარმოშობისა იყო, მაგრამ მათ ტრაპეზუნტის რეგიონში ვერ შეძლეს ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი კონსოლიდაცია.

გ. გოზალიშვილი დაასკვნის – “ერთ ენაზე მეტყველი ეს მასა (ე.ი. ქართული ტომები) რომელთა სამხრეთი ფრთა ეჭირათ მოსხებს, დიდ სივრცეს მოიცავდა, “პარიადრეს ფრთა ეჭირათ მათ მოძმეებს – ხალიბებს, რომელნიც შემდგომში ჭანებისა და ლაზების სახელით იყო ცნობილი” (იქვე, გვ. 3).

გ. გოზალიშვილი კიდევ ერთხელ იმეორებს, რომ ლაზები თავდაპირველადვე სინოპ-ტრაბზონის რეგიონში ცხოვრობდნენ და ისინი ხალიბები იყვნენ და ისინი ჰეროდოტეს დროს სასპეირებად და კოლხებად იყოფოდნენ.

სასპეირების სახელს “სპერ”-თან აკავშირებენ.

სპერიდან – კაპადოკიის ჩათვლით ქართული ტომების უძველესი საცხოვრისი ყოფილა.

ანტიოქიის არქიეპისკოპოსი ევსტრატე, რომელიც 390 წელს გარდაიცვალა წერს – დაასახლეს “ობელმა – თობელები, ახლანდელი იბერები. ოსოხმა – მესხენები, ახლანდელი კაპადოკიელები” (იქვე, გვ. 161).

წმ. ექვთიმე მთაწმიდელი (963-1028), წმ. მაქსიმე აღმსარებლის (VII ს.) ნაშროზე დაყრდნობით ახსენებს ქართულ ტომებს – “ჰერნი, მეგრელნი (ლაზოი), ტიბარელნი, კოლხელნი” (იქვე, გვ. 164).

კონსტანტინე პორფიროგენეტის ცნობით კაპადოკიელთა პირველი წინაპარი “მოსხი” (მესხი) ყოფილა (იქვე, გვ. 165).

მდ. გალისი (ჰალისი) მუშკების საცხოვრისი იყო უძველეს დროს, ამავე მდინარეზე, როგორც ითქვა შემდეგ ხალიბები ცხოვრობდნენ.

გ. გოზალიშვილი წერს – “ფ. ბილაბელის გამოკვლევით, ხეთების სახელმწიფოს დაღუპვის შემდეგ, მის აღმოსავლეთ ნაწილში – შემდგომში რომ კაპადოკია ეწოდა – შეიქმნა მუშკების სახელმწიფო ჰალისისა და ზემო ტიგრას შორის. კ. ბეტცი ამბობს, რომ “ძველი აღთქმის მეშეხი და თუბალი მუშკები (მოსხები) და ტაბალები არიან, რომლებიც კიმერიელთა შემოსევამ შავი ზღვის სამხრეთ სანაპიროსაკენ განდევნაო” (იქვე, გვ. 166).

რ. რეონჰარდის ვარაუდით “დღევანდელი ქართველების წინაპრები ძველი მოსხები და ასურულ წყაროებში ცნობილი მუსკები ერთი და იგივენი არიან” (იქვე, გვ. 166).

გ. ღაფანციანის აზრით ძვ. წ. XII საუკუნის შემდეგ მცირე აზიაში ბალკანეთიდან შეიჭრნენ ფრიგიელები, ლიდიელები, ლიკიელები და სხვა ტომები, მათ მიათვლიან ასევე მუშკებსაც (იქვე, გვ. 166).

მუშკები – ინდოევროპელი ტომი ყოფილა, ხოლო ქართული მესხები – კავკასიური. თუ მუშკები და მესხები ერთიდაიგივე იყო, მაშინ ქართველები (მესხები) ინდოევროპელები ყოფილან.

გრ. ღაფანციანის აზრით ეზეკიელის (592-570) ნახსენები მოსოხები და ტაბალები ქართული წარმოშობისანი იყვნენ (გ. გოზალიშვილი, მითრიდატე პონტოელი, 1965,გვ. 166).

მუშკებისა და მესხების იგივეობის აზრს ეთანხმება ი. დიაკონოვი (იქვე, გვ. 167). თუმცა არც ამჟამადაა დამტკიცებული ეს აზრი. მხოლოდ ზოგიერთები მიიჩნევენ, რომ მუშკები არა ფრიგიელები, არამედ მცირე აზიური ტომი იყო (იქვე, გვ. 168).

მუშკები ი. დიაკონოვის აზრით ასირელებისა და ურარტუელების მეზობლები იყვნენ, ბერძნები მათ ფრიგიელებს უწოდებდნენ (იქვე, გვ. 169).

მოსხების ქართველობას კარგად ადასტურებს ქრისტეშობამდე VI ს. ავტორის ჰეკატოს მილეტელის ცნობა (რ. 188) – “მესხები – კოლხური ტომია, მატიანების მეზობლად ცხოვრობან” (იქვე, გვ. 169), თვით მატიენები ქ. გორდიის მეზობლად ცხოვრობდნენ. “როგორც ცნობილია ქ. გორდი ფრიგიის დედაქალაქი იყო” (იქვე, გვ. 169) მესხების ტომი კაპადოკიის უძველესი მოსახლეობა ყოფილა, და იქ ძველად ფრიგიის სამეფო მდებარეობდა.

მუშკებისა და მესხების იგივეობას არ ეთანხმება ს. კაკაბაძე – “ასურელი მუშკაიები – განვაშოროთ ქართველ მესხებს” (“მნათობი”, 1963, #1, გვ. 187). ქართული მესხები კი კოლხური ტომი ყოფილა, როგორც ითქვა, ჰეკატოს მილეტელის ცნობით.

მდ. ჰალისზე – მუშკების ძველ საცხოვრისში, შემდგომ ჭანები (ხალიბები), ცხოვრობდნენ, ამიტომაც გ. გოზალიშვილი მათ აიგივებს.

სტრაბონი კაპადოკიის ნაწილს – მოსხიკეს უწოდებს. ასევე იოსებ ფლავიუსი, რომელიც წერს – “მესხები ახლა კაპადოკიელებად იწოდებიან” (იქვე, გვ. 175). კაპადოკიაში ხეთების შემდეგ ხედვენ ტიბარენებს და მოსხებს, აქვე იყვნენ ეს ტომები IX-VII სს-ში. მუშკები მელეტინამდე და ტიგროსამდე ცხოვრობდნენ. ასევე მდ. ევფრატის სათავეებამდე ტაბალების მეზობლად. ტიბარენები სტრაბონის დროს მდ. ჰალისამდე ცხოვრობდნენ. კაპადოკიელი იყო წმ. ნინო და ასევე წმ. გიორგი.

 

იბერები

მოსხების, ხალიბებისა და იბერების განსახლების არეალი ერთმანეთს ფარავდა. პონტოსპირეთისა ტრაბზონ-ვანისტბის პირეთის არეალი თუ ერთი ავტორის მიერ ხალიბებითაა დასახლებული, მეორე ავტორი აქ მოსხებს ხედავს, მესამე ავტორი – იბერებს. მაგალითად პლუტარქე თავის “პომპეუსის” ბიოგრაფიაში წერდა – “კავკასიონის ქედის გარშემო მცხოვრებ ტომთა შორის ყველაზე უფრო უდიდესნი ალბანელები და იბერები არიან. იბერთა ტომი მოსხურ მთებამდე და პონტომდე აღწევს. ამ ტომების გავლით გაემართა პომპეუსი სომხეთიდან მითრიდატეს წინააღმდეგ” (პლუტარქე, პომპეუსი, გვ. 34).

თუ იბერთა ტომი პონტომდე აღწევდა, მაშინ მოსხური მთებიც იბერებით ყოფილა დასახლებული, რადგანაც ჯერ მოსხური მთებია, შემდეგ კი პონტოსპირეთი.

გელასი კესარიელი მიუთითებს, რომ პონტოსპირეთი – იბერებით და ლაზებით იყო დასახლებული – ის წერს ტყვე ქალის (წმ. ნინოს) “ხანაში ღმერთის მცნება მიიღეს პონტოს გასწვრივ მდებარე მიწა-წყალზე მცხოვრებმა იბერებმა და ლაზებმა” (ს. ყაუხჩიშვილი, მიმომხილველი, 1926, #1, გვ. 55).

რომაელი მწერალი რუფინუსი კიდევ უფრო აზუსტებს და იძლევა ცნობას, რომ იბერები პონტოს გასვწრივ მცხოვრები ტომი იყო, ის წერს – “იბერთა ნათესავი, რომელიც პონტოს არეში ბინადრობს” (ივ. ჯავახიშვილი, ქართ. ერის ისტორია, I, 1951, გვ. 205).

გ. გოზალიშვილი მიიჩნევს, რომ რადგან იბერები იგივე ტაბალები არიან, მათი ცხოვრება და განვრცობა პონტოს ზღვამდე ბუნებრივი იყო. ამას მიუითებდნენ კიდევ სხვადასხვა წყაროები – საეკლესიო მწერალი სოკრატეც იმავეს წერს – “ეს იბერნი პონტოს ზღვასთან ბინადრობენ” (გ. გოზალიშვილი, მითრიდატე პონტოელი, 1965, გვ. 182).

გ. გოზალიშვილი წერს, რომ ბერძნულ-რომაულ მწერლობაში არსებობდა ტერმინი – “პონტოს იბერია” (იქვე, გვ. 182, კ. გრიგოლია – იბერიის სამეფონი, “მოამბე”, 1961, #3, გვ. 330).

“პონტოს იბერიის” ქვეშ უნდა იგულისხმებოდეს ქართული წყაროების “არიან-ქართლი”.

როგორც აღინიშნა პლუტარქეს ცნობით იბერთა ტომი ზღვის სანაპირომდე ვრცელდებოდა, ხოლო გელასის ცნობით პონტოში იბერები და ლაზები ცხოვრობდნენ. ეს ბუნებრივია, რადგანაც მათ ერთი საერთო წინაპარი – ხალიბები (ქალდები) ჰყავდათ, ხოლო მესხები, კოლხურ ტომად მიიჩნეოდა,ამიტომ ისიც იმავე წარმოშობისა იყო. ამიტომაც წერდა რუფინუსი რომ იბერები “პონტოს არეში” ბინადრობენ, ხოლო სოკრატე – “იბერები პონტოს ზღვასთან ბინადრობენ” (იქვე, გვ. 183). ევაგრე პონტოელიც (341-399) ამიტომ იყო ეთნიკურად იბერი – თვით ბერძნული წყაროების ცნობით.

ხალიბები და მუშკები (ლაზებისა და იბერების წინაპრები) ურარტული წყაროებითაც ერთად ცხოვრობდნენ. ძვ. წ. VII ს. ურარტუს მეფის რუსა II-ის წარწერაში ნათქვამია, რომ მუშკების ჩრდილოეთით ხალიტუს (ხალიბების) ქვეყანა მდებარეობდა (იქვე, გვ. 190), ხოლო მეშეხი და თუბალი წმ. ბიბლიაშიც ერთად იხსენიებიან (თუბალები იგივე იბერები არიან იოსებ ფლავიუსის ცნობით).

ეს ტომები ყველა წყაროს ცნობით სამხრეთიდან ჩრდილოეთისაკენ მიიწევდნენ, ამიტომაც ერთმანეთს ფარავდნენ, საბოლოოდ კი “ქართლის სამეფო” დააარსეს ფარნავაზის ეპოქაში.

წყაროთა მიხედვით ის ტომები, რომელნიც უწინდელ წყაროებში სამხრეთის რაიონების მოსახლეობად ითვლებოდნენ, ახლა ჩრდილოეთით მოჩანან.

ლაზები

ნ. მარი თურქეთში მოგზაურობის შემდეგ წერს – “ჭანები თავიანთ თავს უწოდებენ ლაზებს” (გ. გოზალიშვილი, დასახ. ნაშრ. გვ. 194).

ლაზების საცხოვრისი თვით საქმეში ჩახედული ლაზების სიტყვით ცხოვრობდნენ სინოპიდან და სამსუნიდან ტრაპეზუნტის რეგიონის ჩათვლით. ნ. მარისათვის მის თანმხლებ ლაზს ფავზი-ბეის უთქვამს, რომ “კონსტანტინოპოლში ლაზებს უწოდებენ შავიზვისპირეთის მცხოვრებთ, სამსუნელებსაც და სინოპელებსაც. სინოპელები ლაზებად მოიხსენიებენ სამსუნელებს, სამსუნელები კი ტრაპეზუნტელებს” (იქვე, გვ. 194).

მაშასადამე მდ. გალისის (ჰალისის) სანაპიროებიდან ტრაპეზუნტის რეგიონის ჩათვლით მოსახლეობა ლაზებად იწოდებოდა.

ეს ფაქტი კიდევ ერთხელ გვაჩვენებს, რომ ხალიბები შემდგომში მართლაც ლაზებად იწოდნენ, რადგანაც სწორედ მდ. გალისიდან იწყებოდა ხალიბების საცხოვრისი, ამასთანავე ხალიბების ანუ ქალდების სახელი ეწოდა კიდეც ლაზებით დასახლებულ ოლქს ბიზანტიელთა მიერ, ეს იყო “ქალდეას თემა”, როგორც ცნობილია ამ მიწა-წყალზე ხალიბების გარდა ცხოვრობდნენ სანები და სხვა ქართული ტომები, ჩანს ერთ პერიოდში მოხდა კიდეც ხალიბებისა და სანების (ჭანების) კონსოლიდაცია (ანდა ისინი თავიდანვე ერთი ხალხი იყო) და ამის შედეგად ამ ხალხს დაერქვა ორი სახელი, ის ერთდროულად იყო ლაზიც და ჭანიც. სახელი ლაზი მიღებულია ხალიბების სახელისაგან “ალაზონი” (ალიზონი), ხოლო ჭანი “სანების” ტომის სახელისაგან.

ლაზების ანუ ჭანების საცხოვრისი მდ. გალისიდან (ჰალისიდან) ვრცელდებოდა ტრაპეზუნტისაკენ. ფიქრობენ, რომ ალაზონების (ალიზონების) სახელი მდ. გალისს უკავშირდება თუ ასეა თავდაპირველი სახელი იქნებოდა გალაზონები ან ჰალაზონები. ნ. მარი წერდა ამ ლაზების ანუ იგივე ჭანების საცხოვრისის შესახებ – “ადრე ჭანური ტომის მოსახლეობას უფრო ფართო ტერიტორია ეჭირა – მდ. ყიზილ ირმაკამდე. ამ მდინარის თავდაპირველი სახელი “ჰალისი” იხსენება ჭანურიდან და ნიშნავს მდინარეს” (იქვე, გვ. 194). მაშასადამე ნ. მარი ფიქრობდა რომ მდ. ჰალისი (გალისი) იყო ქართული სიტყვა “ღელესაგან” მიღებული სახელი – “ღელისი” – ღალისი.

გ. გოზალიშვილი მართებულად შენიშნავს – “დასტურდება ჰომეროსისა და სტრაბონის ცნობები ჰალიზონებისა და ხალიბების შესახებ, რომ ჰალიზონები ზანები-ჭანები იყვნენ” (იქვე, გვ. 194).

ამ დასკვნიდან შეიძლება ისიც ვიფიქროთ, რომ სიტყვა “ზანი” ერთი ნაწილია ერთიანი სიტყვისა “ალიზონი”. და ის (“ზანი”) მიღებულია სახელისაგან “ალიზონი” (ალაზონი). ბიზანტიურ სამყაროში ტრაპეზუნტის რეგიონის ერთ ნაწილს – “ლაზონი”ერქვა.

სხვადასხვა წყაროში ლაზები და კოლხები სხვადასხვა ტომად მოიხსენიება, მაგრამ, ჩანს, ის ერთი ხალხი იყო. საერთოდ “კოლხი” – საზოგადო სახელი უნდა ყოფილიყო ზღვისპირეთის ქართული ტომებისა, მათ შორის მესხებისაც, რადაგანც ჰეკატოს მილეტელი მესხებს – კოლხურ ტომად მიიჩნევდა – “ჭანების – ლაზების (კოლხების) მოსახლეობა იყო ტრაპეზუნტის ოლქის ძირითადი მოსახლეობა, რომელიც ტრაპეზუნტიდან დასავლეთით შორს ვრცელდებოდა” (იქვე, გვ. 194).

თვით ბიზანტიის იმპერიის ძლიერების ხანაში – VI ს-ში ჭანები შეჭრილან კაპადოკიაში, კილიკიაში და სირიაში (იოანე გალალას (491-578) ცნობით).

ხალდებისა და ჭანების იგივეობას მოსე ხორენელის ცნობაც ადასტურებს, სადაც ჭანების ქვეყანა მოხსენიებულია, როგორც ჭანიუკი, ხალტი (იქვე, გვ. 195).

ჭანებისა და ხალდების იგივეობაზე წერს გ. მელიქიშვილიც – “სამხრეთის მიმართულებით ანტიკურ დროს ცხოვრობდა ქართული ტომი ხალდი-ხალიბები, როგორც ცნობილია სახელი “ხალდი” (ქალდი) ორგანულადაა დაკავშირებული დასავლურ ქართულ, კერძოდ ჭანების მოსახლეობასთან. ძველსომხურ წყაროებში ვარიანტების სახით გამოიყენება სახელწოდებები “ხალდი” და “ჭანი” (იქვე, გვ. 196).

როგორც ითქვა ჭანები თავიანთ თავს ლაზებს უწოდებდნენ. მეომარი ჭანების ქვეყნის დამორჩილება მხოლოდ იუსტინიანეს დროს ბიზანტიის იმპერიამ VI ს-ში. იქამდე ეს ტომი – სრულიად დამოუკიდებელი იყო. 535 წელს გამოცემულ თავის ნოველაში იუსტინიანე სიამაყით აცხადებდა, რომ ჭანების დამორჩილება ღმერთმა რომაელებს მხოლოდ მის მეფობაში მიანიჭა (იქვე, გვ. 195).

ჭანები გ. გოზალიშვილის ცნობით ცხოვრობდნენ ტრაპიზონის დასავლეთით და არა აღმოსავლეთით, ის წერს – “ჭანური მოსახლეობა ტრაპიზონის დასავლეთით შორს იყო მოფენილი” (იქვე, გვ. 195), თუმცა ივ. ჯავახიშვილის სიტყვით ტრაპიზონი თავისი ოლქით “ლაზების ანუ ჭანების” მოსახლეობით იყო დასახლებული (გ. გოზალიშვილი, მითრიდატე პონტოელი, 1965, გვ. 125).

მნიშვნელოვანია გ. მელიქიშვილის მტკიცება, რომ ხალდების სახელი ჭანურ მოსახლეობასთანაა დაკავშირებული, ძველსომხურ წყაროებში ვარიანტების სახით გამოიყენება დასახელებები – “ხალდი” და “ჭანი”.

ჭანები, იგივე ლაზები, იგივე ხალდები ანუ ხალიბები ყოფილან თავიანთი წარმომავლობით, ცნობილია, რომ წყაროთა მითითებებით ხალიბების ძირითადი განსახლების არეალი სამხრეთით – ტრაპიზონის რეგიონში მდებარეობდა, ამიტომაც, აქედან გამომდინარე, უმართებულოდ ჩანს საბჭოურ ისტორიოგრაფიაში მიღებული დასკვნა, რომ ლაზების თავდაპირველი საცხოვრისი იყო დასავლეთ საქართველო, საიდანაც ისინი ტრაპიზონისაკენ გადასახლდნენ არაბობის ეპოქაში VII-VIII საუკუნეებში.

გ. მელიქიშვილი, ისევე, როგორც ამ საკითხის მრავალი უცხოელი მკვლევარი წერს – “როგორც ცნობილია, ხალდების სახელი ორგანულად უკავშირდება დასავლურ-ქართულ, კერძოდ კი ჭანურ მოსახლეობას, ძველსომხურ წყაროებში ვარიანტების სახით გამოიყენება დასახელება – ხალდი და ჭანი” (იქვე, გვ. 196). მათი ისტორიაც საცხოვრებელ ადგილზე ბიზანტიელებმა შექმნეს თემა ქალდია (ხალდია) VIII ს. დამლევს (იქვე, გვ. 196).

მაშასადამე თემა ხალდეა შექმნეს არა დასავლეთ საქართველოდან არაბთა ეპოქაში გადმოსახლებულმა ლაზებმა, არამედ, იქ ისტორიულად მკვიდრი ხალიბების შთამომავლებმა, რომელნიც ლაზებად ანდა ჭანებად იწოდებოდნენ.

VIII ს-ში შექმნილი თემა ხალდიას ქალაქები ყოფილა ტრაპიზონი, ხერიანი, ერზინჯანი, ბაიბურთი, არგიოკასტრონი (თურქებმა გიუმიშხანე უწოდეს) (“ვერცხლის ქალაქი”, აქ იყო ვერცხლის მაღაროები), ქალდის ქალაქს ბაიბურთს ნუსხებში პაიპერი ეწოდება (იქვე, გვ. 197). ქართულად ამ თემას ერქვა ქვეყანა ხალდიისა (ქალდიისა).

ნ. ადონცი მტკიცედ დგას იმ პოზიციაზე, რომ ჭანები ძველ დროს იწოდებოდნენ ხალდების (ქალდების) სახელით, ის წერს – “ჭანები ძველ დროს ხალდებად იწოდებოდნენ. მათ გარდა იქ მრავალი ტომი ხოვრობდა. ჭანების VI ს-ში გაძლიერების გამო ამ ქვეყანას ჭანიკა უწოდეს” (იქვე, გვ. 198).

ივ. ჯავახიშვილის თქმით “ყველა ქართველი ტომების სამშობლო… ქალდია იყო” (ქართ. ერის ისტ. 1951, ტ. I, გვ. 424).

ივ. ჯავახიშვილის ეს თვალსაზრისი ძალზე მნიშვნელოვანია. თუ ქალდეა ანუ ხალიბების ქვეყანა იყო ყველა ქართული ტომის სამშობლო (ე. ი. სვანების, მეგრელ-ჭანების, ქართლ-კახელ-იმერელ-მესხებისა და სხვა), მაშინ ყველა ქართული ტომი ხალიბური წარმოშობისა ყოფილა. ანუ ხალიბები დვრიტა და საფუძველია საიდანაც ყველა ქართული ტომი წარმოშობილა.

გ. გოზალიშვილი ეხება ქალდეას თემში მცხოვრებ ადგილობრივი წარმოშობის დიდებულებს, რომელნიც აქ საუკუნეთა მანძილზე ლიდერობდნენ და უმაღლეს სამოხელეო თანამდებობებს ფლობდნენ, სამწუხაროდ, მათ შორის დაუნდობელი ბრძოლა იყო გაჩაღებული და ერთმანეთს ანადგურებდნენ.

ესენი ყოფილან შემდეგი საგვარეულოები – სქოლარია, მიზიმატი, კავასიტი, ჭანიხიტი, კომახიტი (გ. გოზალიშვილის აზრით ამ გვარებში შეიძლება ამოვიცნოთ ცნობილი ქართული საგვარეულოები – სხულარია (სქოლარია), კავსაძე (კავასიტი), ჭანიშვილი (ჭანიხიტი), კომახიძე (კომახიტი) და სხვ.

“თვითეულ ამ საგვარეულოს ძველ ხალდიაში თვალსაჩინო ადგილი და როლი განეკუთვნებოდა – მაგალითად, კავასიტების საგვარეულოს ეკუთვნოდა შემდგომი გიუმიშხანე და ხალდიის სხვა მნიშვნელოვანი პუნქტები, კავასიტების ხელში ყოფილა ტრაპიზონიდან არზრუმის მიმართულებით მდებარე მიწა-წყლის ოლქი, რომელზეც საერთაშორისო გზა გადიოდა. ამიტომაც კავსას ნახევრადდამოუკიდებელი საგვარეულო ხალდიის ისტორიაში თვალსაჩინო როლს თამაშობდა. მისი წარმომადგენლები ყოფილან ხალდიის დუკად, ჰქონიათ დიდი დომესტიკისა და დიდი ლოგოთეტის წოდებები, საერთოდ, უსპენსკის სიტყვით, ხალდიის დიდი დუკა წარმოადგენდა სამხედრო და სამოქალაქო გუბერნატორს, მაგრამ რეალურად ქალდიის პირობებიდან გამომდინარე (გეოგრაფიული გარემო, მუდმივი ომიანობა) მას გაცილებით მეტი გავლენა ჰქონდა საიმპერატორო კარზე (იქვე, გვ. 200).

ასევე დიდი გავლენა ჰქონდა ჭანიხიტების საგვარეულოს, მათ ეკუთვნოდათ ქალდიის ციხე-სიმაგრე ჭანიხი (ჭანკა) და მაცუკა (მაჭუკა). ჰქონდათ იმპერიის დიდი მეჯინიბეთუხუცესის წოდება.

ასეთივე მნიშვნელობის იყო გაბრათა (გაბარაშვილთა) საგვარეულო.

ხალდიის ცნობილი ციხე-სიმაგრე კამახა (კომახა) იყო კომახიტების საგვარეულოს ხელში. კომახას ციხეს ზოგჯერ კემახასაც უწოდებდნენ. გამაჰმადიანების შემდეგაც ქალდიაში ჭანურ საგვარეულოებს დიდი ძალაუფლება დარჩათ ( გ. გოზალიშვილი, მითრიდატე პონტოელი, 1965,გვ. 200).

გ. გოზალიშვილი მიიჩნევს, რომ ქალდიის თემში შედიოდნენ პაიპერტი (ბაიბერთი), გაძიურა, კოლონია, აზრუმი და მოსახლეობის ორ მესამედზე მეტი ლაზები ანუ ჭანები იყვნენ (იქვე, გვ. 201). რამდენიც მუდამ იბრძოდნენ თავისუფლებისათვის.

გ. გოზალიშვილი, არ ეთანხმება თეორიას ლაზების რიონის ხეობიდან ქალდეაში გადასახლების შესახებ, ამიტომაც წერს – “ლაზურ-ჭანური აქ იმთავითვე სუფევდა, რომ ხალიბები, ტიბარენნი, მოსვინიკები, დრილები და სვანები სწორედ ლაზურ-ჭანურს ლაპარაკობდნენ, რომ ყველანი ისინი ქართულ ეროვნებას ეკუთვნოდნენ” (იქვე, გვ. 203). ამ კუთხით ძალზე მნიშვნელოვანია გ. გოზალიშვილის დასკვნა (რითაც კიდევ ერთხელ მიუთითებს, რომ ლაზები ქალდეაში არ გადმოსახლებულან რიონის ხეობიდან VIII-IX საუკუნეებში, ის წერს “VIII-XI საუკუნეებში არა ჩანს, რომ ამ მხრივ რაიმე მნიშვნელოვანი ცვლილება მომხდარიყოს, პირიქით, ამ ქვეყნის მიერ სახელწოდება ხალდიის შენარჩუნება მიუთითებს იქაური ეთნიკური ელემენტის სტატიკურობაზე” (იქვე, გვ. 203).

ამ მოსაზრებას კიდევ უფრო ამტკიცებს შემდეგი ფრაზა – “იმ ტერიტორიაზე, სადაც პონტოს სამეფო ივარაუდება, ჭანურ-ლაზური მოსახლეობა უწყვეტად არსებობს” (იქვე, გვ. 203).

გ. გოზალიშვილი თავისი ვრცელი კვლევის შედეგად საბოლოოდ ასკვნის – “პონტოს სამეფოს მოსახლეობის ძირითად ელემენტს მესხურ-ჭანურ-ლაზური და სხვა ქართველი ტომები შეადგენდნენ, რომ პონტოს სამეფო იყო ქართველ ტომთა სახელმწიფოებრივი გაერთიანება” (იქვე, გვ. 203).

მაშასადამე მისი მტკიცე თვალსაზრისით ლაზები ტრაპეზუნტის ოლქში გადმოსახლდნენ არა VIII-IX საუკუნეებში, რიონის ხეობიდან, როგორც მიიჩნევს საბჭოთა ეპოქის ისტორიოგრაფია, არამედ იქაურნი მკვიდრნი იყვნენ უხსოვარი დროიდანვე – ისინი ლაზებად იწოდებოდნენ და ძირითადად გამაჰმადიანდნენ, ხოლო ლაზი ქრისტიანები ბერძნულ თემს შეეკედლნენ – ბერძნებად იქცნენ.

ეს ლაზები იგივე ხალდები იყვნენ. ამიტომაც, გოზალიშვილის აზრით, მაგალითად 1370-90 წლებში დაწერილ წმ. ევგენიოსის ცხოვრებაში, რომელიც 1200 წლის ამბებს ეხება ტრაპიზონის დუკას “იოანე ხალდი” ეწოდება (იქვე, გვ. 206) იმ ხალხის სახლის მიხედვით, რომელიც იქ ცხოვრობდა, რადგანაც ტრაპიზონის სახელმწიფოს ძირითადი მოსახლეობა ლაზები იყვნენ მის იმპერატორებს “კოლხთა მეფეებს” უწოდებდნენ (იქვე, გვ. 207).

აღსანიშნავია, რომ “ადგილობრივი მოსახლეობა “საქართველოს” უწოდებდა მდ. ხარტუშის სანაპიროს ტერიტორიას”.

ერიცოვის ცნობით – “მდ. კისგიმის მარცხენა სანაპირო ცნობილია გიურჯისტანის სახელით, აქაა ხამშინი” (იქვე, გვ. 208). ხოლო ადონცის თქმით – “ჭანები ცხოვრობდნენ მდ. ხარტუშის აღმოსავლეთით – არდასისა და გიუმიშხანეს საზღვრებიდან დაწყებული თვით ხემშინამდე, ეკავათ რა ამგვარად მთელი პარხარის ზეგანი” (იქვე, გვ. 208).

საერთოდ კი ჭანურ-ლაზური მოსახლეობა “ტრაპიზონისა და მისი ოლქის ძირითად მასას შეადგენდა იმთავითვე და თვით XX საუკუნემდე” (იქვე, გვ. 202).

ისინი ძირითადად ასიმილირდნენ ბერძნებსა და თურქებში (გვ. 202).

ივ. ჯავახიშვილიც არ ეთანხმებოდა რიონის ხეობიდან ლაზების ტრაბზონისაკენ გადასახლების თეორიას, ის ამასთან დაკავშირებით წერს – “ქართველებს არ შეეძლოთ ტრაბზონ-სამსუნის მხარეებში “თავიანთი ენა-კავები რაიმე გზით გაევრცელებინათ”, რადგანაც ქართველებს (ქართულ სახელმწიფოს) “აქ არასოდეს უბატონია, თამარ მეფის ლაშქრობის გარდა”, ის დაასკვნის – “აქ ლაზურ-ჭანური ლაპარაკი ეხლაც ისმის, ეს მხოლოდ იმის დამამტკიცებელი და მომასწავებელი საბუთია, რომ ლაზურ-ჭანური იქ იმთავითვე სუფევდა, რომ ხალიბები, ტიბარენები, მოსვინიკები, დრილები და სვანები სწორედ ლაზურ-ჭანურს ლაპარაკობდნენ, რომ ყველანი ისინი ქართულ ეროვნებას ეკუთვნოდნენ” (ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, I, გვ. 415, 1951, იქვე, გვ. 203).

ძალზე მნიშვნელოვანია ივ. ჯავახიშვილის დასკვნა, რომლიდანაც ჩანს, რომ ლაზები არაბობის შემდეგ არ გადასახლებულა ტრაბზონის რეგიონებისაკენ. საქმე ისაა, რომ უცხოურ გამოცემებშიც გამოჩნდა თვალსაზრისი, თითქოსდა ლაზები ტრაპიზონისკენ გადასახლდნენ არაბობის ეპოქაში და იქამდე რიონის ხეობაში იყო მათი საცხოვრისი და ე. წ. “ლაზიკის საეპისკოპოსოებიც”. ამიტომაც მაგალითად როდოპოლისად მიიჩნევენ ვარციხეს და სხვა. ეს მოსაზრება მათ საბჭოთა ისტორიოგრაფიის მსგავსი დასკვნების შედეგად გაუჩნდათ.

გ. გოზალიშვილი წერს – “უძველესი დროიდან მოკიდებული პირველწყაროები ერთხმად ადასტურებენ პონტოს სამეფოს არეალში ჭანურ-ლაზური და საერთოდ, ქართულ ტომთა უწყვეტ არსებობას” (იქვე, გვ. 203).

გვ. 204. თურქეთში ინგლისის კონსული პალჰერი თავის მთავრობას ატყობინებდა, რომ ტრაპიზონის ვილაიეთში ყიზილ-ირმაკიდან (ძველი მდ. ჰალისიდან) პუნქტ “შეკვეთილამდე” ორ მილიონამდე ადამიანი ცხოვრობდა. თვითონ ტრაპიზონის ვილაიეთი იყოფოდა ოთხ სანჯაყად (ოლქად) – 1. ლაზისტანი; 2. ტრაპზონის ოლქი; 3. ჭანიკი; 4. გიუმიშხანე. აღსანიშნავია, რომ VII საუკუნის სომხური გეოგრაფიულ სამხრეთ ეგრისს (ეგრს), ასევე ოთხ ოლქად ყოფდა, თითქმის იმავე სახელწოდებით (ლაზივი, ჭანიკა, ეგერი, მანრალი). სამხრეთ ეგრისის საზღვრები თითქმის ეთანადებოდა XIX ს-ის ტრაბზონის ვილაიეთის საზღვრებს.

ძველი ხალიბების ეს ვრცელი ქვეყანა ძირითადად ლაზებით (ჭანებით) იყო დასახლებული, მაგრამ მათ არ გააჩნდათ თავიანთი ნაციონალური იდენტიფიცირების უნარი, არ ჰქონდათ ეროვნული თვითშემეცნება (თუმცა ტომობრივ დონეზე ნაწილობრივ გააჩნდათ), ამიტომაც ისინი რელიგიური ნიშნის მიხედვით აკუთვნებდნენ თავიანთ თავს სხვადასხვა ეროვნებას, კერძოდ მაჰმადიანი ლაზები – თურქებად იწოდებოდნენ, ქრისტიანი ლაზები კი ბერძნებად, იყვნენ ასევე არმენიზირებული ლაზებიც (გიუმიშხანელები) სომხური ეკლესიის მრევლი თავდაპირველად, შემდეგ კი გამაჰმადიანებულები.

უცხოელი მეცნიერის ე. მაიერის დასკვნით ლაზები იყვნენ შთამომავალნი ხალიბებისა – “ხალიბების შთამომავალნი რომაულ ხანაში ჭანებად და ლაზებად იწოდებიან” (Eდ. Mეყერ, Gესცჰ. დ.Aლტერტუმს. ძწეიტერ Bანდ. შტუტტგარტ. 1893, გვ. 293, იხ. იქვე, გვ. 226).

იმავე თვალსაზრისს,როგორც ითქვა, იზიარებდა ი. დიაკონოვი (იქვე, გვ. 226). ის ემხრობოდა თვალსაზრისს, რომ ხალიბები ლაზების წინაპრები იყვნენ და ასევე ავითარებდა აზრს, რომ ამიერკავკასიის ხალხებს ახლო აღმოსავლეთის ხალხებთან გენეტიკური კავშირი გააჩნიათ (იქვე, გვ. 226).

მაშასადამე გამოჩენილი უცხოელი მეცნიერები ე. მაიერი, ი. დიაკონოვი და პიოტროვსკი მიიჩნევდნენ, რომ ლაზები ხალიბების პირდაპირი მემკვიდრეები იყვნენ. ამასთანავე ივ. ჯავახიშვილი, გოზალიშვილი და სხვანი არ მიიჩნევდნენ, რომ ლაზები ტრაპეზუნტ-პონტოს რეგიონში გადმოსახლდნენ რიონის ხეობიდან (დასავლეთ საქართველოდან) არაბთა შემოსევების შემდეგ – VII-VIII საუკუნეებში.

აქედან გამომდინარე, რადგანაც ლაზები იყვნენ ხალიბების პირდაპირი მემკვიდრეები, მათ (ლაზებს) ეჭირათ კიდევაც ის ტერიტორიები, რომელნიც იქამდე ხალიბებით იყო დასახლებული, ესაა ტერიტორია მდ. ჰალისიდან (ყიზილ-ირმაკიდან) ჭოროხის ხეობის ჩათვლით ვიდრე არზრუმამდე. ამიტომაც კერასუნტები ტრაპეზუნტელებს უწოდებდნენ ლაზებს, ტრაპეზუნტელები არზრუმელებს და საერთოდ კი სტამბოლელები ლაზებს მთელ მოსახლეობას უწოდებდნენ ყიზილ-ირმაკიდან ბათუმამდე.

საგანგებოდაა აღსანიშნავი, რომ სტრაბონი ხალდებს ასევე უწოდებს “ალაზონებს”.

ქსენეფონტეს ცნობით ქალდები ყველაზე სახელგანთქმული მეომარი ხალხი იყო მრავალ ტომთა შორის, ასეთივე ყოფილან ქალდების ქალებიც, “ამაზონები”, მათი მეომრული თვისებები ცნობილი იყო ძველ სამყაროში. ქალდების ამ ძველი ბინადრობის აღმნიშვნელი უნდა იყოს ამჟამადაც კი იქ შემორჩენილი სახელი ქალაქისა-ალაზიგი.

ქალდების სახელწოდება “ალაზონიდან” უნდა იყოს წარმომდგარი სატომო სახელი -”ლაზონი”, “ლაზი”.

მიიჩნევა, რომ ქალდები ჭოროხის ხეობაშიც ცხოვრობდნენ ქსენეფონტეს დროს. სტრაბონი მათ საცხოვრის ტრაპეზუნტის მთიანეთში ასახელებს, ამიტომაც საფიქრებელია, რომ ლაზები, არა VII საუკუნეში გადასახლდნენ დასავლეთ საქართველოდან ტრაპეზუნტისაკენ, არამედ ისინი იქაური მკვიდრი ქალდებია, რომელნიც სტრაბონის დროს უკვე ცხოვრობდნენ ტრაპეზუნტის სამხრეთ მთიანეთში – არგიოპოლის-ზიგანას რეგიონში.

არიანეს (II ს.) მიერ მოხმობილი ეთნო-ტოპონიმი “ძველი ლაზიკე” მიიჩნევა, რომ არის “გვიანდელი ნიკოფსი”, რომელიც ლოკალიზდება სოფ. ნოვომიხაილოვსკაიასთან, ტუაფსეს ჩრდილო დასავლეთით. დ. მუსხელიშვილი წერს – ეჭვი არ არის “ძველი ლაზიკე” – ლაზების პირველსაცხოვრისი, კოლხების სამეფოს ეთნიკურ საზღვარზე მიუთითებს ჩრდილო-დასავლეთის მიმართულებით. ეს ეთნო-ტოპონიმი ძვ.წ. I საუკუნეზე ძველი უნდა იყოს” (“ანალები”, 2001, N1, გვ. 18).

როგორც ცნობილია არიანეს თხზულება ნაყალბევად მიიჩნევა, შემდეგ ეპოქებში შეთხზულად, მიუხედავად ამისა არიანეს მიერ მოხმობილი “ძველი ლაზიკა” უნდა გულისხმობდეს კოლხების საცხოვრისის საზღვარსარა ტუაფსეს, არამედ კოლხების საცხოვრისის შემდგომი თეოდოსიოპოლისის მიმართულებით, ამიტომაც “ძველი ლაზიკე” უნდა იყოს შემდგომი ზეგანა-გიუმუშხანეს რეგიონი, ანუ ხალდების (ქალდების) ისტორიული საცხოვრისი. აქედან ჭოროხის ხეობის ჩათვლით – ხალდების აქტიურობა უფრო თვალსაჩინო ყოფილა ძვ.წ. I ათასწლეულში, რაც იქ (ჭოროხის ხეობაში) ჩამოყალიბდა კოლხას სამეფოს ცენტრი.

 

ლაზების ტომი

ლაზები, როგორც საყოველთაოდაა ცნობილი ეწოდათ ტრაპეზუნტის რეგიონში ქალდეას თემის მცხოვრებთ.

ფიქრობენ, რომ თავდაპირველად ლაზები ერქვათ დასავლეთ საქართველოს ზღვისპირეთში მცხოვრებ ტომებს, რომელნიც არაბთა შემოსევების გამო თითქოსდა გადასახლდნენ დასავლეთ საქართველოდან ტრაპეზუნტის ოლქში დასახლდნენ იქ და ამიტომ აღმოჩნდა ქალდეას თემი ლაზებით დასახლებული.

ვფიქრობ, რომ ეს უკვე მოძვველებული თვალსაზრისია.

ჩემი კვლევით, ლაზები იმთავითვე ერქვათ ქალდებს, რადგანაც სტრაბონი მათ ალაზონებს უწოდებს.

სტრაბონის გეოგრაფიაში, შეიძლება ითქვას ერთერთი ყველაზე რთული კვლევა ეხება ქალდების ძველი სახელწოდების ძიებას – ის წერს, რომ ქალდების ანუ ხალდების წინაპრები მდ. ჰალასის (ყიზილ-ირმაკის) სანაპიროებიდან ლაშქრით მივიდნენ ტროელების დასახმარებლად. ამ ხალხსო წერს სტრაბონი ზოგი ალაზონებს უწოდებს, ზოგი კი ალიზონებს, რადგანაც მათ ძველ ქვეყანას “ალიბე” ერქვაო.

ამ საკითხს სტრაბონი ძალზე ვრცელ მსჯელობას უძღვნის, მაშასადამე ქალდების (ხალიბების) ძველი სახელი იყო აგრეთვე “ალაზონები” (ალაძონები), სიტყვა “ალაზონი” ნაწარმოებია “ალაზ” ანუ “ლაზ” სახელისაგან. ამ სახელს უკვალოდ არ ჩაუვლია და მისგანაა ნაწარმოები უთვალავი ტოპონიმი მცირე აზიაში, სადაც კი ქალდებს ოდესმე უცხოვრიათ.

ქალდები ძლიერი და მეომარი ხალხი იყო, მათ, ქსენეფონტეს ცნობით, გავლენა ჰქონდათ ფასიანებზე (ფასიანები რეალურად მათ გამგებლობაში იყვნენ, თუმცა კი ფორმალურად (სახელმწიფოებრივად) მათი გამგებლობა დასავლეთ არმენიის სარდალს ტირიბაზს ევალებოდა. ფასიანები ვრცელ მიწა-წყალზე ცხოვრობნენ არაქსის ხეობაში – შემდგომი არზრუმიდან – ვალაშკერტამდე და უფრო ვრცლად). ქსენოფონტეს ცნობით ფასიანების სამხრეთ მიწა-წყალზე ანუ არმენიელთა და ფასიანთა სასაზღვრო ზოლში მდებარე სომხურ სოფლებს ხალდები დაუნდობლად არბევდნენ. ამის მიზეზად ქსენეფონტეს მიაჩნია, ის რომ ქალდები ღარიბი მთიელი ხალხი იყო, რადგანაც სახნავ-სათესი მიწები არ ჰქონდათ, უფრო კი, ჩანს, ხალდებს თავიანთ თვისტომად მიაჩნდათ ფასიანები და ცდილობდნენ მათ დაცვას არმენიელებისაგან. საბოლოოდ ფასიანებისა და ქალდების ზედა ფენა იძულებული გახდა უფრო ჩრდილოეთით გადაესახლებინა თავიანთი ხალხის ერთი ნაწილი არმენიელების შემოსევების გამო.

ხალიბ-ხალდებმა მათ ამ მიწა-წყალზე დატოვეს თავიანთი ტოპონიმები. ასეთებია – არზე, ალაზიგი, არზინჯანი, არზრუმი, არზეს მთები და სხვა მრავალი, რომელნიც ამ ნაშრომში ბევრგანაა მოყვანილი. ჩვენი მიგვაჩნია, რომ “ლაზ” და “არზ” – ერთი ეტიმოლოგიისაა.

ვფიქრობ, რომ “ალზ”-ის ცნობილი ქვეყანა ალზებით (შეადარე სტრაბონის ალიბე!) იქვე ლაზებით ანუ ხალიბ-ქალდეველებით იყო დასახლებული. ის ქარდუხების ქვეყნის გვერდით მდებარეობდა. კარდუხები და ქალდები კი როგორც ეტიმოლოგიაც უჩვენებს – ორივენი ის ქართული ტომებია, რომელთაც შემდეგ “არიან-ქართლის” სამეფოს დაუდეს საფუძველი.

ალზ – ლაზ – ალაზ – ალაზონი

ალზ – არზ – არზე

 

ლაზები და სვანოკოლხები პტოლემაიოსთან

კლავდიოს პტოლემაიოსი (90-168) თავის გეოგრაფიულ სახელმძღვანელოში მოიხსენიებს კოლხეთ-იბერიის ქალაქებს, მთებსა და მდინარეებს.

1. პტოლემაიოსი ახსენებს მდინარე კორაქსს, მის სათავეს, მთა კორაქსს და კორაქსის მთებს.

მდინარე კორაქსი – ახლოა კოლხიდასთან და იბერიასთან, იქედან გადის ალბანიასთან საერთო სასაზღვრო ხაზი.

[აზიის სარმატიის საზღვარი] სამხრეთით – ევქსანის პონტოს ნაწილი მდინარემდე კორაქსი, და აქედან კოლხეთის, იბერიის და ალბანიის [სასაზღვრო] ხაზი გადის კასპიის ზღვამდე” (პტოლემაიოსი, ანტიკური კავკასია, ენიცკლოპედია, I, 2010, გვ. 356,ა).

სად, რომელ რეგიონში უახლოვდებოდნენ ერთმანეთს კოლხიდა, იბერია და ალბანია? კოლხიდა ეწოდებოდა არა დასავლეთ საქართველოს, არამედ მდ.ჭოროხის დასავლეთ სანაპიროს ქვეყანას ტრაპეზუნტამდე. ჭოროხის მთიანეთის რეგიონის იქით იბერია მდებარეობდა და აქედან სხვადასხვა მხარეს გადაჭიმული ქედები ალბანეთამდეც აღწევდა. ვფიქრობ რომ პტოლემაიოსი გულისხმობს კარჩხალ-არსიანის რეგიონს, ეს სხვა მონაცემებიდანაც ჩანს.

ის წერს – “მთა კორაქსი, რომლითაც მთავრდება კოლხეთისა და იბერიის გავლით წამოსული მთები, კავკასიონად წოდებული და ასევე ჰირკანიის ზღვისკენ მიმავალი კავკასიის მთის განშტოება, მასაც კავკასოსი ეწოდება” (იქვე, გვ. 356,ბ),

ვფიქრობ, კორაქსისა და კავკასოსის მთების მოძებნისათვის ჩვენ უნდა ვეძიოთ თუ სად უერთდება ერთმანეთს კოლხეთიდან და იბერიიდან წამოსული მთები კასპიის ზღვისაკენ მიმავალ მთებს. ერთადერთი ასეთი ადგილია კვლავ კარჩხალ-არსიანის მთიანეთი, ჩანს მასზე წერს კიდეც ავტორი “მასაც კავკასოსი ეწოდება”. ანუ მცირე კავკასიონშია მთა კორაქსისა, კარჩხალ-არსიანის მთიანეთში. ასეთშემთხვევაში “კორაქსების მთები” მართლაც ახლოა “მითრიდატეს ქვეყანასა” და “ამაზონების” ტბასთან,როგორც წერს ავტორი (პტოლემაოსი, გეოგრაფიული სახელმძღვანელი, წიგნი V, თავი VIII, 17-25, იქვე, გვ. 456,გ).

შესაბამისად, მდინარე კორაქსი უნდა იყოს კარზალ-არსიანის მთიანეთიდან გამომავალი რომელიმე მდინარე, მაგალითად ასეთებია აჭარისწყალი, მაჭახელა, იმერხევი, ლიგნისწყალი და სხვა. ის წერს – “მდინარე კორაქსის სათავე: აქედან გადის კოლხეთზე მიმდებარე საზღვარი” (იქვე, გვ. 356,გ).

მაშასადამე, ჩემი აზრით კორაქსის მთები არის კარზახალ-არსიანის მთიანეთი, სადაც გადიოდა კოლხეთის საზღვარი, ხოლო მდინარე კორაქსი ამ მთებში იღებდა სათავეს.

VII ს. სომხურ გეოგრაფიაში “სარმატია” ეწოდება ასევე დასავლეთ საქართველოს, კლავდიოს პტოლემაიოსთანაც დასავლეთ საქართველოს ზღვისპირეთი სარმატიის ნაწილად მოიაზრება – “საზღვარი სამხრეთით. ევქსინის პონტოს ნაწილი მდინარემდე კორაქსი და აქედან კოლხეთის, იბერიის და ალბანიის სასაზღვრო ხაზი გადის ჰირკანიის ანუ კასპიის ზღვამდე” (ანტიკური კავკასია, ენციკლოპედია, I, 2010, გვ. 356,ა).

ჩემი კვლევით კოლხეთისა და იბერიის საერთო საზღვარი გადიოდა არსიანის ქედზე. მისი ჩრდილო საზღვარი გადიოდა მდ. ჭოროხის შესართავის რეგიონში. ჭოროხის აღმოსავლეთი სანაპირო უკვე სარმატიად მიიჩნეოდა. ჩანს ამიტომაც წერს პტოლემაიოსი – “კოლხიდა შემოისაზღვრება ჩრდილოეთით სარმატიის ზემოაღნიშუნლი ნაწილით დასავლეთით კი მდინარე კორაქსიდან მოყოლებული ფასისის უკიდურესი მხარის ნაწილით – ევქსანის პონტოს შემდეგი აღწერილობის შესაბამისად: დიოსკურიასი, მდ. ჰიპოსის შესართავი, მდ. კიანეოსის შესართავი, სიგანეოსი, ნეაპოლისი, აია პოლისი, მდ. ქარიუსტორის შესართავი, მდ. ფაზისის შესართავი ქალაქი ფაზისი” (იქვე, გვ. 356,დ).

ჩემი კვლევით ქ. დიოსკურია მდებარეობდა დღევანდელ ქალაქ სურმენესთან ახლოს (ტრაპეზუნტსა და რიზეს შუა), ე.ი. მის ჩრდილოეთით ზღვისპირზე იყვნენ მდ. ჰიპოსი, მდ. კიანეოსი, სიგანეოსი, აიაპოლისი, მდ. ფაზისის შესართავი და ქალაქი ფაზისი. მდ. ფაზისი კი მდ. ჭოროხია. აქ გადმოცემულია იმჟამინდელი სახელწოდებები მდინარეებისა და პუნქტებისა თანამედროვე სურმენედან – მდ. ჭოროხის შესართავამდე. ქალაქები დიოსკურია, სიგანეოსი, ნეაპოლისი, აია პოლისი და ფაზისი პტოლემაიოსის დროს თანამედროვე სურმენედან ვიდრე ჭოროხამდე მდებარეობდნენ.

2. პტოლემაიოსის მიხედვით ქ. ფასისი (ფაზისი) ძალზე ახლოს მდებარეობდა არმენიასთან “ქ. ფასისი, ხოლო სამხრეთით – აქედან მინიშნებული ხაზის გაყოლებაზე და მომდევნო დიდი არმენიის ნაწილი”… (იქვე გვ. 356,დ).

კოლხეთი “აღმოსავლეთით ესაზღვრება იბერიას, კავკასიის მთების გასწვრივი ზღვრების შემაერთებელი ხაზით” (იქვე).

როგორც ითქვა, ჩვენ კოლხიდად მივიჩნევთ მიწა-წყალს მდ. ჭოროხიდან თითქმის ტრაპეზუნტამდე, კოლხიდის ნაწილი იყო ასევე ჭოროხის ხეობა არსიანის ქედამდე. ამიტომაც კოლხიდას აღმოსავლეთიდან ესაზღვრებოდა იბერია, რომელიც მართლაც აქვე, არსიანის ქედის იქით იწყებოდა (არტაანის ოლქი). აქვე იბერიაში მდებარეობდა ქალაქი არტანისა (ქართულ წყაროებშიც მას ჰქვია “ქალაქი არტანისა” – ანუ არტაანის ქალაქი: პტოლემაიოსიც იბერიის ქალაქთა შორის მას (არტანისას) ასახელებს.

ამ ტერიტორიაზე (ე.ი. ტრაპეზუნტიდან ჭოროხამდე) ცხოვრობდნენ პტოლემაიოსის ლაზები, მათ სიახლოვეს კი მანრალები და ეკრეკტიკეს ქვეყნის მოსახლენი.

პტოლემაიოსი წერს – “კოლხეთის ზღვის მიმდებარე მიდამოებში მკვიდრობენ ლაზები, ზემოთ კი – მანრალები და ეკრეკტიკეს ქვეყნის მოსახლენი” (პტოლემაიოსი, “ანტიკური კავკასია”, 2010, გვ. 356,დ).

ჩვენი კვლევით სტრაბონი, თითქმის პტოლემაიოსის ეპოქაში, მიიჩნევდა, რომ “კოლხიდის სანაპირო” ერქვა ზღვისპირს თანამედროვე სურმენედან ტრაბზონამდე (ე. ი. დიოსკურიიდან ტრაპეზუნტამდე). ამიტომაც ჩანს, პტოლემაიოსიც “კოლხიდის ზღვას” უწოდებდა ამავე სანაპიროს მომცველ ზღვისპირს. ე.ი. პტოლემაიოსის მიერ ნახსენები “კოლხიდის ზღვის მიმდებარე მიდამოების” ქვეშ იგულისხმება ტრაპეზუნტის სამხრეთი მთიანეთი, რომელიც ამ “ზღვის” პირისპირ მდებარეობს. ვინ არიან პტოლემაიოსის მიერ ნახსენები “ლაზები”, რომელნიც ცხოვრობნენ ტრაპეზუნტიდან – სურმენამდე და რიზემდე, კოლხიდის ზღვის მიდამოებში? პასუხისათვის საინტერესოა სტრაბონის ცნობა, აღნიშნულ მიწა-წყალზე, ტრაპეზუნტის მთიანეთში ცხოვრობდნენ ქალდები, მათ სტრაბონი უწოდებს “ხალიბებს” და ასევე “ალაზონებს”.

ეტიმოლოგიურად სიტყვები “ალაზონები” და “ლაზები” ერთი წარმოშობისა უნდა იყოს. ლაზიკას ბერძნულად “ლაზონიც” ერქვა. ამიტომაც პტოლომეოსის და სტრაბონის “ალაზონები” და “ლაზები” ერთსა და იმავე ტომს – ქალდებს უნდა მიუთითებდეს. სტრაბონი ვრცლად მსჯელობს, იმის შესახებ, რომ ტროელთა დასახმარებლად ბერძნებთან ომის დროს ხალიბების წინაპარი ალიზონები (იგივე ალაზონები) მივიდნენ ტროაში – “შორიდან ხალიბედან” (სტრაბ. XII, 3,20-22). ის ვრცლად მსჯელობს, და ამ თავის თვალსაზრისს მრავალი მაგალითით ამტკიცებს. ჰომეროსი წერს – “ხოლო ოდიოსი და ეპისტროფოსი მოუძღოდნენ ალიზონებს, შორეული ალიბედან, სადაც არის ვერცხლის საბადო …უნდა შეიცვალოს დაწერილი შორეული ხალიბედან… ეს აიხსნება წერითი ცვლილებებით” (სტრაბონი, XII, 3,20-22).

სტრაბონის ქართველი მთარგმნელები “ალიზონების და ალაზონების”, ნაცვლად წერენ “ალიძონები”, “ალაძონები”, ასევე “ამაძონები”, მაშინ როცა რუსულ თარგმანებში წერია ამაზონები, ალაზონები, ალიზონები. მთელი მსოფლიო წერს ამაზონები და არა ამაძონები. თუ ბერძნულ “ძეტას” წავიკითხავთ, როგორც “ძ” მაშინ პტოლემაიოსთანაც სიტყვა “ლაზი” უნდა წავიკითხოთ – “ლაძი”, მაგრამ მისი ქართველი მთარგმნელი წერს – “ლაზი” – პტოლემაისოი წერს – “კოლხიდის ზღვის მიმდებარე მიდამოებში მკვიდრობენ ლაზები, ზემოთ კი მანრალები და ეკრეკტიკეს ქვეყნის მოსახლენი” (“ანტიკური კავკასია”, 2010, გვ. 356,დ).

როგორც აღვნიშნეთ, პტოლემაიოსის ლაზები ცხოვრობნენ “კოლხიდის ზღვას¬თან”, ანუ “კოლხიდის სანაპიროსთან” თანამედროვე სურმენე-ტრაპეზუნტის მთიანეთში, ისტორიულად აქ ყოველთვის ცხოვრობდნენ ქალდები, აქ იყო “ქალდეას თემიც”, აქ იყო ცნობილი ქალაქები ზიგანა და არგიროპოლისი (ვერცხლის ქალაქი), აქ უნდა ყოფილიყო ვერცხლის ის საბადოები, რომელიც სტრაბონს ხალიბების ქვეყანაში ეგულებოდა. მისი აზრით, როგორც ვთქვით ხალიბები და ქალდები ერთი ხალხი იყო და მათ აგრეთვე “ალაზონებიც” ერქვათ. პტოლემაისის ლაზები – სწორედ ეს ხალხი უნდა იყოს. ქალდეას პროვინციის მაღლა, ქვეყნის სიღრმეში, ნ. ადონცის სიტყვით მდებარეობდა სამხრეთ ეგრისის პროვინცია “მანრალია”, თეოდოსოპოლიოსის სამხრეთ-დასავლეთით 40-იოდე კილომეტრში.

პტოლემაიოსის “ეკრეკტიკეს ქვეყანაც” აქვე, სამხრეთ ეგრისის რომელიმე ნაწილი უნდა ყოფილიყო, მაშასადამე პტოლემაიოსი გვაძლევს ცნობებს I საუკუნეში თეოდოსოპოლიოს – არზრუმიდან ვიდრე ტრაპეზუნტამდე მდებარე ქვეყნის მოსახლეთა შესახებ – კერძოდ კი ეკრეკტიკეს, მანრალიისა და ლაზთა ქვეყნების მოსახლეთა შესახებ. როგორც ვთქვით – ესენია ტრაპეზუნტის სამხრეთით მდებარე მხარეები, სურმენეს ანუ დიოსკურიის მარჯვნივ ზღვისპირზე მდებარე პუნქტები და მდინარეები აღწერილია მდ. ჭოროხამდე, რომელსაც ის ფაზისს უწოდებს, შესაბამისად ქართული თარგმანის ტექსტში ჩართულ განმარტებას, თითქოსდა მდ. ჰიპოსი არის ცხენისწყალი, ჩვენ არ ვეთანხმებით, – მდ. ჰიპოსი პტოლემაიოსის აღწერით, ან უშუალოდ ჩაედინებოდა ზღვაში ტრაპეზუნტსა და ჭოროხს შუა, ანდა ის იყო ჭოროხის შენაკადი. ასევე, მისი ქალაქი სიგნეოსი ან ტრაპეზუნტსა და ჭოროხს შუა მდებარეობდა ზღვისპირზე, ანდა იყო ცნობილი ქალაქი ზიგანა იმავე რეგიონში.

3. იბერიის საზღვრები პტოლემაიოსთან ასეთია – ჩრდილოეთით სარმატია, დასავლეთით “კოლხიდის აღნიშნული ხაზი” ანუ კარჩხალ-არსიანის რეგიონი, სამხრეთით დიდი არმენია – კოლხიდიდან” (კოლხიდა და დიდი არმენია მისთვის ერთმანეთის გვერდით მდგომი ქვეყნებია) იბერიის ქალაქთაგან მის მიერ ნახსენები არტანისა, უნდა იყოს არტაანის ქალაქი – რომელსაც ქართულადაც არტანისა ერქვა, ქ. ძალისა – აღმოჩნდა არქეოლოგიური კვლევათა შედეგად სოფელ ძალისასთან. არმაკტიკა კი არმაზად მიიჩნევა.
4. “მოსხური მთები” ანუ “მოსხების მთები” მრავალჯერ იხსენიება პტოლემაიოსთან დიდი არმენიის აღწერისას. “დიდი არმენია შემოისაზღვრება: ჩრდილოეთით კოლხიდის ნაწილით და იბერიითა და ალბანიით მდინარე კიროსის გასწვრივი ზემოთხსენებული ხაზის მიხედვით. დასავლეთიდან …კაპადოკიის პონტოს გასწვრივ კოლხიდამდე მოსხური მთების ხაზით… არმენიის მთათაგან განთქმულია ე.წ. მოსხური მთები, რომლებიც გადაჭიმულია კაპადოკიის ზემოთ მდებარე ნაწილის გასწვრივ და პარიადრესის მთა… არმენიის მხარეებია: მოსხურ მთებთან – კოტარძენე, მას ზემოთ ბოქასად წოდებული მხარე, მდ. კიროსის გასწვრივ – ტორასენე და ტოტენე. მდ. არაქსის გასწვრივ კოლთენე და მის ქვემოთ სოდუკენე, პარიადრესის მთასთან სირაკენე და საკაპენე…” (ანტიკური კავკასია, 2010, გვ. 356).

პტოლემაიოსის აღწერიდან ჩანს, რომ მას დაფიქსირებული აქვს ის მდგომარეობა, რაც შეიქმნა მის შემდეგ, რაც არმენიამ იბერიას ჩამოაჭრა ვრცელი ტერიტორიები პარიადრეს კალთები, გოგარენა და ხორძენა. ამიტომაც მან არმენიაში შეიყვანა მოსხური მთები – ესე იგი მთათა სისტემა კარჩალ-არსიანიდან ვიდრე ჭოროხისა და ევფრატის სათავეებამდე.

საბოლოდ, პტოლემაიოსი სარმატიას უწოდებს დასავლეთ საქართველოს ზღვისპირს, კოლხიდას – ტერიტორიას ჭოროხიდან ტრაპეზუნტამდე (სურმენემდე), სადაც ცხოვრობენ ლაზები და მანრალები, კოლხიდის ნაწილად თვლის ჭოროხის ხეობას არსიანის ქედამდე, სადაც, კარჩხალ-არსიანის მთიანეთში ეგულება კორაქსის მთა და მდ. კორაქსი, აქვე იწყება მოსხური (მოსხები) ქედი. და აქვეა ქ. არტანისა – იბერიაში.

ეს ადგილი მისთვის მნიშვნელოვანი გეოგრაფიული წერტილია, საიდან ავლებს შესაბამის ხაზებს ქვეყანათა ადგილმდებარეობის განსასაზღვრად.

5. “სვანოკოლხების” ტომს პტოლემაიოსი ასახელებს “პონტოს გასწვრივ” სხვა ტომთა ჩამონათვალის ბოლოს – “…პონტოს გასწვრივ – აქაველები, კერკეტები, ჰენიოხები და სუანოკოლხები”… (ანტიკური კავკასია, გვ. 356,გ).

მაშასადამე სვანოკოლხები ცხოვრობდნენ ჰენიოხების ქვემოთ.

სტრაბონის მიხედვით ჰენიოხები ცხოვრობდნენ პიტიუნტამდე (პიტიამდე), რომელიც ჩემი კვლევით დაახლოებით შეესაბამება თანამედროვე პუნქტ პაზარს (არდაშენ-ათინასთან). აქ თურმე, პტოლემაიოსის ცნობით, მთიანეთში, ცხოვრობდნენ სვანოკოლხები. აღსანიშნავია, რომ მკვლევარ ლაბაძის (და არა მარტო მისი) ცნობით, ათინასთან მცხოვრები ლაზები დღესაც თავის თავს “სვანებს” უწოდებენ და თავიანთ ლაზურ კილოს “სვანურად” მიიჩნევენ.

დასავლეთ საქართველოს სანაპიროს არა მხოლოდ პტოლემაიოსი და სომხური გეოგრაფია უწოდებდნენ სარმატიას, არამედ მრავალი სხვა ავტორიც. იქ მცხოვრებ და ზემოთჩამოთვლილ ქართველ ტომებსაც “სკვითებს” უწოდებდნენ. ამის ძირითადი მიზეზი უნდა ყოფილიყო დასავლეთ საქართველოს მხარის ნაკლები შესწავლა იმჟამინდელ მეცნიერთა მიერ. თვით პტოლემაიოსიც კი მას უწოდებს “უცნობ ქვეყანას”, ანდა “უცნობ მიწას”. ის წერს – “იქაური მერიდიანის გასწვრივ, ვიდრე უცნობ მიწამდე” (იქვე, გვ. 356,ბ). ანდა “სარმატიას იკავებენ – უცნობი მიწის მიმდებარე ჰიპერბორეელი სარმატები…” (იქვე, გვ. 356,გ) და ა. შ.

დასავლეთ საქართველო I ათასწლეულში შავი ზღვის დონის მკვეთრი ამაღლების გამო გეოგრაფიულად რთული რეგიონი იყო, ამიტომაც შესასწავლად ძნელი.

 

სვანოკოლხები

Souannokolchoi

1) კლავდი პტოლომე პონტოს ჩრდილოეთ ტომთა შორის, ჰენიოხების მეზობლად, ასახელებს სვანკოლხებს (გეოგრაფია, V, VIII, 25).

2) სტრაბონი იმ ხალხთა შორის, რომელნიც პონტოში მკვიდრობდნენ დასახელებული ჰყავს სვანები, სტრაბონის სიტყვით პონტოს მთიელ ტომთა შორის სვანები პირველნი არიან ძალითა და ძლიერებით, მბრძანებლობენ ყველა გარშემო ტომზე, და უჭირავთ კავკასიონის მთიანი მხარე, რომელიც აღმოსავლეთი დიოსკურიის ზემოთაა (სტრ. გეოგრ. XI, 2, 19).

3) სვან-კოლხები მოხსენიებული ჰყავს სომეხ ისტორიკოსს ფავსტოს ბიზანტიელს, სახელწოდებით ეგერ-სვანი, ე. ი. მეგრელ-სვანი (პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, 1954, გვ. 145).

 

ძველ ბერძენ – მართლმადიდებელ ეპისკოპოსთა განმარტებანი ქართველთა წარმოშობის შესახებ

თესალონიკელი არქიეპისკოპოსი ევსტატე (ევსტათიოსი) განმარტავს ჰომეროსის (ძვ. წ. VIII ს.) “ილიადას” ადგილებს ქართველებთან დაკავშირებით, ჰომეროსი თავის ილიადაში წერს – ტროას ომში “ჰალიზონებს მოუძღოდნენ ოდიოსი და ეპისტროფოსი, შორეული ალიბედან, საიდანაცაა ვერცხლის საწყისი” (II, 856-857). არქიეპისკოპოსი ევსტატე ასე განმართავს ამ ადგილს ჰომეროსიდან – “ჰალიზონები ხალიბებს უწოდა (ჰომეროსმა), ხალიბებს ჰქონდათ განთქმული ვერცხლის საბადოები, ახლა კი აქვთ რკინისა. გეოგრაფოსი ამბობს, რომ ზოგიერთნი ნაცვლად “ალიზონებისა” წერენ “ალაზონები” ანდა “ოლიზონები” (ანტიკური კავკასია, ენციკლოპედია, I, 2010, გვ. 49).

როგორც “გეოგრაფოსის” (ჩანს იგულისხმება სტრაბონი), ისე არქიეპისკოპოს ევსტატეს თვალსაზრისით ხალიბები მონაწილეობდნენ ტროას ომში და მათ ასევე ეწოდებოდათ “ალაზონები”. ალაზონები არის საწყისი სიტყვებისა “ლაზონია” (ასე ერქვა ოლქს ტრაპეზუნტის მახლობლად) და “ლაზი” (ასე ერქვა ტომს ასევე ტრაპეზუნტის ახლოს მცხოვრებთ), ხოლო ხალიბები იგივე ქალდები, ქალდეას ქვეყნის მცხოვრებნი არიან. ასე, რომ ქალდები (საიდანაც წარმომავლობს სიტყვა “ქართული”) ასევე იწოდებოდნენ ლაზებადაც. ქალდები და ლაზები ერთი ხალხი იყო. ქალდები (ქართველები) და ლაზები მუდამ ერთად იხსენიებოდნენ მწერალთა მიერ.

იგივე არქიეპისკოპოსი ევსტატე ასევე წერს ქართული ტომის გარგარელების შესახებ. ამ ტომის სახელი (გარგარი) იმითაა საინტერესო, რომ მისგან უნდა იყოს წარმომავალი ქართული პროვინციის გუგარის სახელი (გუგარქი), სიტყვის ფუძე ეთანადება ქართველთა ეთნო ფუძეს – “გგრ” (ეგრისი, არგვეთი, გურია…). გარგარ – გუგარ – გგრ (არ ვეთანხმებით თვალსაზრისს თითქოსდა გუგარქის სახელი მოდის სკვითური ტომის “გოგის” სახელისაგან).

ჰომეროსის სხვა ადგილის კომენტარში ევსტატე წერს – “მონათხრობი ირწმუნება იმასაც, რომ გარგარელები – იმ ხალხის სახელია, რომელიც ამაზონებთან იყო კავშირში” (იქვე, გვ. 50). ამაზონები – მისივე სიტყვით, არა მარტო მეომარი ქალების, არამედ ქალდების ტომის მეომარი მამაკაცების სახელიც იყო, რომელნიც ჩაცმულობისა და გრძელი თმების გამო ზოგიერთს თურმე ქალებად წარმოედგინათ.

საერთოდ, ივ. ჯავახიშვილის კვლევებით, ქალდუ ანუ ქალდი იყო იმ ქვეყნის სახელი, საიდანაც, როგორც ის წერდა წარმოდგებიან “ქართველები, ლაზები და სვანები”, ანუ ქალდუ – ქართველთა უძველესი საერთო ქვეყნის სახელი იყო. ქალდუს ქვეყნის მცხოვრებთ, იმჟამად ქალდები ანუ ხალდები ერქვათ, მათ ასევე ხალიბებს უწოდებდნენ. ხალიბების მეომარი ტომის სიძლიერის შესახებ წერდნენ ქსენეფონტე და სხვა ავტორები. თესალონიკელი არქიეპისკოპოსის ევსტრატეს განმარტებით კი ქალდები იგივე ალაზონები ანუ ლაზები არიან. ანუ ქართველთა საერთო სამშობლოს სახელი “ალაზონიაც” ყოფილა. (როგორც ითქვა აქედან უნდა იყოს სახელები არზე, არზენა (ალზენა-ლაზენა-ლაზივი-ლაზიკა), არზენა-არსიანი, არაზანი და სხვა).

კლიმენს ალექსანდრიელის (II-III სს) მიიჩნევს, რომ პონტოსზღვისპირეთში იბერიის მეზობელი და მახლობელი ამაზონები იყო არა მაინცდამაინც ქალების ტომი, არამედ ქალდებისა, ის წერს – “იბერიის მახლობლად ქალები მამაკაცურ საქმეს ეწევიან სახლში და მშობიარობის დროსაც არ ტოვებენ საქმეს. ქალი ყველაზე მძიმე სამუშაოს დროსაც კი მშობიარე აიყვანს ხელში ჩვილს და სახლში შეყავს. ქალები აქ არაფრით არ ჩამოუვარდებიან მამაკაცებს, სახლს დარაჯობენ, ნადირობენ, საქონელსაც დარაჯობენ” (იქვე, გვ. 369). ანდა წერს – “ამაზონები – სკვითური ტომი, ვაჟკაცური, მამაკაცური ტომი კოლხების მეზობლად” (იქვე, გვ. 369).

ხალიბების ანუ ქალდების თანამეტომენივე იყვნენ მათგან მოშორებით მცხოვრები კარდუხები, იგივე კორდიელები. კარდუ, კორდ ანუ ქართუ და კორდ მათი ქვეყნის, ასევე სატომო სახელი იყო. კარდუხების დიდი და მეომარი ტომის შესახებ წერს ქსენოფონტე. ბერძნულ 10.000 კაციან ჯარს კარდუხები ვანის ტბის სამხრეთ-დასავლეთით უხილავს. ესაა არარატის მახლობელი არეალი, იქ, სადაც გაჩერდა ნოეს კიდობანი, ამიტომაც ევსევი კესარიელიც (IV ს), საეკლესიო ისტორიის მამაც ეხება ამ საკითხს – ევსევი კესარიელი წერს – “არმენიელთა ქვეყანაში, კორდიელთა მთებზე ახლაც არის შემორჩენილი მცირეოდენი ნაშთი იმ ხომალდისა” (ანტიკური კავკასია, ენციკლოპედია, I, გვ. 383).

კარდუხების ანუ კორდიელთა ქვეყანა დაახლოებით ძვ. წ. VI ს-ში არმენიელებმა დაიპყრეს, ამიტომაც ისინი “არმენიაში” მცხოვრებნი აღმოჩნდნენ. უფრო ადრე კი დაახლოებით ძვ. წ. IX-VIII ს-დან კარდუხების (იბერიელთა წინაპრების), მეზობლები ყოფილან ლუვიელები, ვანის ტბის პირას მცხოვრები ცნობილი ხალხი, რომელსაც ლურსმული დამწერლობა გააჩნდა. ამიტომაც ვანის ტბის პირას ძვ. წ. VIII-VI საუკუნეებში ერთმანეთის მეზობელი ქვეყნები იყვნენ ლუვია (იგივე ლივია) და იბერია (იბერიელი ხალხის ძველი სამშობლო). აქედან იბერიელები (იგივე ივერიელები) ნაბუქოდონოსორს უფრო ჩრდილოეთით პონტოს ზღვისპირეთში გადაუსახლებია.

ამ საკითხს ეხება ევსევი კესარიელი, ის წერს – “აბიდენეს თხზულებაში ასირიელთა შესახებ ასეთი რამ სწერია ნაბუქოდონოსორზე: – “მეგასთენესი ამბობს, რომ ნაბუქოდონოსორმა, რომელიც ჰერაკლეზე მეტ ძალას ფლობდა, ლიბიისა და იბერიის წინააღმდეგ გაილაშქრა და დაიპყრო რა ეს ქვეყნები, ნაწილი მოსახლეობისა პონტოსის მარჯვენა მხარეს დაასახლა” (ევსევი კესარიელი, ევანგელური შემზადება, IX, 41,1, იქვე, გვ. 383).

ევსევი კესარიელი იმეორებს ძველ ცნობებს, რომ იბერიული ხალხის ერთი ნაწილი ძვ. წ. VI ს-ში სამხრეთის სამშობლოდან უფრო ჩრდილოეთით – შავიზღვისპირეთში დასახლდა. ჩანს, თავისსავე თანამეტომეებთან ძველ კოლხეთში. მეგასთენეს ცნობით თავის მხრივ კოლხები და მოსხებიც ერთი ხალხი ყოფილა.

იგივე ევსევი კესარიელი სხვა ნაშრომში მიიჩნევს, რომ მოსოხისაგან წარმოიშვნენ მოსინიკები (მოსოხები და მოსინიკები ერთიდაიგივე ტომია), ხოლო სანები იგივე სანიგები არიან, ისინი ერთი ხალხია. ის წერს – “მოსოხი, საიდანაცაა მოსინიკები… სანები, რომელთაც სანიკებსაც უწოდებენ, პონტომდე არიან დასახლებულნი. აქ აფსაროსი და სებასტოპოლისი, კავსოლიმანი და ფასისი უერთდებიან ერთმანეთს. ეს ტომები ტრაპეზუსამდე არიან განსახლებული” (იქვე, გვ. 384-385).

მდ. ფაზისს – ქართველი ხალხის განსახლების ერთერთ ძირითადი რეგიონის მთავარ მდინარეს ახსენებს ბასილი დიდიც. (IV ს). ის თავის “ექვსთა დღეთაში” წერს “ფასისი, რომელიც კავკასიის მთებიდან მოედინება და მრავალი სხვა მდინარე ჩრდილოეთიდან ევქსინის პონტისაკენ მიედინება” (ბასილი დიდი, ცხრა ჰომილია ექვსდღიურზე, III, 6, იქვე, გვ. 381).

ბერძნები და, ჩანს, ქართველებიც, მრავალ მდინარეს უწოდებდნენ ფასისს. ბერძნული შეხედულების შესაბამისად წმიდა, სუფთა და სასმელად საუკეთესო მდინარის წყალი შეიძლებოდა წოდებულიყო ფასისად. ასევე, ზოგიერთი კვლევით, ფასისი ეწოდებოდა წმიდა, საუკეთესო, განსაკუთრებული ხარისხის ზეთსაც. მდ. ფასისის სანაპიროებიც, შესაბამისად ლამაზი უნდა ყოფილიყო, ხოლო ჰავა ამ მდინარის ნაპირის საუკეთესო მაშასადამე ჭაობის, მკვდარი ანდა შლამიანი წყალი არ შეიძლებოდა ფასისად წოდებულიყო. ამიტომაც ასეთი შესანიშნავი მთის წყლების სიმრავლის გამო, ფასისიც მრავალი იყო. ერთერთი, მაგალითად, ეჭვმიუტანელად იყო არაქსი სათავეებში, ფასისად წოდებული. ასევე მდ. ჭოროხი, ჩქარი და სასმელად ვარგისი მთის მდინარე, ასევე ფაზისად უნდა ყოფილიყო წოდებული მდინარე ლიკოსიც ანუ კელკიტი, რომელსაც თერმეჩაიც ეწოდება (ძველი თერმოდონტი) და აქვე იყო ქალაქი თემისკირა, ეს მდინარე კოლხების ძველი მოსახლეობის ქვეყანაში გადაედინებოდა, აქ იხილა ქსენეფონტემ ტიბარანები და ხალიბები. ეს მხარეები იმჟამინდელ არმენიასთან ახლოს მდებარეობდა. ჩანს მის შესახებ წერს თემისტიოსი (IV ს), ის წერს – “მე, კეთილო ჭაბუკო, მჭერმეტყველური სიტყვები მოვიმკე… პონტოს სანაპიროზე, ფასისის მახლობლად ახლაცაა თერმოდონი, ამაზონთა საგმირო საქმეები და თემისკირიონი… კოლხთა და არმენიელთა შორის…” (ანტიკური კავკასია, ენციკლოპედია, I, გვ. 393). აქვე წერს, რომ იქ “სადაც თესალიიდან მოსული არგო პოეტებმა განადიდეს”, უნდა ითქვას, რომ ამჟამადაც ქ. თერმესთან (ე. ი. ძველ თერმოდონთან) ახლოს არის ჰერაკლესა და იაზონის კონცხები, ძველად, ჩანს ფიქრობდნენ რომ არგომ აქ დაისადგურა.

სტეფანე ბიზანტიონელი (VI ს) თავის ეთნიკაში წერს ქართულ ტომთა შესახებაც – “ამაზონები – თერმოდონტთან მკვიდრი ქალთა ტომი” (იქვე, გვ. 409).

“…ამარანტები – კოლხური ტომი, რომელთა ქვეყნიდან მოედინება ფასისი… არაქსი – არმენიის მდინარე… აფსილები – სკვითების ტომი, ლაზების მეზობელი არიანეს მიხედვით… ბექეირი – სკვითური ტომი… ბიძერები – ტომი პონტოსზე, არის ბიძერთა ნავსადგურიც… გარგარები, ტომი, რომელიც ხორციელ კავშირშია ამაზონებთან… გარგარენე… გოგარენე – ადგილი კოლხთა და იბერთა შორის… დარდაიები – კავკასიასთან მკვიდრი ტომი… დია – VII ქალაქი სკუითიაში, ფასისთან, დიოსკურიასი – ქალაქი პონტოსის მიდამოებში, რომელსაც სებასტოპოლისსაც უწოდებენ, ადრე მას ეწოდებოდა აია… დრილე – დასახლება ტრაპეზუსთან… ჰეპტაკომეტები – სკიდისეს მთაზე მოსახლენი, ბიძერებსაც უწოდებენ… ზიგები – ბოსპოროსთან, ჩანს მათია ზიგოპოლისიც ტრაპეზუსთან …თემისკირა – ქალაქი თერმადონთან… კორაქსები. კოლხები ტომი კოლების მახლობლად (კორაქსთა კედელი, კორაქსთა ქვეყანა)… კვიტა – კოლხური ქალაქი, არის სხვაც სკვითიაში, არის ორი კოლხური და ევროპული, არის ქალაქი კვიტაიონი კრეტაზე… კოლები = კავკასიასთან მკვიდრი ტომი, ქვეყანა – კოლიკე… ლაზები – სკვითური ტომი, არის სოფელიც არიან-ოსის მიხედვით – ძველი ლაზიკე… მაკრონები – დღევანდელი სანები… მოსხები – კოლხური ტომი. მატიენების მეზობელი… სანიგები – აბაზგების მეზობლად მკვიდრი სკვითური ტომი… ტიბარენია – ქალაქი პონტოსთან, ხალიბებისა და მოსინოიკების მიმდებარე… გულმოდგინედ მისდევენ თამაშსა და სიცილს და ამას უდიდეს ბედნიერებად მიიჩნევენ, მათი მეზობლები არიან ხალიბები და ლევკოსირიელები… ტაოხები – პონტოსის შიდამხრის მკვიდრი ტომი, ზოგიერთები მათ ტაოებს უწოდებენ… ფასისი – აიას ქალაქი, კოლხიდის მდინარე ფასისთან. დაარსებულია მილეტელების მიერ, არის სხვა მდინარე ფასისიც – ტაპრობანეში… ქალდეები, ტომი კოლხიდის მახლობლად… ხალიბები – პონტოსის მიდამოებში, მდინარე თერმოდონტთან მცხოვრები ტომი, მათზე ევდოქსოსი წერს – “ხალიბების ქვეყნიდან გააქვთ რკინა, რომელსაც აქებენ წრთობისათვის გამოსადეგობის გამო”. ჰომეროსი მათ ჰალიზონებად იხსენიებს კატალოგში პაფლაგენიელების შემდეგ – “ჰალიზონებს კი ოდიოსი და ეპისტროპოსი უძღოდათ, შორიდან მოსულნი – ალიბედან, სადაც არის ვერცხლის საბადო”, ანუ შეცვლილია დამწერლობა – “შორიდან ხალიბედან”, ხალიბებს სამხრეთით არმენიები ესაზღვრებიან”… (სტეფანე ბიზანტიელი, ანტიკ. კავკასია, ენციკლოპედია, გვ. 418).

ტაოს, ბასინსა და მიმდებარე მხარეებს როგორც ბერძნები, ისე სომხები “იბერია”, “ივერიას” უწოდებდნენ და მათ მცხოვრებლებს კი ქართველებს, ივერიელებს უწოდებდნენ. პატკანოვ-მარის თეორიით თითქოსდა ეს მხარეები თავდაპირველად სომხებით იყო დასახლებული, რომელნიც შემდგომში ქართველებად გადაიქცნენ ე. წ. “ქართიზაციის” პროცესის შედეგად, რომელიც იქაურ სომეხთა მიერ ქალკედონიტური სარწმუნოების მიღებამ გამოიწვია. ამ თვალსაზრისს ეწინააღმდეგება ძველ ავტორთა ცნობები, რომელნიც ზემოთ იყო მოხმობილი და გულისხმობს ქართული ტომების თავდაპირველადვე ცხოვრებას არა მხოლოდ ტაოსა და ბასიანში, არამედ უფრო სამხრეთითაც ვანის ტბიდან ვიდრე ტრაპეზუნტამდე, თუმცა არსებობს პირდაპირი ცნობებიც. ერთერთია მაგალითად VI ს. ავტორის სტეფანე ბიზანტიელის ნაშრომი ეთნოსთა შესახებ, კერძოდ მასში ნათქვამია, რომ “ობარენე” ერქვა ევფრატსა და მტკვარს შორის მოქცეულ ტერიტორიას ანუ ტაოსა და ბასიანის მხარეებს. “ობარენე” ეტიმოლოგიურად იგივე “იბერიაა”. აღსანიშნავია, რომ ამ და მის მომიჯნავე მხარეებს “იბერ” ფუძით მრავალი სახელწოდება არსებობდა, რომელთაც სხვაგანაც ვეხებით. სტეფანე ბიზანტიელი წერს – “ობარენე – არმენიის ნაწილი, რომელიც ემიჯნება მდინარე ევფრატს პარალელურად მიმდინარე მდინარე კიროსს (მტკვარს). მათ იხსენიებს კვადრატოსიც “პართიკის” მეექვსე წიგნში: “მდინარე კიროსის გასწვრივ მკვიდრობენ ობარენები და ოტენები – არმენიის დიდი ნაწილის მოსახლენი” (იქვე, გვ. 418). აქ ცხადია ლაპარაკია ტაოს, ბასიანისა და მიმდებარე მხარეების მოსახლეობის შესახებ.

საერთოდ აღნიშნულ და სხვა ძველ მართლმადიდებელ ავტორთა ცნობები აქარწყლებს ე.წ. “ქართიზაციის თეორიის” იდეას, თითქოსდა ჩრდილო არმენიის მოსახლეობის ნაწილი “ქართიზაციის” შედეგად გაქართველდა, პირიქით ეს ტერიტორიები იმთავითვე ქართული იყო.