ეკლესიის შინაური ყოფა ანტონ პირველამდე

XVII საუკუნესა და XVIII საუკუნის დასაწყისში საქართველოს პოლიტიკურმა დაშლილობამ უკიდურესი სახე მიიღო, რასაც თან სდევდა შინაური ომები. „სულ 40 წლის მანძილზე (1660-1701) იმერეთში ჩვიდმეტჯერ გადააგდეს ტახტიდან მეფე. ამათგან ოთხი მოკლეს, ხოლო ცამეტი გააძევეს, კერძოდ, ჩვენი სახელოვანი პოეტი არჩილ მეფე ხუთჯერ დასვეს და ხუთჯერვე გადმოაგდეს იმერეთის ტახტიდან“.
იმერეთის მეფისაგან დამოუკიდებელ პოლიტიკას, არა მარტო გურიის, სამეგრელოსა და აფხაზეთის მთავრები ადგნენ, არამედ თავადებიც კი ნაკლებად ემორჩილებოდნენ მას. ძირითადად ასეთივე ვითარება იყო შექმნილი აღმოსავლეთ საქართველოშიც, კერძოდ, ქართლში, სადაც არსებობდნენ ძლიერი სათავადოები, რომელნიც ზოგჯერ მეფეს მეტისმეტად ავიწროებდნენ; „თავადებმა მიიტაცეს და გაისაკუთრეს სამეფო ყმა-მამული. ერისთავ-მოურავებმა ხელმწიფობა დაიჩემეს. მთავრები აუქმებდნენ საეპისკოპოსოებს, საწინამძღვროებს და იტაცებდნენ საეკლესიო მამულებს. საერო ფეოდალებმა მიითვისეს საკათალიკოსო სამფლობელოები“.
დასავლეთ საქართველოში XVII ს-ის 60-იან წლებში დაწყებული ანარქია XVIII საუკუნის პირველ ნახევარშიც გრძელდებოდა. მეფის ხელისუფლება ძლიერ დასუსტდა. „ძლიერდებოდა ოსმალთა გავლენა იმერეთში… ციხეები ტყვის მსყიდველთა ბუნაგებად გადაქცეულიყო. ციხისა და მის გარეშემო სოფლების მოსახლეობა თანდათან მაჰმადიანდებოდა“.
ვახუშტი წერს, რომ საქართველოს სამეფოს დაშლის შემდეგ ერისთავები აღარ იცვლებოდნენ, „მთავარნიცა არღარა იწოდებოდნენ მთავრად არამედ თავადად“, ვახუშტი ჩამოთვლის თავადების ცნობილ სახელებს ქართლში: „პირველი მუხრანის ბატონი, არაგვის ერისთავი, ქსნის ერისთავი, ამილახორი და ყაფლანისშვილი, ზემოციცისშვილი… და სომხეთის მელიქი. ხოლო აზნაურნი მრავალნი არიან…“, კახეთში – „ჩოლოყაშვილი და მაყასშვილი იტყვიან ირუფაქიძეობას, ენდრონიკასშვილი… ჯორჯაძე, ჭავჭავაძე, ვაჩნაძე, ვახვახისშვილი, რუსისშვილი, ჯანდიერისშვილი, ავალისშვილი და ჩერქეზი… გურამისშვილი და ტუსისშვილი“, იმერეთში – „აბაშიძე, მხეიძე, წერეთელი და ჩხეიძე (ამავე ჩხეიძეს გვარი არს აწინდელი რაჭის ერისთავი და სპასპეტი რაჭისა), ლორთქიფანიძე, ნიჟარაძე და ღოღობერიძე… ხოლო რაჭის – წულუკიძე, იაშვილი, ჯაფარიძე, ინასარიძე და ლასხიშვილი, ხოლო სვანეთს – გელოვანი… კვალად ვაკესა შინა ჭილაძე, და მიქელაძე და ჩიჯავაძე…“ სამეგრელოში ანუ ოდიშში – „…არს ჩიქოვანი, რომელმან მოწყვიდნა დადიანნი და მთავარნი ოდიშისანი… და იქმნა დადიანად… კვალადცა არიან მთავარნი ესენი: გოშაძე, ფაღავა, ჯაიანი, ჩიჩუა…“, აფხაზეთში – შარვაშიძე და ანჩაბაძე, გურიაში – გურიელი, თადგირიძე, ამილახორი, შარვაშიძე, ბერიძე, კვერღელისძე, ბერეჟიანი, ნაკაშიძე.
თავადები თავიანთ მამულში სრულ ხელმწიფობას იჩემებდნენ. სახელმწიფო ხელისუფლების დასუსტებამ მოქმედების თავისუფლება მიანიჭა უამრავ დიდებულს, თავადს, აზნაურს. ყველას გააჩნდა საკუთარი მამული, მიწა-წყალი, რომელზედაც სრულ ბატონ-პატრონებად გრძნობდნენ თავს: ერთი შეხედვით, საქართველოში ამ დროს დამყარდა ისეთი საზოგადოებრივი წყობა, რომელიც სრულიად განსხვავდებოდა მეზობელი ქვეყნების ტოტალიტარიზმისაგან. კერძოდ, ამ დროს რუსეთში (გარკვეულწილად სპარსეთ-ოსმალეთში) სახელმწიფო მკაცრად ცენტრალიზებული იყო და მეფე თვითმპყრობელ ხელმწიფედ იქცა, შემდეგ კი იმპერატორად, ამის გამო ყოველი საზოგადოებრივი ფენა უმკაცრეს ტოტალიტარულ სახელმწიფოებრივ დაწოლას განიცდიდა. საქართველოში ასე არ იყო, მაღალი წოდება თავისუფლად გრძნობდა თავს. ცნობილია, თუ როგორი სერიოზული საფრთხის წინაშე იდგა ქართველი ერი აღნიშნულ დროს, მაგრამ როგორც ჩანს, დიდებულების დიდ ნაწილს არავითარი კომპლექსი უიმედობისა და უსასოობისა არ გასჩენიათ, მათ სწორედ არსებული ვითარება მოსწონდათ (თავისუფალი ბატონ-პატრონობა პირადი მამულისა, რომელსაც იცავდნენ კიდეც. ისინი დიდ წინააღმდეგობას უწევდნენ მეფის ყოველ ქმედებას ქვეყანაში ცენტრალური ხელისუფლების განმტკიცებისათვის).
საქართველოს ერთიანობის აღდგენისათვის მარად იბრძოდნენ გამოჩენილი მოღვაწენი, მაგრამ სპარსეთ-ოსმალეთი თითქმის ყოველ საუკუნეში ანახლებდა 1555 წლის ამასიის ზავს, რომლის ძალითაც აღმოსავლეთ საქართველო ირანის, ხოლო დასავლეთ საქართველო ოსმალეთის ვასალურ მხარეებად ითვლებოდა. მართალია, საქართველო ორად იყო გაგლეჯილი სპარს-ოსმალთა მიერ, ხოლო შინაგანი ძალები მისი გაერთიანებისათვის ბრძოლაში უძლურნი იყვნენ, მაგრამ გაცილებით უფრო დიდი უბედურება იყო ქართველი ერის დაშლა ტომებად და თემებად. ერთიანი სახელმწიფოს დარღვევამ ტომობრიობა და თემობრიობა ააღორძინა. როგორც აღნიშნული იყო, XV საუკუნის II ნახევრიდან ჩამოყალიბებულ – ახლად შექმნილ იმერეთის, ქართლისა და კახეთის სამეფოებში, რომელთაც თავიანთი მკაცრად დადგენილი საზღვრები, თავიანთი ჯარი და სხვა სახელმწიფოებრივი დაწესებულებები ჰქონდათ, თანდათან ყალიბდება ახალი ეთნიკური (ცხადია, ქართულ ჩარჩოებში მყოფი) ჯგუფები – ქართლელობა („ქართველობა“), კახელობა, იმერლობა. საუკუნეთა მანძილზე (XVI-XVIII საუკუნეებში) თანდათან, ერთმანეთთან ბრძოლის შედეგად, მათ უყალიბდებათ „ტომობრივი თავმოყვარეობა“. კარგად წერს ამის თაობაზე ივანე ჯავახიშვილი: როცა „კახეთის მეფე“ თეიმურაზ I-მა შეძლო ქართლის სამეფოს ტახტის დაჭერა, ქვეყნის გაერთიანებისათვის გადადგმულ ამ ნაბიჯს საპირისპირო შედეგი გამოუღია, ქართლელ დიდებულებს არ მოსწონებიათ ქართლის „დაჭერა“ კახელების მიერ, „რაკი ორისავე ტახტის გამაერთიანებლად კახთ ბატონი თეიმურაზი იყო და ქვეყნის მართვა-გამგეობის სათავეში, ალბათ, მისი კახელი თანამშრომლები სჭარბობდნენ“. ფ. გორგიჯანიძის სიტყვით, „კახნი ქართველთ (ე.ი. ქართლელთ) ზედ ამაყობდეს და ხმლით დაჭირულს ეძახდნენ, უპატიოთაც ეპყრობოდეს“. ამ უგუნური და ბეცი ყოფა-ქცევისა და მედიდური პოლიტიკის წყალობით „ქართველთ (ე.ი. ქართლელთ) გული გაავებოდა“.
„…კახელ ხელისუფალთა მედიდურმა და წინდაუხედავმა ქცევამ ქართლში ტომობრივი თავმოყვარეობისა და განკერძოების დამღუპველი გრძნობა გამოაღვიძა…“.
თუკი თვით საქართველოს გულში, ქართლშიც კი, სადაც ქართველი ერის საუკეთესო სულიერ-კულტურული ძალები იყო თავმოყრილი და სადაც ქართული ეკლესიის ცენტრი მდებარეობდა, ტომობრიობა აღორძინებულა, როგორი მდგომარეობა უნდა შექმნილიყო პერიფერიებსა და განსაკუთრებით კი დასავლეთ საქართველოში, სადაც იმერეთის სამეფოს ოდიშის, გურიის, აფხაზეთისა და სვანთა სამთავროები გამოეყვნენ. ქვეყნის პოლიტიკურმა დაშლამ, კუთხური სახელმწიფოებრივი ერთგულების ჩამოყალიბებამ, მათში საუკუნეთა მანძილზე (XVII-XVIII საუკუნეები, XIX ს-ის დასაწყისი) ხელი შეუწყო ტომობრივ-თემობრიობის აღორძინებას. სვანი, გურული, იმერელი, მეგრელი – ვითარცა ქართველი ერის ტომები, ჩამოყალიბებულ სახეს იღებს. ლევან II – დადიანის გამანადგურებელმა მრავალათეულწლოვანმა თავდასხმებმა იმერეთზე, შემდეგ კი იმერეთის მეფის საპასუხო ლაშქრობებმა ოდიშში იმერული და მეგრული ტომობრიობა ააღორძინა. საერთოდ პოლიტიკურ-ადმინისტრაციული დანაწევრება და ამის შედეგად წარმოქმნილ სახელმწიფოებრივ ერთეულებს შორის მუდმივი ბრძოლები ერის დაშლასაც იწვევდა.
საბედნიეროდ, თვით ასეთი პოლიტიკური დაქუცმაცებულობის დროსაც კი, ჩვენ, ხალხს როგორც აღმოსავლეთში, ისე დასავლეთ საქართველოში ძლიერი ეროვნული თვითშეგნება აღმოაჩნდა. ქართველთა ეროვნული თვითშეგნების განმტკიცებისათვის ამ სასტიკ დროს განსაკუთრებით ქართული ეკლესია იღვწოდა. ამას ამოწმებს მრავალი საეკლესიო სიგელ-გუჯარი, შედგენილნი საუკუნეთა მანძილზე. მაგალითად, 1733 წელს შედგენილ საბუთში „შეწირულობის სიგელი ბიჭვინტისადმი“ აფხაზეთის კათალიკოსი თავის სამწყსოს, რომელშიც გურიის, იმერეთის, ოდიშის, სვანეთისა და აფხაზეთის მოსახლეობა (ანუ ბიჭვინტის ღვთისმშობლის სამწყსო) შედიოდა, „ქართველებს“ უწოდებს. ეს თვალსაზრისი გამოთქმულია დასავლეთ საქართველოს უსაშველო დაქუცმაცებულობის ჟამს, უფრო მეტიც, იქვე ნათქვამია, რომ ათასრვაასი წლის წინ, I საუკუნეში, ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის იესო ქრისტეს მოციქულის, ანდრია პირველწოდებულის დასავლეთ საქართველოში მოღვაწეობის ჟამს, მთელი დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობას ქართველები შეადგენდნენო (ე.ი. XVIII საუკუნის დასაწყისში ეკლესია არ ცნობს ქართველი ერის ტომობრივ დაყოფას).
დასავლეთ საქართველოს კათალიკოსი წერს: – „დიდად უღვაწიათ მეფეთა, მთავართა და დარბაზის ერთა განდიდება ცათა მობაძავისა კათოლიკე ეკლესიისა ბიჭვინტისა ღვთისმშობელისა და სამოციქულოსა საყდრისა და მას ზედა მჯდარისა კათალიკოზისა ამაღლება და აღმატება, რათა შეკვრითა და გახსნითა მისითა ეგენ სამეფონი ესე ლიხთ-იმერის, აფხაზეთისა და ყოვლისა ჩრდილოეთისა ეკლესიისანი… პირველწოდებულისა ანდრიას მოეცა ჩრდილოეთისა ქვეყანა მოქცევად ჩვენებითა წმიდისა ღვთისმშობელისათა, რამეთუ ჩვენ ქართველნი მისნი წილ-ხდომილნი ვართ და ვიქადით სახელითა მისითა და ნეტარ ვართ, რამეთუ დედა მეუფისა მეოხად გვივის წინაშე ძისა თვისისა. ამათ კათოლიკოზთა და საჭეთმპყრობელთა ბიჭვინტისა ღვთისმშობლისათა მსახურება საყდრისა დიდად ეღვაწათ, რომელთამე სოფელნი და აგარაკნი შეეწირნეს… რაჭას… ოკრიბას… არგვეთს… საჩინოს… სამიქელაოს… ოდიშს… ეკის… შხეფს… სახარბედიოს… თეკლათს… წყალიგზას… ხობს… გურიას“.
აქედან ჩანს, რომ აფხაზეთის კათალიკოსი „ქართველებს“ სრულიად დასავლეთ საქართველოს იმერეთ-ოდიშ-გურიისა და სხვა კუთხეების მოსახლეობას უწოდებს.
ქართველთა ეროვნულ თვითშემეცნებას ეკლესია მყარ საფუძველს უქმნის, აღვივებს და ამტკიცებს მას. უფრო მეტიც, აფხაზეთის კათალიკოსი თავის თავს სრულიად საქართველოს, როგორც ერთიანი ქვეყნისა და ერთიანი სამწყსოს კანონიერ საჭეთმპყრობელად მიიჩნევს. მაგალითად, 1712 წლის შეწირულების წიგნს ბიჭვინთის კათალიკოსი ადასტურებს ბეჭდით, რომელსაც აქვს ასეთი წარწერა – „გრიგოლ მწყემსი ქრისტეს მიერ ყოვლისა საქართველოისა კათალიკოსი“.
ასევე მიაჩნია მცხეთის ეკლესიის საჭეთმპყრობელსაც. მაგალითად, XVII საუკუნის წყალობის წიგნს ასეთი წარწერით ადასტურებს – „ქ. ჩვენ სრულიად საქართველოს პატრიარქი მიტროპოლიტ-ალავერდელი მეფის ირაკლის ძე ანტონი“.
აქედან ჩანს, რომ როგორც ბიჭვინთელ (გელათელ), ისე მცხეთელ საჭეთმპყრობლებს, საქართველო – ერთიან ქვეყნად და ერთიან სამწყსოდ ჰყავთ წარმოდგენილი, ისინი ყოველ ღონეს ხმარობდნენ ამ თვალსაზრისის გავრცელებისა და განმტკიცებისათვის.
აღნიშნულ დროს აფხაზეთის საკათალიკოსო სრულ დასავლეთ საქართველოს მოიცავდა, ამიტომაც ეს ქვეყანა საეკლესიო – სულიერი თვალსაზრისით რეალურად წარმოადგენდა ერთიან, მთლიან ქვეყანას და არა დანაწევრებულს.
აფხაზეთის საკათალიკოსო მერვე საუკუნის დასაწყისში ჩამოყალიბდა. VIII-X საუკუნეებში ამ ქართულენოვანმა ეკლესიამ შეძლო თავის შემადგენლობაში სრულად შეეყვანა დასავლეთ საქართველოს ბერძნული იურისდიქციის ქვეშ მყოფი ეპარქიები. ამის გამო ბერძნულენოვანი წირვა-ლოცვა და ღვთისმსახურება ქართულენოვანით შეიცვალა. საქართველოს საპატრიარქოს შექმნის შემდეგ, XI ს-ში, აფხაზეთისა და ქართლის საკათალიკოსოები საქართველოს საპატრიარქოს უმთავრეს „საეკლესიო სამთავროებს“ წარმოადგენდნენ (საპატრიარქო მათ გარდა მოიცავდა ასევე ჩრდილოკავკასიელ ქრისტიანებს, „ხუნძეთის საკათალიკოსოს“ და სომხეთის სამიტროპოლიტოს).
საპატრიარქოს შემადგენლობაში აფხაზეთის საკათალიკოსოს თავისთავადობა არ დაუკარგავს და იგი როგორც დამოუკიდებელი საეკლესიო ერთეული, ისე არსებობდა, კერძოდ, აფხაზეთის საკათალიკოსოში შემავალი ეპისკოპოსები უშუალოდ ექვემდებარებოდნენ აფხაზთა კათალიკოსს, რომელიც თავის მხრივ, „უმრწემეს“ მამამთავრად ითვლებოდა საქართველოს პატრიარქთან, ანუ ქართლის კათალიკოსთან შედარებით (ისევე როგორც ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოში ნომინალურად არსებობდა „შვიდი სამეფო“, ასევე საქართველოს საპატრიარქოში არსებობდა ორი საკათალიკოსო – მცხეთისა და ბიჭვინთისა, ანუ ქართლისა და აფხაზეთისა). ქართულ საპატრიარქოში საკათალიკოსოებს ისეთივე უფლებები ჰქონდათ, როგორც უცხოეთის საპატრიარქოებში – სამიტროპოლიტოებს.
აღსანიშნავია, რომ აფხაზეთის საკათალიკოსომ ავტოკეფალია VIII საუკუნეში მოიპოვა, ამიტომაც უცხოელი ავტორები ხშირად წერენ საქართველოში (ივერიაში) არსებული ორი ავტოკეფალური ეკლესიის შესახებ, კერძოდ, ბალსამონი „ივერიაში არსებული ეკლესიების“ ავტოკეფალიაზე ლაპარაკობს („ეკლესიებს“ იგი მრავლობით რიცხვში ახსენებს, რაც კარგად ჩანს რუსულ თარგმანში). ცხადია, აქ ქართლისა (ზემო ივერიის) და აფხაზეთის (ქვემო ივერიის) ეკლესიები იგულისხმება. აღსანიშნავია, რომ თვით გვიან ხანაშიც კი ქართლის კათალიკოსი თავის თავს „ზემო ივერიის პატრიარქს“, ხოლო აფხაზეთის კათალიკოსი „ქვემო ივერიის პატრიარქს“ უწოდებდა. 1790 წელს შედგენილ ე.წ. ერთობის ტრაქტატშიც „ქვემო ივერია“ დასავლეთს, „ზემო ივერია“ კი აღმოსავლეთს ეწოდება.
XIII საუკუნეში საქართველოში შექმნილმა სახელმწიფოებრივმა კრიზისმა საზოგადოებრივ ასპარეზზე კვლავ წარმოაჩინა ერთიან ქართულ საპატრიარქოში აქამდე ჩრდილში მყოფი აფხაზეთის საკათალიკოსო; ხოლო ერთიანი სახელმწიფოს დაშლის დროისათვის ერთიანი საპატრიარქოც დამოუკიდებელ აფხაზეთისა და ქართლის საკათალიკოსოებად დაიშალა.
XVI საუკუნის პირველ ნახევარში შედგენილი „ბიჭვინთის იადგარიდან ჩანს, რომ აფხაზეთის საკათალიკოსოს იურისდიქციის საზღვრებში შედის ტერიტორია – „ლიხსა და კაფას შუა და რუსეთის საზღვარსა და ჭანეთს შუა“. ლიხი სასაზღვრო ქედია ქართლისა და აფხაზეთის საკათალიკოსოს შორის, კაფა მდებარეობდა ხერსონესის ნახევარკუნძულზე, ყირიმთან, იქ, სადაც წყდებოდა კავკასიის ქედი ზღვასთან, ჭანეთი – ამ დროისათვის ბერძნული საპატრიარქოს იურისდიქციაში შედიოდა, თუმცა სახელმწიფოებრივად ოსმალეთს ეკუთვნოდა, რუსეთი კავკასიის ქედს ჯერ მხოლოდ უახლოვდებოდა. ე.ი. ამ დროისათვის აფხაზეთის საკათალიკოსოში ის ტერიტორიებიც შედიოდა, რომლებიც მალე გამაჰმადიანდნენ, კერძოდ, სამხრეთით ჭოროხის მიმდებარე ქვეყნები და ბათუმ-ქობულეთის მხარე, რომელიც აქამდე გურიის სამთავროში შედიოდა.
აღნიშნულის გამო, აფხაზეთის საკათალიკოსოს სამხრეთი საზღვარი არათუ ჭანეთთან გადიოდა, არამედ მან ქვემო გურიაც (ბათუმ-ქობულეთიც) დაკარგა. ასევე დაიკარგა ვრცელი ტერიტორიები ჩრდილოეთით მოსახლეობის გამაჰმადიანებისა და გაწარმართების გამო.
ჩრდილოეთით, როგორც აღინიშნა, ამ საკათალიკოსოში ის ზღვისპირა ზოლი შედიოდა, რომელიც კავკასიის ქედს მიჰყვებოდა. როგორც ცნობილია, ამ ტერიტორიას ჯიქეთი ეწოდებოდა, რომლის მთავარ პუნქტს – ნიკოფსია ერქვა – კაფა ნიკოფსიის ჩრდილოეთით მდებარეობდა, არცთუ დიდად იყო დაშორებული მისგან. ისიც აღსანიშნავია, რომ აფხაზეთის საკათალიკოსო კავკასიის ქედის გადაღმაც (ჩრდილო კავკასიის დასავლეთ ნაწილშიც) ცდილობდა თავისი იურისდიქციის გავრცელებას. როგორც წესი, ეს ტერიტორიები ერთიანი საქართველოს პატრიარქს ექვემდებარებოდა და უშუალოდ მის სამწყსოს წარმოადგენდა.
XVII ს-ის დასაწყისში აფხაზეთის საკათალიკოსოს ჩრდილოეთში ოსმალეთის აგრესია გაძლიერდა, რამაც აფხაზეთის სამთავროს ჩამოყალიბებას შეუწყო ხელი. აქამდე აფხაზეთი, რომელიც რამდენიმე წვრილი ფეოდალური ერთეულისაგან შედგებოდა – ოდიშში შედიოდა. შარვაშიძეთა მთავრობით ახლად შექმნილი სამთავრო ოდიშს გამოეყო. XVII ს-ის 90-იან წლებამდე საზღვარი ოდიშსა და აფხაზეთს შორის მდინარე კოდორზე გადიოდა. ამ სამთავროთა შორის შეურიგებელი ურთიერთობის დროს, აფხაზმა ფეოდალებმა დამხმარე ძალად ჩრდილოკავკასიური ტომები, კერძოდ, ჯიქები, ადიღეველები და საერთოდ იმ დროისათვის საერთო სახელით „ჩერქეზებად“ ცნობილი ხალხები მოიწვიეს. მალე ისინი ძირითად საომარ ძალად იქცნენ აფხაზეთში, ჩამოსახლდნენ და დამკვიდრდნენ აფხაზეთის ტერიტორიაზე, რომლის საზღვარი, როგორც ითქვა, კოდორზე გადიოდა. ჩრდილოეთიდან ჩამოსახლებულებს ძველ საქართველოში „აფსარები“ ეწოდებოდათ – (აფსართა ენით, ლაშა განმანათლებელს ჰქვიაო – წერდა ჩვენი მემატიანე). აფსარები – ეთნიკურად დიდად განსხვავდებოდნენ მკვიდრი აფხაზებისაგან, მაგრამ ოსმალთა მუდმივი დახმარებით მათ აფხაზეთის დაბალი ფენების ასიმილაცია მოახერხეს. აფხაზთა მაღალ ფენებს არ დაუკარგავთ ეთნიკური თვითშემეცნება და თავიანთ თავს ძველებურადვე ქართულ კულტურულ წრეს მიაკუთვნებდნენ.
აფსარების მიერ აფხაზეთის დაჭერა, ჩრდილოკავკასიელი ლეკების მიერ აღმოსავლეთ კახეთის დაჭერას და მათ მიერ მკვიდრი ქართველების ასიმილაციას მოგვაგონებს. XVIII ს-სათვის იმავე ფაქტს ჰქონდა ადგილი შიდა ქართლშიც. აქ ჩრდილოკავკასიელი ოსები ჩამოსახლდნენ. აფხაზ-აფსართა შორის ერთი ნაწილი კვლავ ქრისტიანი იყო, ხოლო მთიდან ჩამოსახლებულთა შორის წარმართნი ჭარბობდნენ. აფხაზთა სამთავროების თავადებმა დაკარგეს ძველი გავლენა ხალხზე, თუმცა წარჩინებული მდგომარეობა არ დაუკარგავთ. მათ აღარ შეეძლოთ ეთნიკურად სახეცვლილი და რჯულშეცვლილი თანამემამულეების შეკავება, რომელნიც აფხაზეთის ეკლესია-მონასტრების, საეპისკოპოსოებისა და თვით საკათალიკოსო ცენტრის – ბიჭვინთის ქონებას იტაცებდნენ. ზედიზედ გაუქმდა ბიჭვინთის საკათალიკოსო ცენტრი, მოქვისა და ბედიის საეპისკოპოსოები. სწორედ ამიტომ იხსენებდა აფხაზების შემოსევების ჟამს აფხაზეთის საკათალიკოსო ქონების დაცვისათვის მოღვაწე ლევან II დადიანი ძველი იადგარის სიტყვებს – „…მას ჟამსა უღმრთოდ და უსჯულოებად მიიქცეს აფხაზნიო… აფხაზთა გარყვნეს სჯული და კათალიკოზობა…“. თუმცა კი აღსანიშნავია, რომ ეს სიტყვები სწორედ XVII საუკუნეში შექმნილ ვითარებას შეეფერება და არა 200 წლით ადრე „მცნებაი სასჯულოში“ გამოთქმულ შეხედულებას. საქართველოს ერთიანი სახელმწიფოს რღვევის ჟამს, როცა საქართველოს ერთიანი საპატრიარქოს არსებობას პოლიტიკური საფუძველი ეცლებოდა და აფხაზეთის საკათალიკოსო დამოუკიდებლობის მოპოვებას ცდილობდა, საქართველოში საკალმასოდ ჩამოსულმა ანტიოქიელ-იერუსალიმელმა პატრიარქმა მიქაელმა ამ სიტუაციით ისარგებლა და ქართლისა და აფხაზეთის საკათალიკოსოების არსებული ავტოკეფალია უსაფუძვლოდ გამოაცხადა. მან აფხაზეთის საკათალიკოსოს „ახლად მიანიჭა“ დამოუკიდებლობა და ქართლის საკათალიკოსოს საპატრიარქოს დაქვემდებარებიდან „გაათავისუფლა“. ანტიოქია – იერუსალიმისაგან დამოუკიდებელი არსებობა თითქოსდა „წესების შეშლისა“ და სჯულის გარყვნის „ურჩობის“ მიზეზით მოხდაო – „ურჩქმნილ იყვნენ ყოველნი და ვითა სათნოებანი უგულებელსეყვნეს ეპისკოპოსთა… აფხაზეთის ქრისტიანობისაგან სრულიად მიდრეკილ იყვეს, ქრისტეს მცნებათაგან განშორებულ იყვნეს“.
1470-1474 წლებში დაწერილ ამ დოკუმენტში „აფხაზეთში„ არა XVII საუკუნეში წარმოქმნილი აფხაზეთის სამთავრო, არამედ მთელი დასავლეთი საქართველო იგულისხმებოდა, ხოლო ლევან II დადიანის მიერ ნახსენებ „აფხაზებში“ აფსარ-ჩერქეზნი, ანუ XVII ს-ში შექმნილი სამთავროს მეკობრული ძალებია ნაგულისხმები. მალე ისინი შეტევაზე გადმოვიდნენ და არა თუ გადმოლახეს ოდიშის საზღვრები მდ. კოდორზე, არამედ მასობრივი ჩასახლებაც კი დაიწყეს ოდიშის მიწა-წყალზე კოდორიდან ენგურამდე. ამის შემდეგ მკვიდრი ქართული მოსახლეობა – სამწყსო აფხაზეთის საკათალიკოსოსი, ნადგურდებოდა. კერძოდ, მათ ან იტაცებდნენ და ტყვეებად ყიდდნენ, ანდა შინაყმებად და მოსამსახურეებად აქცევდნენ, რასაც თან სდევდა მათი გაწარმართება და ეროვნული გადაგვარებაც. ქართულმა ეკლესიამ იზრუნა მათთვის და კოდორსა და ენგურს შუა მცხოვრები ქართველობა დასავლეთ საქართველოს შედარებით დაცულ კუთხეებში გადმოასახლა, თუმცა კი, ქართული მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი ადგილზე დარჩა. საბედნიეროდ, მიუხედავად იმისა, რომ მათზე აფსარ-აფხაზები გაბატონდნენ, მათმა მნიშვნელოვანმა ნაწილმა ეროვნული თვითშემეცნების შენარჩუნება შეძლო, ნაწილი კი გადაგვარდა.
„XVIII ს-ის პირველ ნახევარში კოდორსა და ენგურს შორის XVII ს-ის 80-იანი წლებიდან ჩამოსახლებულ აფხაზებს შორის მაჰმადიანობის გავრცელება დაიწყო. თურქების ძალადობამ ადგილობრივი (მეგრელი) ფეოდალები აიძულა მიეტოვებინათ ყმა-მამული, რომელსაც გამაჰმადიანებული აფხაზი ფეოდალები იკავებდნენ. შემონახულია ამ მხარის ფეოდალის, ბეჟან ჯაიანის პირობის წიგნი გრიგოლ კათალიკოსისადმი. ჯაიანი აღნიშნავს, რომ „ჩვენი ქვეყანა თათრის ხელად შეიქმნა და… იქ აღარ გვედგომებოდა“15. „როგორც მრავალ სხვას, ისე ჯაიანსაც ეკონომიკური დახმარება კათალიკოსმა აღმოუჩინა… გრიგოლ კათალიკოსმა ენგურსა და კოდორს შორის მდებარე ტერიტორიიდან იმერეთსა და ოდიშში გადმოასახლა ის საეკლესიო ყმები, რომლებიც ტყვეთა მტაცებლებს გადაურჩნენ (ნაჟანეულის, ხოირის და სხვა სოფლების მკვიდრნი) და ამით ეკლესიას მათგან შემოსავალი შეუნარჩუნა“.
ასევე ზრუნავდა ქართლის კათალიკოსი თავისი სამწყსოსათვის ქრისტიანობის შესანარჩუნებლად, კერძოდ, აქაც, ისევე როგორც აფხაზეთსა და ქვემო გურიაში, მაჰმადიანობა ვრცელდებოდა, განსაკუთრებით, აღმოსავლეთ კახეთსა (ჭარ-ბელაქანსა) და ქვემო ქართლში, ლორე, ახტალა, ბოლნის-დმანისის მხარეში, ისევე, როგორც ბიჭვინთის კათალიკოსი, მცხეთის კათალიკოსიც ცდილობდა, არ ეცნო საქართველოს დაშლა. ამ მიზეზის გამო ის ზოგჯერ თავის თავს „ყოვლისა საქართველოისა დიდ მამამთავარს“ უწოდებდა. ასე იხსენიება იგი უკიდურესი დაშლილობის ჟამს, 1649 წელს შედგენილი საბუთის მიხედვითაც.
ჩვენამდე მოაღწია როგორც აფხაზეთის, ასევე ქართლის საკათალიკოსოების მიერ გამოცემულმა მრავალრიცხოვანმა საბუთმა, რომლებიც სხვადასხვა საუკუნის ამბებს შეიცავენ. შეწირულობებისა თუ წყალობების „წიგნებში“ ქართული ეკლესიის მღვდელმთავრებს, ძირითადად ყურადღება ძველქართული (ე. ი. ქრისტიანული) ადათ-წესების შენარჩუნებაზე აქვთ გამახვილებული: „რომელმან კაცმან ან ხელმწიფემან, დიდმან, ან მცირემან, აზნაურმან ან გლეხმან, ეს ჩემგან შემოწირული და გარიგებული საქმე ჩაშალოსო – წერს, მაგალითად, ჭყონდიდელ-ცაგერელ-ბედიელი მღვდელმთავარი გაბრიელი, – მასაც გაურისხდება თავად ღმერთი და ყოველნი წმინდანი მისნიო“.
ეკლესია განსაკუთრებით ზრუნავდა იმისათვის, რომ ქვეყნის ასეთი სასტიკი არეულობის ჟამს (სამხრეთიდან მაჰმადიანებისა და ჩრდილოეთიდან წარმართი კავკასიური ტომების შემოსევებისას) ხალხს სიკეთე და ქველმოქმედება არ დავიწყებოდა. თვით ასეთ სასტიკ დროსაც კი ქართული ეკლესია ცდილობდა საეკლესიო მიწა-წყალი და ქონება არათუ საქართველოში, არამედ საზღვარგარეთაც კი არ დაეკარგა. 1675 წლის საბუთებიდან ჩანს, რომ იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის მამულები კვლავ ქართული ეკლესიის ხელთაა, ამ მონასტერზე ქართველი მეფეები და კათალიკოსები ზრუნავდნენ და მის წინამძღვარსაც ისინი ნიშნავდნენ.
ერთი შეხედვით ქვეყანა სასტიკადაა არეული, მაგრამ სადავო საკითხებს სასამართლო წყვეტს. სასამართლოს მიერ ირჩევა დავა თვით უმაღლეს ხელისუფალსა და მასზე დამოკიდებულ პირს შორისაც კი. მაგალითად, ქვეყნის ერთ-ერთ ხელისუფალსა და გავლენიან თავადებს შორის მცირე საყოფაცხოვრებო დავა 1671 წელს სასამართლომ გადაწყვიტა მოწმეების დაკითხვის შედეგად.
აღსანიშნავია, რომ ყმა არც უუფლებოა და არც უქონელი. გლეხს აქვს თავისი მიწა, რომლის დაცვითაც მებატონეცაა დაინტერესებული, მაგალითად, მებატონეებს ზაზა და ზაალ ციციშვილებს საყდრის აგებისას ციცი ციციშვილი შეედავა, რომ „ჩემი ყმის მიწაში აშენებსო“, მაგრამ შემდეგ გაირკვა, რომ აღნიშნული მიწა არა ციცის, არამედ ზაზას ყმისა იყო. ეს ხაზგასმითაა აღნიშნული დოკუმენტში, ე.ი. ყმა ზაზასია, მაგრამ აღნიშნული მიწა, სადაც საყდარი აიგო, არა ზაზასი, არამედ ზაზას ყმისაა, ამიტომაც წერს მას კათალიკოსი – „ის მიწა ციცის ყმის არ იყო, ის საყდარი სადაც დაიდგა, შენის ყმისა იყო“.
ყმის მამული, ანუ მეურნეობა ისეა მოწყობილი, რომ თვით მისი მეპატრონე ყმის ამოწყვეტის დროსაც კი მამული მთელი და ხელშეუხებელი რჩება თავისი სახლით, საწნახლით, ქვევრ-მარნით, სახნავით, უხნავით, სათიბით და თავის – „შესავლით, გასავლით, ყოვლის მისის გასადევრითა“. ამიტომაც ამ მამულში შესულ ახალ მეპატრონეს მეურნეობის მოწყობა არ უჭირს. მამულს ეკლესია და კანონი იცავს.
მამულის მოწყობის ასეთი წესი ნაწილობრივ სცემს პასუხს ილია ჭავჭავაძის ცნობილ კითხვას: „რა ქონებამ გაუძლო ამისთანა ყოფასა, რა ჰკვებავდა ხალხსა, რა სახსრებით უძღვებოდა ამოდენა ომებსა და სისხლის ღვრასა?“.
გლეხს თავისი ადგილ-მამული აქვს, რომელთანაც ერთად იგი იყიდება, ე. ი. ეცვლება მებატონე; აქედან ჩანს, რომ გლეხის „თავისის ადგილ-მამულითა და მიწა-წყლით“გაყიდვისა თუ გასაჩუქრების დროს იყიდება არა გლეხი, არამედ მას ეცვლება მებატონე, რომელსაც იგი მკაცრად განსაზღვრულსა და მკაცრად დადგენილ გადასახადს უხდის, რომლის შეცვლის უფლება მებატონეს ძლიერ ნაკლებად აქვს. მაგალითად, ქუთაისის ტაძარს ეპისკოპოსმა ორი გლეხი შესწირა „თავისი ადგილ-მამულით“25.
ასევე კათალიკოსის მიერ 1582 წელს დავით გარეჯისადმი გაღებული შეწირულობიდან ჩანს, რომ მას გლეხები შეწირა თავისი „სახლეულით და მომავალით მისით, მისითა მამულითა, ველითა, ვენახითა, სახნავითა და უხნავითა, ნასყიდითა და უსყიდითა, ნახმარითა და უხმარითა“26. გლეხს აქვს თავისი სახლი, მამული, ველი, ვენახი, სახნავი და უხნავი. 1588 წელს კათალიკოსმა მცხეთისშვილს (ე.ი. ეკლესიის წევრს) ელიოზიშვილს უბოძა ოთხი კაცი, რომელთაგან ერთს, არსახელაშვილს, ჰქონდა თავისი მამული, სასახლე, ჭურ-მარანი, ველი, ვენახი, სახნავი, წყალ-წისქვილი, ჭალა და სათიბი“.
როგორც მცხეთის, ასევე ბიჭვინთის საკათალიკოსოებს საკუთარი უძრავ-მოძრავი ქონება აქვთ, თავ-თავიანთი სამწყსო ქვეყნების სხვადასხვა კუთხეში გაფანტული. აღსანიშნავია, რომ მათ მრავალი ე.წ. „სასახლე“ ჰქონიათ. სასახლე ვრცელ მეურნეობას გულისხმობს, კერძოდ, სასახლეს აქვს თავისი „საყდარი“, „დარბაზი“ ან „დიდი დარბაზი“, „ტახტი„, „ჯიხური„, ან „დიდი ჯიხური“, „დიდი სეფა სახლი“, „საწოლი სახლი“, „სახლ-კარი~, ბეღლები, მარანი და სხვა სახლები, ასევე „ჭიშქარი“, „საჯვარე“, „საჯალაბო“, „ზვარი“, „ყანა“, „სათიბი“, „საყანე“, „საკრეფი მამული“, „სათევზაო“, სასახლეს ჰყავს ღორის კოლტი (მაგალითად ღალიძგას სასახლეს), ხარის, ძროხისა და ცხენის ჯოგები (მაგალითად, სუბიეშის სასახლეს), „კამბეჩის“ და თხის ჯოგები (მაგალითად, ხიბულას სასახლეს). სასახლეს აქვს თავისი მეურნეობა, ზოგჯერ ჰყავს თავისი მეთევზეები და სხვა. სასახლეს ჰყავს თავისი მოსახლეები, ყმა-გლეხები, რომელთაც, თავის მხრივ, საკუთარი მიწა-წყალი და ადგილ-მამული აქვთ. როგორც აღინიშნა, გლეხის მიწა-წყლის მთლიანობა იმის შემდეგაც კი დაცულია, რაც ამ მამულის მეპატრონის ოჯახი ამოწყდება.
გლეხის უპატრონო მამულს „პარტახი“ ერქვა. პარტახი ყიდვა-გაყიდვის ობიექტი იყო – „ერთი პარტახი გაიყიდა… ერთი კვამლი კაცი დამისახლებია“.
ეკლესია ცდილობდა დაესახლებინა გლეხები გაუკაცრიელებულ მხარეებში, მათ ასახლებდნენ ან „პარტახებში“, ანდა საეკლესიო მამულებში, სამაგიეროდ გლეხები ვალდებულნი იყვნენ მცირე გადასახადი ეძლიათ ეკლესიისთვის.
ეკლესია უმაღლესი მფლობელი ორგანიზაცია იყო და მას არათუ გლეხების, არამედ თვით დიდად გავლენიანი და მაღალი წოდების მქონე პირების „შეწყალება“, ანუ მათთვის რაიმე ქონების ბოძება შეეძლო. მაგალითად, კათალიკოსი ქრისტეფორე ქარსიძეებს აძლევს სიგელს, რომელშიც წერს – „შეგიწყალეთ და გიბოძეთ“. კერძოდ, კათალიკოსს მათთვის ოთხი კომლი კაცი „მათის მამულით, მთით, ბარით, წყლით, წისქვილით, ველით, ვენახით, საწყლისპირით“ უბოძებია.
ეკლესია განსაკუთრებით სწყალობს თავის „ერთგულთა და თავდადებით ნამსახურთა ყმათა“. უბოძებს მათ მამულებსა და გლეხებს.
ეკლესიის გლეხს ეპისკოპოსის სამსახური მოეთხოვება. მას ევალება ეპისკოპოსის „ნადირობა, ლაშქრობა და სამსახური“, ბეგარა. რა შედის ბეგარაში? ცაგერელმა ეპისკოპოსმა ის ბეგარა, რომელიც მისთვის ეკლესიის ყმას უნდა გადაეხადა, უბოძა თემს (ხალხს), ამიტომაც ამ გლეხს დაევალა კუთვნილი ბეგარა თემისათვის მოერთმია: ერთი გასუქებული ტახი, ერთი კარგი ცხვარი, ხუთი გორო ღვინო, ერთი გორო პური, ერთი გორო ღომი, ერთი თეთრი სანთელი, ერთი ბიშტი საკმელი. იგივე იყო საზოგადოდ საეკლესიო გლეხის წლიური ბეგარა (ამ შემთხვევაში ეპისკოპოსისაგან პატივნაცემი თემი ვალდებული იყო აღნიშნული პურ-მარილით ლხინის დროს მოეხსენებინა და დაელოცა ეს ეპისკოპოსი, ხოლო ხუცესს უნდა ეწირა მისთვის).
ხუცესი შეიძლებოდა ყოფილიყო გლეხი და ჰქონოდა თავისი ვიწრო სპეციალობაც – მაგალითად, მეთევზეობა. ამავე დროს, იგი ეკლესიისადმი შეწირული „ყმაც“ იყო. მას, ისევე როგორც სხვა ყმა გლეხებს, თავისი „სახლკარი, ჭურ-მარანი, ტყე-ველი, ვენახი, მთა, ბარი, წყალი, წისქვილი საყდარი და საფლავი“ ჰქონდა.
საზოგადოდ საეკლესიო ბეგარაში დაახლოებით რამდენიმე გორო ღვინო (10-14-მდე), რამდენიმე ცალი პური (3, 5), ერთი ღორი, ერთი ცხვარი, ერთი ცალი თევზი, რამდენიმე ქათამი (3-მდე) და ორმოცი ცალი კვერცხი შედიოდა. გარდა ამისა, „მუშაობა, ლაშქრობა და სამსახური“35. როგორც აღინიშნა, ეკლესია დაინტერესებული იყო მამული (დამოუკიდებელი მეურნეობა) მთლიანი ყოფილიყო და ოჯახის უფროს ვაჟს დაუქუცმაცებელი გადასცემოდა, მაგალითად:„მამული ესე და სახელო არ გაიყოს, არცა გაისყიდოს, რომელიც უფროსის კაცის შვილი და თვითონ ხნით უფროსი არის იმისია“36 …
როგორც აღინიშნა, ეკლესია მრავლად იძლეოდა წყალობის სიგელებს. ისმის კითხვა: რა იყო იმ არეულ დროს ამ სიგელების დაცვის გარანტი? – რწმენა! მაგალითად, „წყალობის წიგნს“, რომელსაც ცოცხალი, იმჟამინდელი კათალიკოსი სცემს, ბოლოში მიწერილი აქვს ამ კათალიკოსის თხოვნა მომავალი კათალიკოსისადმი, რომ უკეთუ იგი აღნიშნული წყალობის სიგელს დაიცავს, მაშინ გარდაცვალების ჟამს მის სულს იმ ქვეყანას მიეგებება და წარუდგენს უფალს – „რაჟამს გამოხვიდე წუთისოფლიდან ამიერ სოფლად ნებით ქრისტესით, მოგეგებო და ამბორს გცემდე და მიგხადოთ წინაშე უფლისა“…
კათალიკოსს ან ეკლესიის მეთაურს, ეკლესიას ან საეკლესიო ცენტრს, თავისი „დარბაზის კარი“ აქვს, სადაც მას წყალობის საქმეს ეაჯებიან (შესთხოვენ). კათალიკოსი საქმეს არჩევს, „ასე რომე მოგვიდექით კარსა დარბაზისა ჩვენისასა და წყალობით საქმესა გვეაჯენითო“, – წერს ის.
საკათალიკოსო ცენტრებს, როგორც აფხაზეთისას ისე ქართლისას, მთელი სამწყსოდან შეეძლოთ გადასახადის აკრება. ასე რომ, მათ საკუთარი შემოსავალი ჰქონდათ. ასევე საკუთარი შემოსავლები ჰქონდათ საეპისკოპოსოებსაც. შესაძლებელი იყო, რომელიმე დიდებულის ოჯახს როგორც საკათალიკოსო, ასევე საეპისკოპოსო გადასახადი გაეღო – მაგალითად, მუხრან-ბატონების ოჯახი ვალდებული იყო ქართლის კათალიკოსისათვის, ასევე წილკნელი ეპისკოპოსისათვისაც სათანადო გამოსაღები ეძლია. საზოგადოდ საეპისკოპოსო შემოსავლები ძალზე დიდი იყო. მაგალითად, წილკნელ ეპისკოპოსს, ანუ წილკნის ღვთისმშობლის სამწყსოს, სამუხრანბატონოში ჩვიდმეტი დაბა სოფელი ეკუთვნოდა, არაგვის საერისთავოში – 29 და მთელი მხარე „ანანურს ზევითი“, ქსნის საერისთავოში – 8 დაბა-სოფელი, ყოველი სოფლიდან სახუცო დრამა შესაწირავ ძღვენს, თუ საკანონოს იღებდა, იგი ყოველ ოჯახს უნდა გადაეხადა – „მღვდელს“, „მსახურს“, „სოფლის კაცს“, „სოფელს“. აღსანიშნავია, რომ გადასახადები არათუ დიდი, არამედ ზოგჯერ სიმბოლურიც კი იყო, მაგრამ ერთად შეკრებილი მნიშვნელოვან რაოდენობას ქმნიდა. მაგალითად, სოფელ დამპალოში შემდეგი სახის წლიური გადასახადები მართებდათ: „მღვდელს – ერთ დღეს ჩაყენება, ნახევარი ხარი და მარჩილი. სოფელს – ერთ დღეს მასპინძლობა, კომლზედ დრამა – კოდი ერთი, მსახურს – საწირავი, ცხენი შეკაზმული, აგრეთვე მსახურის ცოლი თუ მოკვდეს – ერთი საწირავი. საკანონო, როგორც ზემოთ დაგვეწეროს, ისე გამოართვან“.
საკანონო გადასახადს ოჯახი რომელიმე საეკლესიო, ანდა ზნეობრივ-მორალური წესის დარღვევისათვის იხდიდა, მაგალითად, თუ ოჯახის რომელიმე წევრი უზიარებლად მოკვდებოდა – ხარს, ჯვარდაუწერლად ცოლის შერთვისათვის ორ ცხვარს და ორ ხარს, კაცის მოკვლის შემთხვევაში – 5 ხარს. ყოველ შემთხვევაში წესის დამრღვევი თუკი თავის ცოდვას მოინანიებდა, ეკლესია აღსარების შემდეგ შეიწყალებდა და ავალდებულებდა წირვასა და ლოცვას აღარ დაკლებოდა.
შეძლებულ მოსახლეობას საკანონოდ ევალებოდა „დაედოთ“ და შეეწირათ ეკლესიისათვის მნიშვნელოვანი ქონება, მაგალითად, საყდრები თავიანთი სახლებით, ტყით, მამულით, მთელი სოფელი, ან სოფლის საყდარი თავისი სასახლეებით და მამულებით. ამას უჩვენებს შემდეგი მაგალითი: გურიის სამთავრო სახლის ერთ-ერთი წევრი ბერად აღიკვეცა, შემდეგ კი ბერობა უარყო, „ბერობა დააგდო“ და გურიის მთავრად – გურიელად დაჯდა. „ბერობის დაგდების“ საკანონოდ მან სოფელ აკეთის ეკლესია მიუბოძა ბიჭვინთის ღვთისმშობელს, ანუ დასავლეთ საქართველოს საკათალიკოსოს. აქედან ისიც ჩანს, რომ დასავლეთ საქართველოს კუთხეებს ერთმანეთთან ცხოველი კავშირი ჰქონიათ ეკლესიის საშუალებით (გურიის სოფელი აკეთი ბიჭვინთას ეკუთვნის). ნაბერალი გურიელი წერს კათალიკოსს: „მეფემან შეგვიწყალა და გურიელობა გვიბოძა და ბერად აღთქმული ვიყავით და შენდობა გთხოვეთ და გვიბოძეთ, მისდა საკანონოდ მოგართვით აკეთის საწინამძღვრო მისითა მამულითა“42… ასევე 1616 წლის საბუთიდან ჩანს, რომ ქართლელ ერისთავებს, რომლებსაც რაღაც მიზეზის გამო ბიძაშვილები დაეხოცათ, ეკლესიამ საკანონოდ 6 კომლი კაცი დაადო თავისი მამულებით43.
საეკლესიო გადასახადებში შედიოდა: „გამოსაღები“, „ბაჟი“, „კულუხი“, „ღალა“, „ნიშანი“, „ბეგარა“ და სხვა. მაგალითად, მარტვილის ტაძრის ყმას ემართა: „ხატის ათი ლაღარიკონი, სანთელი, ერთი ნაგირი ზეთი, ერთი ნალბაქი საკმელი. სხვა ამის მეტი ამას არაფერი არ მართებს არც ლაშქრობა, არც ნადირობა, არც შინა – ყმობა, არც მოახლეობა, არც სხვა საქმიანობა, არაფერი სხვა უდიერობა ხატის სამსახურის მეტი არა მართებს რა. სხვა კაცისაგან ხელი არ ჰქონდეს“, – ნათქვამია 1680 წლის საბუთში. სამაგიეროდ, ზემოთ აღნიშნული გადამხდელი ყმის ოჯახი ეკლესიამ დაასახლა თავის მამულში და მისცა მას სახლ-კარი, ჭურ-მამული, ალაგი, ტყე-ველი, საყანე, სასაფლაო და ეკლესიის კარი44. როგორც მრავალ გზის აღინიშნა, გლეხს ჰქონდა თავისი მიწა-წყალი, სახნავ-სათესი, სახლ-კარი, რის სანაცვლოდ ის ვალდებული იყო წლიური გადასახადი ეხადა.
ეკლესიის ქონება იზრდებოდა აგრეთვე შესაწირებით, უძრავ-მოძრავი ქონებით, რომელსაც მას სწირავდნენ მეფე და თავადები.
მაგრამ აღსანიშნავია ისიც, რომ ზოგჯერ გლეხებიც კი სწირავდნენ ეკლესიას მნიშვნელოვან ქონებას. მაგალითად, სოფელ ოკამში მცხოვრები გლეხები, გვარად მეშველიანები, დიდი ადგილ-მამულის მფლობელნი ყოფილან და მათ არა უბრალოდ გლეხებს, არამედ დიდ გლეხებსაც უწოდებდნენ. ისინი თურმე დიდად ეწეოდნენ შიო მღვიმის მონასტერს. მეჩვიდმეტე საუკუნის ბოლოს გამოცემულ ერთ-ერთ სიგელში ნათქვამია ამ გლეხების შესახებ – „მეფე გიორგი, რომელმან მიართვა ძღვნად წმიდასა მამასა შიოს სასოსა თვისსა დიდითა გუჯრითა სახასო სოფელი ოკანი, მეშველაანი დიდნი გლეხნი დიდის მქონებელნი მამულისანი, მოხელენი და მოღვაწენი და შემწენი დიდისა მონასტრისა მღვიმისანი.
გევედრებით წმიდანო მღვდელმთავარნო და წინამძღვარნო მეფეთა ამათ კურთხევით მოიხსენიებდეთ და გლეხნიცა ამათ პატივით შეიტკბობდეთ ერთგულებისათვის და მოხელეობისათა“. ეკლესიისთვის იღვწოდა ყველა, როგორც გლეხი, ისე მეფე. ამ საბუთშიც ისინი გვერდი-გვერდ მოიხსენებიან. გლეხი ეკონომიურად დამოუკიდებელი იყო, რადგან მას თავისი მიწა-წყალი და ადგილ-მამული ჰქონდა, რაც კარგად ჩანს სხვადასხვა საუკუნეთა საბუთებში.
საეპისკოპოსოებში, როგორც ითქვა, დიდძალი თანხა და საქონელი შედიოდა, მას როგორც უძრავი, ასევე მოძრავი ქონება ჰქონდა, მაგრამ მას შემოსავალი ძირითადად იმ ქრისტიანული მოსახლეობისაგან შედიოდა, რომელიც გადასახადს იხდიდა. ეკლესია ამის გამოც იყო დაინტერესებული ქრისტიანთა რაოდენობის გაზრდით. მაგალითად, ქრისტიანობა შესუსტებულა საქართველოს მთიანეთში „ანანურს ზევით“, რომელიც ისე წილკნელის მოქცეულად ითვლებოდა და წილკნის საეპისკოპოსოში შედიოდა. როგორც საბუთებიდან ჩანს, XVII საუკუნის ბოლოსათვის, ამ მხარეში მღვდლების რიცხვიც შემცირებულა, რასაც შედეგად „საეპისკოპოსო გამოსაღების“ შემცირებაც მოჰყოლია. ეპისკოპოსი წერს: „იქაურს მღვდელს სახუცო თითო ფური დავადევით. ორი მღვდელია, ორს ფურს მოქვცემდნენ, ერთი-ერთს. ჩემობას ორი ხუცესი იყო, იქაურ ხუცესს მამამთავრისა არა ედვათ, არც ერისკაცზე დრამა ედვათ, არც ეპისკოპოსის წირვა. ახალი მოქცეულები იყვნენ, ამიტომ ვერა საეპისკოპოსო გამოსაღები ვერა დავადევით რა“47.
აქედან ჩანს, რომ იმ თემებსა და სოფლებში, სადაც ნორმალური ვითარება იყო, საეპისკოპოსო გამოსაღებში სულ მცირე – ერისკაცზე ერთი დრამა შედიოდა.
ეკლესიას, როგორც ძალზე გავლენიანსა და მდიდარ ორგანიზაციას, თავის მოხელენი ჰყავდა: მოურავი, ოცისთავი, ქადაგი, სახლთუხუცესი, ამილბარი, მესტუმრე, მეღვინეთუხუცესი50, ნაცვალი, ომოფორის მოლარე, როგორც ჩანს, „სახელოს“ მფლობელად ითვლებოდნენ აგრეთვე კანდელაკი, დეკანოზი, მგალობელი და სხვა.
შეიძლება დაისვას კითხვა, რისთვის იყენებდა ეკლესია თავის დიდ ქონებას? ამ დროისათვის ეკლესიისათვის უპირველესი მნიშვნელობის საქმე ყოფილა ბრძოლა ტყვეთა სყიდვის წინააღმდეგ, თათრების ტყვეობისაგან ქრისტიანების დახსნა და მათი დასახლება თავის მამულებში. იგი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას აძლევს აგრეთვე გლეხების დასახლებას გაუკაცრიელებულ, ანდა მცირედ დასახლებულ ტერიტორიებზე (მაგალითად, თრიალეთში). მას თავის მოვალეობად მიაჩნია დახმარებოდა ღარიბს, ობოლს, საცოდავს, აღესრულებინა ქველი საქმე და შეეწყალებინა უქონელი; ყურადღებას აქცევდა ასევე ხელოსნების, წიგნის გადამწერებისა და მხატვრების ქონებრივ უზრუნველყოფას.
გრიგოლ კათალიკოსი თავის ხანგრძლივი მოღვაწეობის მანძილზე (1696-1742) ენერგიულად იბრძოდა ტყვის ყიდვისა და მაჰმადიანობის გავრცელების წინააღმდეგ. XVIII ს-ის დასაწყისში, რადგანაც იმერეთში თათრებისაგან ქრისტიანობა შევიწროებული იყო, მან პირობა დაადებინა იმერეთისა და ოდიშის თავადებს: „იმერეთის წასახდენად და ასაოხრებლად ჩვენ თათარს არც პირი მივცეთ და თუ ვინ იცის და თათარი ლაშქრით აქ ჩამოვიდეს იმერეთის წასახდენად, ჩვენ არც მივიდეთ მასთან და უწინამძღვროთ და არც მათი ვიწამოთ რა“. ფიცის დამდებმა ფეოდალებმა კათალიკოსს აღუთქვეს, რომ ყოველ ღონეს იხმარდნენ თურქებისაგან ქუთაისის ციხისა და იმერეთის გასათავისუფლებლად. 1701 წ-ს ოდიშის გამგებელმა ლიპარტიანმა ფიცით აღუთქვა კათალიკოსს ტყვის სყიდვის “გადაგდება“. 1707-1710 წლებში იმერეთის საკათალიკოსო ყმებს კათალიკოსმა ფიცი დაადებინა, რომ ისინი ტყვის სყიდვის საქმეში არ გაერეოდნენ. 1709 წ-ს თავადმა ჩიჩუებმა კათალიკოსს აღუთქვეს, რომ მათ მამულში ტყვის მყიდველი არ გაეჩერებინათ. 1717 წ-ს კათალიკოსი ბეჟან დადიანს ოდიშში მღვდელმსახურების შეწყვეტით დაემუქრა და ფიცი დაადებინა, რომ მის სამფლობელოში ტყვის სყიდვას აკრძალავდა.
მაგრამ ეკლესია არა მარტო მოლაპარაკებებით იღვწოდა ტყვეთა სყიდვისა და გათათრების წინააღმდეგ, არამედ ეკონომიკური საშუალებებითაც. მაგალითად, 1713 წლის საბუთიდან ჩანს, რომ ერთ-ერთ დიდებულ, იასე მაღალაშვილს ტყვეები გაუყიდია, რისთვისაც ის შესაფერისად დასაჯა ეკლესიამ. აიღო მისგან ერთ-ერთი მამული, რომელიც ეკლესიისათვის სასურველ პირს უწყალობა. როგორც ზემოთ იყო აღნიშნული, ზნეობრივი გადაგვარების საკომპენსაციოდ ეკლესია მნიშვნელოვან საკანონოს ადებდა დიდებულის ოჯახს. აღნიშნული მამულიც საკანონო სასჯელად ჩამოურთმევია მას. ამ დოკუმენტში ნათქვამია: „მაღალაშვილმან იასემ დიახ ავი საქმე ქმნა და ტყვეები დაყიდა… ეგეთსა ძვირის მოქმედსა ზედა უნამეტნავესად წეს იყო რასაცა ოდენ გავსწყრომოდეთ ანუ თვალთაგანი, ანუ ხელთაგანი, ანუ ფეხთაგანი, ანუ ერთი ასოთა მისთაგანი მოგუეკვეთა, კნინღა და ვიდრე სიკვდილ მოწევნული გვექმნა. არამედ ამის ესევითარისაგან განვათავისუფლეთ… და საკანონოდ დაგვიდვა და დავადებინეთ მიწა თავის განაყოფის ერასტის იქით ხევამდე ზევით გზამდე ქვემო ერასტის მიწის საზღვრამდე. რაც არის ეს სულ დავადებინეთ“54…
ასევე ეკლესიამ 1696 წლისათვის დიდი საკანონო დაადო და მამულები ჩამოართვა ფირამ მხეიძეს, რომელმაც ოთხი ყმა გაყიდა. ამ მამულში შედიოდა სახლ-კარი, ჭურ-მარანი, მამული, ტყე, ველი, საყანე თავის გასავლით, შემოსავალი, საძებრითა და უძებრით. მთელი ეს მამული საეკლესიო გლეხებს გადაეცა.
თათრის ტყვეობისაგან დახსნას შეეხება 1712 წლის დოკუმენტი, რომელშიც კერძოდ, წერია: „ბიბია ბოლქვაძე აფხაზს ცოლშვილიანა წაეყვანა და ნემსაძე კათალიკოს დაეხსნა და ნოჯიხევს დაესახლებინა.
ახლა ჩვენ ერთი მისი უფროსი თათრისაგან ას მარჩილად დავიხსენით“56. 1713 წლის დოკუმენტში ნათქვამია: „…ნადირა ახალციხელს გაეყიდნა და ჩვენ ბატონიშვილმა კათალიკოსმა დომენტიმ დავიხსენით და გარდამოვიყვანეთ“57; 1731 წლის დოკუმენტში: „გელათის წმინდა გიორგის ზედამხედველმა გაბრიელ თათრისაგან დავიხსენი მოსახლე კაცი გიორგი ხანთაძე და შენთვის შემომიწირავს პატიოსანო ცათა უმაღლესო ბიჭვინთისა ღვთისმშობელო“; 1740 წლის დოკუმენტით პატრიარქი დომენტი თავის ხელქვეითს ავალებს: „…რაც აყრილი კაცი იყოს მოიყვანე – დაასახლე“59; ხოლო დაახლოებით 1742 წლის დოკუმენტით აფხაზეთის კათალიკოსი წერს – „ზოგი რომელიმე ოცისა და ათის წლითგან დაკარგული ყოფილიყო და ჩვენ ამოვიყვანეთ და ხელახლა ჩვენ დავასახლეთ“. 1687 წლის დოკუმენტში საუბარია მრავალი გლეხის დასახლებაზე, როგორც შიდა ქართლში, ისე მის გარეთ, მაგალითად, „თრიალეთზე სოფელი ბარალეთი ჟამთა ვითარებისაგან აოხრებულიყო და ახლად ჩვენ ავაშენეთ და კაცნი დავასახლეთ“. როგორც აღინიშნა, ეკლესია განსაკუთრებით ზრუნავდა ქველი საქმეებისათვის, მაგალითად, გაღარიბებულს გლეხს ყოველგვარი გადასახადისაგან ათავისუფლებდა. ის ერთ გლეხს წერს: „…წყალობა გიყავით და გათარხნეთ და გაგათავისუფლეთ ვინც ობოლი და ოხერი იყავ… არა ჩვენი გამოსაღები არ გეთხოვებოდეს რა: არც პური, არც ღვინო, არც ხვნა, არც თესვა, არა საბალახე, არა კოდის პური, არას ჩვენს მოხელეს თქვენთან ხელი არ ჰქონდეს“. ამ გათავისუფლებულ ღარიბ გლეხს მხოლოდ მცირეოდენი ფორმალური გადასახადი დააკისრეს.
ეკლესია ღარიბებს სხვათა ვალისაგანაც ათავისუფლებდა: მაგალითად, საყდრის ყმა ბარარაშვილს ემართა დოლმაზა შანშიაშვილის ვალი: „ყმა ვალისაგან დიაღ გატეხილი იყო, რომ ღონე არა დაედებოდა რა“. ამ ყმას ვალი ეკლესიამ გადაუხადა. ეკლესია არა მარტო გაჭირვებულ ყმა გლეხს, არამედ მთელ სოფელსაც ათავისუფლებდა გადასახადებისაგან. ასე გაუთავისუფლებიათ მანგლისელები ერთ-ერთი გადასახადისაგან: „აწე გავსინჯეთ და სარგებლისაგან და შემატებისაგან საცოდავი საქმე უფრო ხდებოდა და ამოგიკვეთეთ“64. 1712 წლის დოკუმენტშია: „…ნაყმევი ყოფილან და ბევრი ბეგარა მართებდათ, ყველას ჩვენ არ გამოვეკიდეთ“65. 1713 წლის დოკუმენტშია: „ღალის სითარხნეს გვეაჯეთ, ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი და ღალა ამოგიკვეთეთ“66. როგორც აღინიშნა, ეკლესია მიწა-წყალსა და ქონებას აძლევდა მხატვარს67, ხელოსანს68, წიგნების გადამწერს69. ეკლესია დაინტერესებული იყო და ქონებრივად აძლიერებდა ეკლესიისათვის მომსახურე ადამიანებს, რომელთაც „ერთგულები“, „მემკვიდრენი“ და „მცხეთისშვილები“ ეწოდებოდათ. მათთვის ქონების, მიწა-წყლისა და მამულის ბოძებას შეეხება მრავალი საეკლესიო საბუთი, უბოძებდენ ასევე ყმებსაც. თუ რომელიმე მათგანი ეკლესიის „ორგულობას“ გამოიჩენდა, იგი შესაბამისად ისჯებოდა. მას საეკლესიო მამულებიდან აძევებდნენ, მაგალითად, ევდემონ ქუთათელი წერს აგიაშვილს: „ჩემი ორგული კაცი მეძმარიაშვილი ესახლა პატრიკეტს და ის მეძმარიაშვილი შენ აგაყრევინე… მერე იმ ჩემის კაცის მეძმარიაშვილისეული პარტახი გვთხოვე… აწე მოგვიცემია სახლკარითა, ჭურმარანითა, ტყითა, ველითა, ვენახითა, საყანითა, სასაფლაოთა, სათიბითა…“. ეკლესიის ქონების ერთი ნაწილი ტაძრებსა და მონასტრებს ხმარდებოდა. ეკლესიას უდიდესი მნიშვნელობის საქმედ მიაჩნდა „მამულისა და საყდრის მოვლა“. აღსანიშნავია, რომ ეკლესიის მღვდელმთავრები და მამამთავრები საეკლესიო ქონებით შესყიდულ ყმებს არა მარტო ეკლესიის უძრავ ქონებას სწირავდნენ, არამედ თავიანთი საფასით, ანუ პირადი შემოსავლით შეძენილსაც. პირად ქონებას „კონდაკით“ მოგებული ეწოდებოდა და ის პირადი შრომით, ანუ მღვდელმოქმედებით იყო მიღებული.
აღნიშნულ პერიოდში მაჰმადიანური აგრესიის გამო მრავალი საეპისკოპოსო გაუქმდა, მაგრამ ისინი, რომლებიც არსებობდნენ, თავს მტკიცედ გრძნობდნენ. 1701 წლის საბუთში შემდეგი საეპისკოპოსო კათედრები იხსენიება: ალავერდისა, ხარჭაშნისა74; 1702 წლის საბუთში მოხსენებულია ბოდბელი, თბილელი, მანგლელი, სამებელი, მროველი, ჭერემელი, წილკნელი, ხარჭაშნელი, დმანელი, ბოვნელი, წალკელი, ალავერდელი და ნინოწმინდელი ეპისკოპოსები75.
1720 წლის საბუთში ალავერდელი, რუსთაველი, ხარჭაშნელი, ჭერემელი76; 1741 წლის საბუთში – ურბნელი და მროველი77; ხოლო 1746 წლის საბუთში – წილკნელი, სამებელი, ჭერემელი და ხარჭაშნელი ეპისკოპოსები იხსენიებიან78.
ეპისკოპოსთა შორის საქმიანი ურთიერთობა არსებობდა. იმის გამო, რომ მათი ეპარქიები მნიშვნელოვანი ქონების პატრონები იყვნენ, ზოგჯერ მათ დავა ქონებრივ საკითხებზეც უხდებოდათ. კერძოდ, ისინი საეპარქიო საზღვრებისა და საეკლესიო დაბა-სოფლებისა და ყმებისათვის დაობდნენ.
კახეთში არსებული საეპისკოპოსოები ქართლის კათალიკოსს ექვემდებარებოდნენ. თუმცა კი, იმის გამო, რომ კახეთის დამოუკიდებელი სამეფო არსებობდა, ქართლის სამეფოში ტერიტორიულად მყოფი ქართლის კათალიკოსი ზოგჯერ ზოგიერთ კახელ ეპისკოპოსს, განსაკუთრებით კი ალავერდელს, ფიცის წიგნს აწერინებდა: „ვინცა ვინ ალავერდელი ყოფილან ან იქნების, მეცა და სხვანი ყველანი სვეტიცხოვლის კარსა და ვინ საჭეთმპყრობელი კახი ყოფილა კურთხევა მისგან მიუღია“, ნათქვამია XVII საუკუნის ერთ დოკუმენტში79.
ძალზე ხშირად ეპისკოპოსთა შორის დავას კათალიკოსი არჩევდა. მაგალითად, ის მანგლელს წერს: „თქვენ და დმანელს სამწყსოზედ სარჩელი შეგქონდათ და ბატონიშვილს კათალიკოსს განესაზღვრა და გაერიგებინა“80; ასევე საზღვრავს ქართლის საკათალიკოსოსა და თბილელს შორის სამწყსოს81.
ეპისკოპოსს ძალზე დიდი წონა ჰქონია ქვეყანაში. XVIII საუკუნის დასაწყისის ერთ დოკუმენტში ნათქვამია: – „რა რომ საათაბაგო სჯულზე მიდრკა და ეპისკოპოსნი მოიშალნენ, მას აქეთ თქვენს ქვეყანაში ეპისკოპოსი აღარ შემოსულა და რაღაც ადგილში ეპისკოპოსი არ შევა და იმისი მადლი და კურთხევა არ მივა, ან იმისი მამამთავარი და მოძღვარი არ ასწავლის და არ ჰმწყსის, ის ქვეყანა და იქ მსახლობელნი ქრისტიანენი არ იქნებიან და არც მართლმადიდებელში აღირაცხვიან“.
ეპისკოპოსი დამოუკიდებელი და გავლენიანი ხელისუფალი იყო, ამიტომაც საეპისკოპოში მცხოვრებნი მებატონენი ვალდებულნი იყვნენ, მას შესაბამისი ღირსებით მოპყრობოდნენ, რაც გარკვეულ „გამოსაღებად“ ითვლებოდა. მაგალითად, „რაჟამს წილკნელი მუხრანის ბატონის სახლში მობრძანდეს, მუხრანის ბატონი და მეუღლე მათ წინ წამოეგებნენ და სუზანსა და დორზედ ცოლ-ქმართ შუაზეთ დაიწვიონ და დიდის პატივით დახვდნენ“83.
ეს იმას ნიშნავს, რომ ეპისკოპოსის ვიზიტისას მუხრან-ბატონების ოჯახში მას წინ უნდა დახვედროდა მუხრან-ბატონთა სახელგანთქმული სახლის მეთაური (ისინი მალე ქართლის მეფეებიც ხდებიან) თავის მეუღლესთან ერთად. არც ერთ მეუღლეს არ შეეძლო ეპისკოპოსის ოფიციალური სტუმრობა თავისი მეორე ნახევრის გარეშე. მიგებების შემდეგ (ანუ რამდენიმე ნაბიჯის წინ გადადგმის შემდეგ) მათ ეპისკოპოსი დარბაზში შუა საპატიო ადგილას („შუაზედ“) წინასწარ გამზადებულ სკამზე (რომელზეც „სუზანი და დორი“ (ხალიჩის მაგვარი რბილი გადასაფარებელი) იყო დაგებული) უნდა დაებრძანებინათ, ამის შემდეგ კი, „დიდის პატივით“ უნდა „დახვედროდნენ“- ე.ი. თხოვნას თუ სხვა რაიმე საქმეს ღირსებით მოპყრობოდნენ.
საზოგადოდ მიიჩნეოდა, რომ „ეპისკოპოსის სამსახური“ საეკლესიო გლეხებისა და „კაცების“ მოვალეობას შეადგენდა. ახალ დადგენილ ეპისკოპოსს ევალებოდა საეკლესიო „კაცებისათვის“ „ეპისკოპოსის“ სამსახური ესწავლებინა – „ეკლესიისა და ეპისკოპოსის სამსახური ასწავედ, თორემ ღმერთი ეპისკოპოსის ხელიდან გამოიძიებს თავისის სამწყსოს საქმეს“84.
აღსანიშნავია, რომ ეკლესიას თავისი „მოლაშქრე კაცები“ ჰყავდა, ხოლო ამ „მოლაშქრე კაცებს“ თავიანთი „მსახურები“ ჰყავდათ85. მაგალითად, სოფელ ხიბულაში მოლაშქრე აზნაურს ოცდაათი მსახური (მოლაშქრე) ჰყავდა, ჯგალში – 38, საცაიშლოში – 63, დარჩელში – 8586.
ეკლესია (ე.ი. საკათალიკოსოები) აშენებდა ციხეებს და ხალხს მის შემოგარენში ასახლებდა: „არგვეთი ძველი ციხე იყო და აღშენება დაუწყეთ და გლეხებს დასახლება“, – წერდა გაენათელ-ნიკორწმინდელი ეპისკოპოსი 1664 წელს87.
როგორც ცნობილია, კახეთის ლაშქარს ეპისკოპოსები მეთაურობდნენ, კერძოდ კი, სადროშოებს. 1722 წელს შედგენილი „სარუსთველო დროშის განწესების“ თანახმად, რუსთველ ეპისკოპოსს ძალზე დიდი, ძლიერი და ორგანიზებული ჯარი ემორჩილებოდა.
რუსთველის დროშას ვალდებული იყვნენ დამორჩილებოდნენ მიწერილი თავადები, აზნაურები, ეპისკოპოსები, წინამძღვრები და გლეხები. თუკი მოხდებოდა ისე, რომ რუსთველის დროშაზე მიწერილი თავადი, მოურავი ან ერისთავი თავისი ლაშქრით სხვა სადროშოს დაექვემდებარებოდა (მეფეს ანუ ბატონის დროშას, ანდა ქიზიყის სადროშოს), ამ შემთხვევაში რუსთველ ეპისკოპოსს ნება ჰქონდა ურჩისათვის ეჩივლა მეფესთან ანუ ბატონთან, ხოლო მეფე ურჩს მამულს წაართმევდა. ხოლო რუსთველს შეეძლო რაიმე სხვა ზიანის მიყენება მისთვის88.
რუსთველი ეპისკოპოსი ვალდებული იყო კვირაში ერთხელ ჯარი რიცხობრივად შეემოწმებინა, ვინც დააკლდებოდა, იმით სჯიდნენ, რომ რუსთველი ეპისკოპოსის სასარგებლოდ ხარს წაართმევდნენ მოხელენი, რომელთაც „რუსთვლის მეჯოხენი“ ეწოდებოდათ. ასევე უნდა გადაეხადა ჯარიმა „მარჩილი“, რომელსაც „იასაულები“ გამოართმევდნენ, ხოლო იმათ, რომელთაც შეძლება არ ჰქონდათ, ე.წ. „ნაკლებ თავადებს“ მეფის ბრძანებით, ან მამულის ნაწილს წაართმევდნენ, ანდა კვერთხით გვემდნენ89.
რუსთველის დროშა შესანახად და საპატრონოდ ჩაბარებული ჰქონდათ „დროშის მტვირთველებს“, ნორიოელ ჭიჭინაძეებს, რომელთა მოვალეობასაც წარმოადგენდა: დროშის „წასვენების“ დროს (ე.ი. სალაშქროდ გასვლისა და დროშის ადგილიდან დაძვრის ბრძანების შემთხვევაში) დროშის გადაცემა „ძლიერი და უმჯობესი კეთილ-ცხენოსანი კაცისათვის, რომელსაც ის ხელში უნდა დაეჭირა, ხოლო სხვა ჭიჭინაძეები მას გარს უნდა შემოხვეოდნენ, როგორც ომის, ასევე მშვიდობის დროს დროშის ადგილზე დასვენებამდე. ისინი იყვნენ დროშის „ქეშიკები და მცველები“.
სარუსთველო დროშაზე მიწერილნი იყვნენ შემდეგი თავადები, ერისთავები, ეპისკოპოსები და გლეხები: პირველად თვითონ რუსთველი ეპისკოპოსი თავისი ყმით და სამოურაოებით, სამებელი, ავალისძენი, იორ-სამგორიდან არაგვისპირელნი, გურამიშვილები, გაღმაკახელნი, თიანეთელნი, ფშავ-ხევსურნი, ერწო-ჟალელნი, „მათ შინა მოსახლენი აზნაურნი და თავადნი“, ჩოლოყაშვილები, გიღიდაშვილები, მაყაშვილები, ჯანდიერიშვილები, ზემოთელაველნი, რუსიშვილები, ჯიმითის მოურავნი, საღინაშვილები, ქუმსიშვილები, პანკისის ხეობელნი, „ენისელთ მოურავის სახლნი, ჯორჯაძენი, ენისელით და ყმით“, ნეკრესელი, ნეკრესის ყმით, „გავაზი და ყვარელი“ და ა.შ.. რუსთველს ემორჩილებოდა ასევე „ღმრთაების დროშა“, რომელზეც მიწერილნი იყვნენ ასევე მრავალრიცხოვანი თავად-აზნაურნი, ყმები, „სახასოები“ და სხვა ადგილ-მამულები. როგორც ზემოთ მოყვანილიდან ჩანს, რუსთველის ჯარი ორგანიზებული სამხედრო შენაერთია, რომელსაც თავისი მტკიცე, მკაცრად განსაზღვრული ეკონომიკური საფუძველი აქვს, უთუოდ მსგავს მიზეზთა გამო სპარსეთის იმპერიაში ქართული ჯარი ერთ-ერთ ყველაზე საუკეთესოდ მიიჩნეოდა, რასაც უცხოელი დამკვირვებლებიც აღნიშნავდნენ. ქართველი მეომრები ცნობილნი იყვნენ როგორც ყველაზე დისციპლინირებულნი სპარსეთის იმპერიის მრავალტომოვან ლაშქარში, თვითონ ამ რუსთველის სადროშოს ზემოთ მოყვანილ დოკუმენტსაც იმამყულიხანი ამტკიცებდა – სპარსეთის ვასალი და ამავე დროს მეფე კახეთისა.
ეკლესია, როგორც აღმოსავლეთ, ასევე დასავლეთ საქართველოში, მთელი თავისი ძალებით იბრძოდა ქართველების გალეკების, გააფხაზებისა და გათათრების წინააღმდეგ. სამწუხაროდ, აღმოსავლეთ კახეთში სხვადასხვა პოლიტიკურ-სოციალური მიზეზების გამო ქართველების ნაწილი გალეკდა. 1787 წლის დოკუმენტში ალავერდელი ეპისკოპოსი წერს თავის ერთ-ერთ დეკანოზს – „კახეთი რომ ლეკისაგან აიყარა და გალეკდნენ კახეთის კაცნი, იმ გაჭირვებაში საწყალი მამაშენი… მოგვკვდომოდა“.
დავით გარეჯის მონასტრები და ასევე ბიჭვინთის საეკლესიო ცენტრი მაჰმადიანთა და ჩრდილოკავკასიელთა შემოსევის დროს ქრისტიანული საქართველოს საზღვრებზე მოექცნენ და სარწმუნოების დამცველ ბურჯებს წარმოადგენდნენ. ამიტომაც, პირველ რიგში ლეკებისა და აფხაზ-აფსარების თავდასხმებს ისინი განიცდიდნენ, მრავალი ბერი ამოწყვიტეს დავით-გარეჯში ლეკებმა. 1696 წლის საბუთში ნათქვამია – „ძველი გუჯარნი და სიგელნი მტერთა ქრისტიანეთას ლეკთა წარეხვნა მას ჟამსა ოდეს წმიდა მონასტერი დავითისა წარტყვევნეს ლეკთა და წმიდანი მონაზონნი მოსრეს“93.
1712 წლის საბუთში დავით გარეჯის ბერები წერენ, რომ ლეკებს თავდასხმის დროს ძველი ბერების ნაღვაწი მოუსპიათ, ხოლო ბერები ამოუხოცავთ. „იმათ მიცვალებას უკან ჩვენც ზედ მოვესწრენით მონასტერსა: იმათი ნაღვაწიცა და ამ გუჯარის უწინდელი ჩვენი ნაღვაწიცა, ურჯულონი ლეკნი დაგვესხნენ თავსა. და მონასტრის კრებულნიც დახოცეს და მონასტრის სახმარნი ჭურჭელნი და საეკლესიო იარაღი ყველა წარტყვენეს, იავარყვეს და მოაოხრეს“94.
განსაკუთრებით გამანადგურებელი ქრისტიანებისათვის აფხაზ-აფსართა თავდასხმები იყო, რომელმაც თავისი ასახვა საეკლესიო დოკუმენტებში ჰპოვა. მაგალითად, 1706 წლის დოკუმენტიდან ჩანს, რომ აფხაზეთში მდებარე საკათალიკოსო სოფელ ნაჟანევიდან აფხაზ-აფსართა შემოსევების გამო გლეხები აყრილან, დარჩენილი მოსახლეობის დიდი ნაწილი აფხაზეთის მთავარს, ყვაპ შარვაშიძეს გაუყიდია (ჩანს, ტყვეებად) და მთელი სოფლიდან მხოლოდ ექვსი კაციღა დარჩენილა. ისინიც, აფხაზთა შემოსევების შიშით კათალიკოსს წაუყვანია და საქართველოს სხვა დაცულ კუთხეებში დაუსახლებია, კერძოდ ხობში, ხიბულაში და სხვაგან. მაგალითად, ელიშახუ ნანაისშვილი „ენგურის გაღმიდან“ წამოუყვანიათ და ხიბულაში დაუსახლებიათ. როგორც აღნიშნული იყო, აფხაზეთის თავადაზნაურობამ ოდიშთან ომების დროს დამხმარე ძალად ჩრდილო კავკასიიდან მოწვეული ადიღეურ-ჩერქეზული ტომები (აფსარები) გამოიყენა, რომლებიც შემდეგ დასახლდნენ კიდეც აფხაზეთის მიწა-წყალზე. ისინი წარმართები იყვნენ, მაგრამ აფხაზეთის ძველმა თავადაზნაურობამ ძველებურად შეინარჩუნა თავისი მამაპაპეული სჯული, ქრისტიანობა და თავს ქართულ ეკლესიას აკუთვნებდა (გამაჰმადიანებულების გარდა). როგორც ზემოთ მოყვანილი დოკუმენტიდან ჩანს, ამ მიზეზის გამო საეკლესიო გლეხების გამყიდველი ყვაპ შარვაშიძის გარდაცვალების შემდეგ მისი ოჯახიდან ეკლესიამ ოჯახის მეთაურის შეცოდების ასანაზღაურებელი „ნიშანის“ აღება შეძლო: „კიდევ ნაჟანევს სოფელი საკათალიკოზო ნემსაძე კათალიკოზის ხელშიდ აფხაზისაგან აყრილიყო. ყვაპ შარვაშიძეს სხვა დაეყიდა და ექვსი მოსახლე კაცი ყავდა. ის კათალიკოზიც ბევრს ედავებოდა და ჩვენც, მაგრამ არც მას და არც ჩვენ პასუხი მოგვცა, რომ შარვაშიძე მოკვდა. მივედით ჩვენ და ნიშანიც მართებული ავიღეთ“, 1712 წლის საბუთიდან კი ჩანს, რომ სოფელ ნაჟანევიდან აფხაზ-აფსარებისაგან აყრილი მოსახლე სამოცი საეკლესიო გლეხი აფხაზეთის კათალიკოს ნემსაძეს „დაეკარგა“ და მან მხოლოდ რამდენიმე ოჯახის გადასახლება შეძლო. საეკლესიო გლეხები თვით შუაგულ საქართველოშიც თათრდებოდნენ, 1694 წლის საბუთიდან ჩანს, რომ ერთი საეკლესიო ყმა გათათრებულა, შემდეგ კი თავისი საკუთარი მამული მიუტოვებია და გადაკარგულა. ამ გათათრებული ყმის მამული ეკლესიას „ერთგულისა და თავდადებით „ნამსახურისთვის“ უბოძებია: „ბადასშვილის მამული ამ წესით გიბოძეთ, რომ საყდრის ყმა იყო და ბევრის კაცის კვლასა და ტყვის გასყიდვაში გაერივა და გათათრდა; და ჩვენგანაც საწყენი იყო და საყდრის შემცოდეც იყო, აწ წავიდა ისი და დაიკარგა და მისი მამული, რასაც მქონებელი ყოფილიყო, სულა უკაფითა, საკაფითა, სასახლითა და სასაფლაოთა, ქვევრითა და მარნითა მისის სამართლიანის ღვრითა“96 გვიბოძებია.
საქართველოს სამეფო სახლები, წარჩინებულები და თვით გლეხებიც კი, როგორც ზემოთ იყო აღნიშნული, დიდად ზრუნავდნენ მონასტრებისა და ბერებისათვის. აძლევდნენ მას მიწა-წყალს, ადგილ-მამულებს, „სარჩოს და ულუფას“, ათავისუფლებდნენ გადასახადებისაგან, უდგენდნენ ტიპიკონს. მაგალითად, 1696 წლის საბუთიდან ჩანს, რომ დავით გარეჯის მონასტერს არავითარი გადასახადი არ ედო: „არც საური და არცა რამე საბეგარო საქმე“97. მიუხედავად ამისა, როგორც ჩანს, ბერები თავს ნებას აძლევდნენ, ერთი რომელიმე მონასტერი დაეტოვებინათ და სხვა მონასტერში გადასულიყვნენ, რისი აკრძალვაც 1702 წელს საეკლესიო კრებამ სცადა, რომლის განჩინების პირველ მუხლში ნათქვამია: „რომელიც ბერი დავით გარეჯას თუ ნათლისმცემელს, თუ დოდოს, თუ ბერთუბანს მივიდეს მეტანიად და დასადგომად და აღთქმა ჰყოს მუნ მონასტერსა შინა სამყოფად, მერე კვალად უკან იქცეს და დაუტევოს თავისი მონასტერი და სხვად მონასტრად მივიდეს, წყეული იყოს“98. ამავე წელს კათალიკოსი ევდემოზ დიასამიძე დავით გარეჯას მონასტერს ყოველწლიურ ჯამაგირს უახლებს, პურს, ღვინოს, სანთელს, ზეთს, შულოს, კერძოდ, პური კოდი 20, ღვინო საპალნე 3, სანთელი ლიტრა 2, ზეთი ლიტრა 5, შულო ჩარექი 199. ეკლესია დიდ ყურადღებას იჩენდა ბერებისადმი. იგი იმაზეც ზრუნავდა, რომ რაიმე საქმეზე ჩამოსული ბერები უბინაოდ და უყურადღებოდ არ დარჩენილიყვნენ. როგორც 1704 წლის საბუთიდან ჩანს, ამ მიზნით ტფილელმა ეპისკოპოზმა გარეჯის მრავალმთის ნათლისმცემლის ბერებსა და მათ შორის „სულხან ყოფილს საბა მონაზონს“ გამოუყო ადგილი ქალაქ თბილისში: „საბატონისშვილოს სასახლიდან ადგილი მოგიჭრეს და თქვენთვის სამყოფად გიბოძე, რომელიც თქვენი მონაზონი ან მღვდელი ამ ქალაქს ჩამოვიდეს მათთვის სადგომად განუჩინეს“. ამავე წლის ერთი საბუთიდან ჩანს, რომ საგარეჯოს მამულების მთელი შემოსავალი დავით გარეჯას სამ მონასტერს ხმარდებოდა. ხოლო ალავერდელმა ეპისკოპოსმა დოდოს მონასტერს ულუფა: 15 კოდი პური, 2 მარილის ქვა და უღელი ხარი, ზეთი განუჩინა. „ყოველთვის მოგეცემოდეს ჩვენთა შესანდობლადა და სულის ჩვენის მოსახსენებლადო“, – წერს ეპისკოპოზი.
მონასტრებს, კერძოდ დავით გარეჯს ჰქონდა თავისი „განწესებული რიგი“, ანუ ტიპიკონის მაგვარი წესი103. ეკლესია დაინტერესებული იყო, რომ ბერებს თავიანთი მონასტრის ისტორია სცოდნოდათ. მაგალითად, 1709 წელს ნინოწმინდის ეპისკოპოსს დოდოს მონასტრისათვის ისტორია დაუწერია, სადაც დავით გარეჯელისა და წმიდა დოდოს ღვაწლია მოთხრობილი.
მონასტერში დაყუდებული ბერის ქონება საბოლოოდ მონასტერს უნდა დარჩენოდა. მაგალითად: ერთი ბერი კახეთიდან მისულა თბილისში და მთაწმინდაზე, წმ. დავით გარეჯელის სამყოფელში დაყუდებულა, და იქვე გარდაცვლილა. მას დარჩენია გარკვეული ქონება, ამ ქონებაზე პრეტენზია განაცხადეს როგორც ჭერემელმა ეპისკოპოსმა, ასევე თბილელმა ეპისკოპოსმა. ამის გამო კათალიკოსს გამოუცია განწესება, რომლის ძალითაც ამ ბერის ქონება თბილელ ეპისკოპოზს დარჩენია, „რადგან მონასტერი ესე თბილელისა იყო“, საბოლოოდ კი, რა თქმა უნდა, მთაწმიდის მონასტერს. მასში კერძოდ ნათქვამია: „და არა ხოლო ამას მონასტერსა განვაწესეთ, არამედ ყოველსა საქართველოსა ეკლესიათა ზედა: რომელნიცა მონაზონნი, რომელსაცა მონასტერსა დაემკვიდრნენ, რაცა საქონელი დაშთეს, მის მონასტერსა არის, სხვა ნუ ვინმე მონაწილე ექმნების“105.
1712 წლისათვის, როგორც ეს ამ წლის ერთი საბუთიდან ჩანს, დავით გარეჯაში თერთმეტამდე ბერი ყოფილა. კერძოდ: 1. წინამძღვარი, 2. ბარნაბე, 3. შიო, 4. იმერელი გრიგორი, 5. მეორე გრიგორი, 6. გურიელი ნიკოლოზი, 7. დემეტრე, 8-9. პავლე და სილოვანი (ერთ სენაკში ცხოვრობდნენ), 10. გერმანე და 11. ბართლომე. ისინი ამ დოკუმენტში იმიტომაცაა ჩამოთვლილი, რომ მათ სენაკებში მონასტრის გარკვეული ქონება – კერძოდ კი ხატები იყო დაბინავებული. შესაძლებელია, ამ მონასტრებში სხვა ბერებიც იყვნენ, რომლებიც მონასტრის საინვენტარო აღრიცხვის სიაში არ მოხვდნენ106. ამ სიიდან ჩანს, რომ მონასტერში ძალიან მნიშვნელოვანი ქონება ინახებოდა, კერძოდ, ფარჩის სირმით საგანგებოდ ნაკერი დიბის მოარშიებული, შავი ან წითელი ფარჩის, სარბაბის, შალ ზარბაბის, ყვითლის საიის, წითელი ატლასის, იისფერი იეზდის, წითლის ყაბავარის, ყვითელი ატლაბაფთის, თეთრი დიბის, ყირმიზის და სხვა ქსოვილით შეკერილი სამღვდელო შესამოსლები, ბისონები, ფილონები და სხვა. ასევე მსგავსი ქსოვილებისაგან შეკერილი მრავალრიცხოვანი სტიხარი, ასევე ოქროს ღილებით, მინანქრით დაფერილი ღილებით, არშიანი ჯვრებით და ოქრომკედით ნაქსოვი მრავალრიცხოვანი ოლარი, ოქრომკედის საკერებით, რომლებზეც მთავარანგელოზები იყვნენ გამოყვანილნი. წვრილი მარგალიტებითა და თვლებით შემკული ოქროს და ვერცხლის ღილებიანი, სირმითა და ოქრომკედით ნაკერი უამრავი ენქერი, ვერცხლისჯაჭვებიანი და ვერცხლისღილებიანი საბუხარები (სამაჯურები), რომლებზეც ზოგჯერ რომელიმე ხატი იყო გამოსახული. მაგალითად, ერთზე ხარება იყო ამოქარგული. აქ იყო ვერცხლის ბარძიმი დიდი ზომისა, ოქროთი დაფერილი, მსგავსი მასალის სამი ცალი ფეშხუმი, კამარა, კოვზი, მინანქრისტარიანი ლახვარი, აქ იყო აგრეთვე ვერცხლის მრავალრიცხოვანი „სიწმინდის იარაღი“, ასევე ძვირფასი ქსოვილებითა და მსგავსი მასალით ნაკერი და ნაქარგი დაფარნები და პერექელები. ასევე იყო მრავალრიცხოვანი საეკლესიო წიგნი, მაგალითად, ვერცხლით მოჭედილი, ოქროთი დაფერილი სახარებები, მარგალიტისსანიშნიანი და ფარჩის „ბოხჩიანი“ კონდაკები. აქ იყო ასევე მრავალრიცხოვანი სამოციქულო, გულანი, მათეს თავის თარგმანი, მეტაფრასები, კლემაქსი, მამათა ცხოვრებანი, პარაკლიტონი, კურთხევანი, დიდი სჯულის კანონი, დავითნი, ტიპიკონი, ჟამნი, ლოცვანი, სტოდიერი, ბალავარიანი, წმიდა ნინოს ცხოვრება, ასურელ მამათა ცხოვრებანი „ყველა თავიანთ საგალობელ-სახარება-სამოციქულოთი“, სწავლანი, ძველი სვინაქსარი, ზატიკი, სადღესასწაულო, მარხვანი და სხვა წიგნები. მონასტერს ჰქონდა ასევე უამრავი სპილენძის ქვაბი, თუშფალანგები, ლანგრები, საფლავეები, ლამბაქები, მათლაფები, ტაშტები, ჯამები, ჩამჩები, ქაფქირები, სურები, თუნგები, სამარილეები, ბროლის სირჩები და სხვა ჭურჭლეულობა. ჰქონდათ ასევე ვერცხლის ჭურჭელიც. სხვა იყო ის ქონება, რომელიც მონასტერს სხვადასხვა ადგილას – პატარძეულში და სხვაგან ჰქონდა. საერთოდ, ამ მონასტრის უძრავ-მოძრავი ქონება გაცილებით უფრო მრავალრიცხოვანი იყო.
როგორც XIII საუკუნის დასაწყისში შედგენილ „ვაჰანის ქვაბის განგებიდან“ ჩანს, ამ მონასტერში ბერების რიცხვი განსაზღვრული ყოფილა – ოცი. გარდა ამ ოცი ბერისა, მონასტერში ყოფილა 24 მღვდელ-მონაზონი და შვიდი იერო-დიაკონი, ამათ გარდა, მონასტერს ჰყოლია აგრეთვე „ათი მსახური“, რომლებიც „ტრაპეზისა, სამზარეულოისა და სახაბაზოისა სამსახურსა აღასრულებდნენ“. ბერებს არ ევალებოდათ ამ მონასტერში რაიმე სამუშაოს შესრულება, მათ მოვალეობას შეადგენდა „მარხვა, ლოცვა, მოღვაწეობა და საღმრთო წერილისა კითხვა“, ისინი ყოველმხრივ უზრუნველყოფილნი იყვნენ. ტრაპეზობის, ანუ პურის ჭამის დროს მორიგე კანანარხს ხმამაღლა უნდა ეკითხა წიგნი ძმათა გასაგონად. ტრაპეზობის დროს სასტიკად აკრძალული იყო საუბარი, წესის დამრღვევს გარეთ გააგდებდნენ. კერძი ყველას თანაბარი რაოდენობისა ეძლეოდა, როგორც „უხუცეს“ ძმას, ასევე „უდარესს“. სტუმრის მოსვლის დროს საჭმლის მომატება შეიძლებოდა, ვინმე დიდი და საპატიო პირის, ეპისკოპოზის, საპატიო ვინმე მონაზონის სტუმრობისას მონასტერი ვალდებული იყო მას „ტრაპეზით“ გამასპინძლებოდა. თუ რომელიმე ბერი ავად გახდებოდა, ერთ, რომელიმე ღვთისმოშიშ ბერს „მეყსეულად“ განაწესებდნენ და ის ვალდებული იყო, როგორც ავადმყოფს, ასევე უძლურებაში მყოფ ძმას დღეში სამჯერ მომსახურებოდა, უნდა მოევლო, მოეხილა და მიერთმია დაწესებული კერძი. სავალდებულო იყო, რომ რაც კი რამ იპოვებოდა მონასტერში, უძლურებს არაფერი დაკლებოდათ. ყოველ მონაზონს თანხის გარკვეული რაოდენობა ეძლეოდა: წინამძღვარს – ექვსი დუკატი, დეკანოზსა და იკონომოსს – ოთხ-ოთხი დუკატი, მწირველ, მკითხველ, კანანარხ ბერებს – სამ-სამი დუკატი, მეჭურჭლეს, მეტრაპეზეს, კანდელაკს – სამ-სამი დუკატი. ამათ გარდა, იყო აგრეთვე მონაზვნების ეგრეთ წოდებული „მეორე დასი“, რომელთაც არავითარი სხვა სამონასტრო საქმიანობა არ ევალებოდათ, გარდა წირვისა. მათ ორ-ორ დუკატს აძლევდნენ. არსებობდა ბერების ეგრეთ წოდებული „მესამე დასი“, ანუ „მწირნი“, მათ მიეცემოდათ ერთი ბოტინატი და ერთი დუკატი. ასეთივე თანხა ეძლეოდათ აგრეთვე მსახურებსაც „სატანისსამოსლედ“, ბერებს ეძლეოდათ აგრეთვე პური და ღვინო მონასტერში მათი საქმიანობის შესაბამისად, კერძოდ, „უთავადეს ძმებს“ ექვს-ექვსი გრივი. მეორე დასს უფრო მცირე რაოდენობისა, ხოლო მწირებს: უფრო მცირე რაოდენობისა. სასტიკად აკრძალული იყო მონასტერში ვაჭრობა, შფოთის ჩამოგდება, შეურაცხყოფის მიყენება, მემთვრალეობა. ვინც მსგავს საქციელს ჩაიდენდა, მას პირდაპირ, ნებართვის გარეშე აძევებდნენ, მონასტრიდან გასვლა აკრძალული იყო. ქალსა და უწვერულო ყმას მონასტერში შესვლა ეკრძალებოდათ, დიდ ცოდვად ითვლებოდა ვერცხლისმოყვარეობა: „ძირი ყოველთა ბოროტთაი არს ვერცხლის მოყვარებაი“. განსაკუთრებით ფასდებოდა მორჩილება და სიმდაბლე. ვახშმობის ან სერობის შემდეგ სენაკიდან სენაკში ბერებს გადასვლა ეკრძალებოდათ. განსაკუთრებული წესით ნაწილდებოდა შემოსული ქონება. შემომწირველს, როგორც წესი, ჟამს უწირავდნენ. ასევე ნაწილდებოდა გარდაცვლილი ძმის, ანუ ბერის ქონება108.
ყოველივე ზემოთ აღნიშნულის გამო, ეკლესიას დიდი გავლენა და დიდი ძალა ჰქონდა. დომენტი კათალიკოზის ერთი გამოცემული საბუთიდან ჩანს, რომ იგი სასტიკი სასჯელით ემუქრებოდა წესის დამრღვევ ქართლის გამოჩენილ თავადს, გიორგი ამირეჯიბს, თუკი ის თავის საეკლესიო მოვალეობას არ შეასრულებდა. როგორც ჩანს, მას სისხლის სამართლის დანაშაული ჩაუდენია, ამიტომაც „სისხლი“ დადებია. ამ სისხლის გამო ის ვალდებული იყო გარკვეული თანხა ან საქონელი მიეცა ჭირისუფალთათვის, ხოლო „სისხლის“ ერთი მესამედი, როგორც წესი, ეკლესიისათვის, ანუ კათალიკოზისათვის უნდა მიეცა, მაგრამ ამ ამირეჯიბს გადაუწყვეტია, რომ შესაბამისი თანხა სისხლისა არ მიეცა ეკლესიისათვის. იმის გამო, რომ სისხლის სამართლის დანაშაულისათვის ფულადი ან ქონებრივი საზღაურის ერთი მესამედი კათალიკოზმა არ მიიღო, ის წერს ურჩ ამირეჯიბს: – „წიგნი მოგეწერა სისხლის მესამედს არ მოგცემო… რაც სისხლი გაგიჩნდა იმისი მესამედი გამოგვიგზავნე, თორემ გავუსევთ შენს ყმებს იასაულსა და სულს აქეთ არა შეგარჩენთ, პური გეთხოვნა და სანამდე ამ სისხლის მესამედს არ მოგვცემ პურს არა სულსაც ამოგხუთავთ, ტყვეები რაც გყავს, ესენი არ გაყიდო თორემ შენს ამბავს მაშინ შეიტყობ“109, აქედან ჩანს, ჯერ ერთი, რა ძლიერი ორგანიზაციაა ეკლესია, თუ როგორ იბრძვის ის ტყვეთა სყიდვის წინააღმდეგ და ისიც, რომ მას აქვს პური მაშინაც კი, როცა შექმნილი პოლიტიკური ვითარების გამო ზემოთ აღნიშნულ თავადსაც კი არ აქვს XVIII საუკუნის დასაწყისში.
XIII საუკუნეშიც, 1263 წლის საეკლესიო კრების დადგენილებით, როცა მეფე ულუ-დავითმა იკადრა და საეკლესიო მამულები, „ღვთისათვის შეწირული“ ადგილები, თავისი საჭიროებისათვის გასცა, კრებამ მას ასეთი მუქარა შეუთვალა: – “არცა მირონსა გავხსნით, საქართველოისა ეკლესიათა დავბეჭდავთ, ხუცესთა დავაყენებთ, წირვისა, ნათვლისა და სამკვდროთა ზიარებისაგან“110. ეს კრება მეფეს სწერდა, რომ, როგორც სამეფოს საჭურჭლეში შესვლა, თვალმარგალიტისა და ოქრო-ვერცხლის ჭურჭლის აღება არის დანაშაული, ასევე არ შეიძლება საეკლესიო ქონების ხელყოფაც; საქართველოს ეკლესიას ასე არ მოქცევია არც თბილისში მჯდომი არაბთა ამირები და არც ულუ-დავითამდე საქართველოს სამეფო ტახტზე მჯდომი სამოცდათორმეტი მეფე… „წესი სახლისა და პალატისა თქვენისა ასე ყოფილა ვინცა ვინ დაკრულვილა რაითაც მიზეზითა და საქმითა, თქვენ მიერცა შერისხულა. მამული დაჭირვია და ლაშქართა შინა არ შეშვებულა“111.
მეფეებს დიდი რიდი ჰქონდათ ეკლესიისა. მაგალითად, მეფე ალექსანდრე თურმე „წარმოემართის რა ქართლად ანუ აღმოსავლით გინა დასავლით ფეხშიშველი ჩავლის, აღმოვლის თაყვანისმცემელი ეკლესიისა, ხატისა, ღმრთაებისა…“. ე. ი. მეფე ეკლესიის წინ გავლისას (ამ შემთხვევაში იგულისხმება სამთავისი) ფეხზე იხდიდა. მასვე „აქვნდა სასოება დიდსა მღვდელმთავრისა სამთავნელისა ზოსიმესი, ჰყვარობდა კეთილსა ქცეულებასა და პატივისცემასა ეკლესიათასა112. მეფეს სამთავნელი ეპისკოპოზისათვის დაუმზადებია საწინამძღვრო ჯვარ-დროშა, რომელიც წინსაძღოლ სამღვდელმთავრო დროშად ითვლებოდა.
თვით გამაჰმადიანებული ქართველი მეფეებიც კი დიდი პატივით ეპყრობოდნენ ქართულ ეკლესიებსა და მის სიწმიდეებს. მეფე ერეკლე პირველს თავისი წინაპრების საფლავებზე ძვირფასი ხატები დაუყენებია და საპატრონოდ და სამეთვალყურეოდ ალავერდელი ეპისკოპოსისათვის ჩაუბარებია: „ჩვენმან ხელმწიფემან მეფე ერეკლემ თავის მამა-პაპათა ნაშრომი მურასა ოქროთი მოჭედილი, თვალით და მარგალიტით შემკობილი ხატები წმ. გიორგის ალავერდის ხელმწიფეთ საფლავებზე დაასვენა და ჩვენ მოგვაბარა“, – წერს ალავერდელი ეპისკოპოსი113. როგორც ჩანს, ხატების წმინდანთა საფლავებზე დასვენება იმ დროისათვის მიღებული ჩვეულება ყოფილა. დავით გარეჯის მონასტერშიც წმ. მამა დავითის საფლავზე ხატები იყო დასვენებული: „ასვენია წმიდის დავითის საფლავზე ხატი მოჭედილი მაცხოვრისა ერთი, არსების ხატი მოჭედილი ერთი, ხატი ყოვლადისა მოჭედილი ორი, ხატი ყოვლადწმიდისა კარიანი ერთი, ხატი ყოვლადწმიდისა, გარდამოხსნისა ერთი, ხატი მოჭედილი სამებისა ერთი, ხატი წმიდის ნიკოლოზისა ერთი“114. ამ შემთხვევაში „საფლავში“ საფლავზე აგებული ტაძარი ითვლებოდა. როგორც აღნიშნული იყო, სულით ერთიანი ქართული ეკლესია ბიჭვინთისა და მცხეთის საკათალიკოსოებად იყო გაყოფილი. ორივე საკათალიკოსოში ერთადერთ საღვთისმეტყველო ენას ქართული ენა წარმოადგენდა. არასოდეს, არც ერთ საუკუნეში, წმიდა ნინოდან ვიდრე მეცხრამეტე საუკუნემდე, ეკლესიაში სხვა ენა გამოყენებული არ ყოფილა. ჩვენ ხელთ არა გვაქვს არავითარი ცნობა იმის თაობაზე, რომ ქართულ ეკლესიაში როდესმე გამოყენებული ყოფილიყო ლათინური, ბერძნული ან სხვა რომელიმე იმ დროისათვის ცნობილი ენა. მით უმეტეს, არც აფხაზეთისა და არც ქართლის საკათალიკოსოების არც ერთ ეპარქიაში არასოდეს არ ყოფილა გამოყენებული აფხაზური და ოსური ენები. როგორც ჩანს, ეს ენები იმ დროისათვის (თუკი ისინი საერთოდ არსებობდნენ დღევანდელი სახით) ჩრდილო კავკასიაში იყო გავრცელებული და არა საქართველოში. ქართული ენა და მწერლობა თავიდანვე წარმოადგენდა ქართველურ ტომთა ერთ-ერთ მთავარ გამაერთიანებელ ნიშანს…
ამასთან ერთად უდიდესი მნიშვნელობა აქვს იმ გარემოებას, რომ ძველი სამწერლობო ქართული ენა და საერთოდ ქართული ლიტერატურა არც ენობრივ-სტილისტურად და არც იდეურ-პოლიტიკურად ტომობრივ-გეოგრაფიულ განკერძოებასა და მიდრეკილებას არ ამჟღავნებს, არ არსებობს აღმოსავლურ-ქართული, სამხრეთულ-ქართული და დასავლურ-ქართული ლიტერატურული მიმართულებანი, არამედ არსებითად მთელი ჩვენი მწერლობა ერთიანი ქართულია, მიუხედავად იმისა, ესა თუ ის ნაწარმოები ჩვენი სამშობლოს რომელ მხარეშია შექმნილი და რომელი ქართული ტომის წარმომადგენელია მისი ავტორი.
„ეს მოვლენა, ლიტერატურის ისტორიაში საყოველთაო ხასიათისა არ არის, ვინაიდან მსოფლიოს ბევრი მოწინავე ლიტერატურის ისტორია ტომობრივ-კუთხური მიმართულებით ვითარდებოდა და ეს მიმართულებანი ღრმა კვალს ტოვებდნენ საერთო-ეროვნული ლიტერატურის განვითარებაზე“115. ქართული ენა ქართულ ეკლესიაში არა მარტო თავს იფარავდა, არამედ ვითარდებოდა, ღრმავდებოდა და ყვაოდა. ის ფაქტიც, რომ ქართული სამწერლო ენა მრავალ სახელმწიფოებრივ ერთეულად დაყოფილ საქართველოშიც საერთო-სახალხო, გამაერთიანებელ ფუნქციას ინარჩუნებდა, და აგრეთვე ისიც, რომ მასში ტომობრივ-გეოგრაფიულ-დიალექტური ნიშან-თვისებები არ განვითარდა, შეიძლება ქართული ეკლესიის დამსახურებად და რაც მთავარია, ქართველი ერის შინაგანი ერთობის ნიშნად მივიჩნიოთ.
ქართული ეკლესია უღრმესი მოწიწებითა და პატივისცემის გრძნობით იყო გამსჭვალული საეკლესიო ცენტრებისადმი (იმ წმინდანების მიმართ, რომელთა სახელზეც იყო აგებული საკათალიკოსო-საპატრიარქო ტაძრები). აფხაზეთის საკათალიკოსოს ცენტრს და ყოვლად წმიდა ბიჭვინთის ღვთისმშობელს, რომლის სახელზეც საპატრიარქო საყდარი იყო აგებული, ასე მიმართავდნენ: „ეჰა ასულო შვენიერო, იოვაკიმის ნაყოფო, სიტკბოებით აღსავსეო, ანას მორჩო, რტო გარდაფენილო, სოლომონის ვენახო, რქა მეწამულო, დავითის ყვავილო, დაბადებულთა სულნელმყოფელო, იესეს კვერთხო, დიდებით აღყვავებულო, იუდას შროშანო, დაბადებულთა სამკაულო, იაკობის კიბეო, ზეცად მიმართ აღმართებაო, ისაკის ვარდო, უბიწოებით აღყვავებულო, აბრამის კვირტო, დიდებით აღმოფურჩვნილო, სემის დასაბამო, ნათესავთა მშვიდობაო, ნოეს სულისა სამოსელო დაულპოლველო, ევას ნათელო და მწუხარებისა უჩინო მყოფელო, ადამის დიდებაო, სამოთხეო პირმეტყუელო, ღმრთისა მამისა მხოლოსა წინათვე გამორჩეულო და ძისა მხოლოსა პირველ საუკუნეთა მამისაგან შობილსა დედად ქალწულებით უთესლოდ მშობელად განწესებულო და სულისა წმიდისა ტაძარო, რომელმან ერთი სამებისაგანი შეიწყნარე და უაღრეს ყოველთა ბუნებითა შევ ძე მხოლოდ შობილი“.
მსგავსადვე მიმართავდნენ მცხეთის საკათალიკოსო-საპატრიარქო ცენტრსაც. მაგალითად, „ესე დაწერილი მოვახსენე და შევსწირე ყოველთავე ჩრდილოეთისა კედართა შორის უაღრესსა და უაღმატებულეს, უდიდებულესსა წმიდისა კათოლიკე სამოციქულოსა საყდარსა მცხეთისასა სალოცველსა და ღმრთისა დიდებისა და მას შინა ღმრთივ-აღმართულსა სუეტსა ცხოველსა, კუართსა სამეუფოსა და მირონსა ღმერთ-მყოფელსა და წმიდა მყოფელსა, ჩვენ, ქრისტეს მიერ ქართლისა პატრიარქმან მალაქია მას ჟამსა, ოდეს უღირსი ესე ღირს ვიქმენ საჭეთ-პყრობად წმიდისა ამის ტაძრისა“117.
XI საუკუნის დასაწყისში სვეტიცხოვლის საპატრიარქო ცენტრს ასე მიმართავდნენ: – „ესე დაწერილი მოვახსენე და შევსწირე ყოველთავე ჩრდილოეთისა კედართა შორის უაღრესსა და უაღმატებულეს უდიდებულესსა წმიდასა და კათოლიკე და სამოციქულოსა საყდარსა მცხეთისასა, სალოცველსა და სახლსა ღმრთისა დიდებისასა, და მას შინა ღმრთივაღმართებულსა სვეტსა ცხოველსა, კუართსა სამეუფოსა და მირონსა ღმერთმყოფელსა და წმიდა-მყოფელსა, ჩვენ, ქრისტეს მიერ კურთხეულმან ქართლისა კათალიკოზ-პატრიარქმან მელიქიზედეკ“118.
ჭყონდიდის საეპისკოპოსო ცენტრს (მარტვილის ტაძარს) ასე მიმართავდნენ: – „ჰოი ცათა უმაღლესო, ქერუბინთა უწმიდესო, ადამის ბრალთა დამხსნელო და ევას კრულებათა განმახეთქელო, სასოებაო და ტაძარო სიწმიდისაო და ყოვლისა სოფლისა განმანათლებელო; შენ, დიდო და საშინელთ მარტვილისა ღვთისმშობელო და მისო დიდო და პატიოსანო ახოვანო და მხნეო და მხედარო, დიდო მთავარ-მოწამეო წმიდაო გიორგი სუჯუნისაო!“119.
ხობის საეპისკოპოსო ცენტრს ასე მიმართავდნენ: (საკათედრო ტაძარი ღვთისმშობლის სახელობისა იყო) – „ჰოი, შენ მშობელო უფლისა ჩვენისა იესო ქრისტეს ღვთისმშობელო საყდარო ხობისაო განსვენებულო, ჩვენ ძისა შენისა მიერ კათალიკოს პატრიარქმა შემოგწირეთ…“.
ქუთაისის ტაძარს ქუთათელი ეპისკოპოსი ასე მიმართავდა: „ეჰა შენ ყოველთა სიტყვიერთა ნათესავთა შორის უბრწყინვალესად აღმოცენებულო სიტყვისა ღვთისა მშობელო მარიამ, ჩვენ შენსა ცათა მობაძავისა წმინდისა ეკლესიისა მეურნემან ყოვლად სამღვდელომ ქუთათელმან მიტროპოლიტმან წერეთელმა დოსითეოს… დავსდევ წმიდასა ეკლესიასა შენსა…“121.
მსგავსადვე პატივისცემითა და ღირსებით მიმართავენ საქართველოს სხვა საპატრიარქო ტაძრებსაც.
საქართველოს დაშლისა და მაჰმადიან-წარმართების მიერ ქვეყნის უმოწყალო რბევის შემდგომაც ქართულმა ეკლესიამ თავისი ძველთაგანვე არსებული შინაგანი სისპეტაკე, სიწმინდე, ეროვნული ანუ მართლმადიდებლური სარწმუნოების მიმართ ერთგულება, მისთვის თავდადება, შინაგანი ორგანიზებულება, სიმტკიცე და გაუტეხლობა შეინარჩუნა, მაგრამ, ცხადია, რომ აქტიური ზემოქმედების მოხდენა არსებულ პოლიტიკურ ვითარებაზე არ შეეძლო, თუმცა ყოველი პატრიოტი თუ არა პატრიოტი ქართველი კარგად გრძნობდა, რომ ეროვნების შენარჩუნებისათვის პირველ რიგში ქართული ეკლესიის დაცვა იყო საჭირო. ამის შესახებ კარგადაა ნათქვამი თბილელი მიტროპოლიტის გამოცემულ ერთ საბუთში: „მას ჟამსა, ოდეს აღაოხრეს ლეკთა ტფილის ქალაქს სიონთა ღმრთისმშობელი, შემდგომად მათსა დაიპყრეს ქალაქი და ქვეყანა ქართლისა ურუმთა, მაშინ პატრონობდა ვეზირი ისაყ-ფაშა ახალციხისა. ბრძანება და ფარმანი მოსვლოდა ხონთქრისაგან, სიონთა ღმრთისმშობლის ტაძრის მეჩეთად შექმნა ინებეს, ჩვენცა წმიდამ ღმრთისმშობელმან თქვენი თავი გამოგვიჩინა დამხსნელად და ნუგეშინისმცემელად და მოვედით ჩვენის კრებულით და დიდის მწუხარებით თავი გაწყინეთ, თქვენც ვინცა ვინ ქართველნი დარბაისელნი იყუენით, თან შემოიყარენით და ამის შეწევნასა და დახსნას გულმოდგინეთ ეცადენით. მიხვედით ფაშასთან, არზა მიართვით და დიდად თავი გარდასდევით, თითქმის დატყვევება და ამოწყვეტა არჩიეთ და ამ საყდრის დაუნებლებობა. იმანაც ყური მოუგდო თქვენს მოხსენებასა, ხელი აიღეს, დიდად დაგმადლეს და ფეშქაშიც მრავალი გაიღევით და საყდარსაც შესწირევდით.
რადგან ამდენი სასყიდელი და ჭირნახული დასდევით ჩვენს მონასტერზე, ჩვენ სხვაფრივ ვერას გმსახურებდით და ეს პირობა მოგვიხსენებია, რომე: რადგან ახალკვირის შაბათს იყო ჩვენი განსაცდელი და საყდრის გამორთმევის ამბავი, ისევ ახალკვირის წინა დღე შაბათი განვაწესეთ თქვენისათვის მოსახსენებლად. ამ დროს იქით ყოვლის წლისათვის იმ შაბათს ჩვენ და ჩვენნი კრებულნი ერთობილნი ჟამს გიწირევდეთ. თქვენ და თქვენთა შვილიშვილთა დაუვიწყებლად მოვიხსენებდეთ.
ზემომოყვანილი ამონაწერებიდან ჩანს, რომ თვით იმ სასტიკ დროსაც კი, როცა საქართველო თურქებმა დაიპყრეს და ოსმალეთის ხონთქარმა თვით თბილისის სიონის ტაძრის მეჩეთად გადაკეთების ბრძანებაც კი გამოსცა, ქართველმა დიდებულებმა თავი დასდეს, ოჯახის ამოწყვეტასაც კი არ შეუშინდნენ, და წმინდა ტაძარი მტერს არ დაანებეს. ხოლო შემდგომ, სტამბულში დატყვევებულ დომენტი კათალიკოსს კვლავ საქართველოს ეკლესიის საჭეთმპყრობელად თვლიდნენ. ცხრა წელს ექსორიაში მყოფ კათალიკოსს ზოგიერთი ქართველი თან ახლდა და ერთგულად ემსახურებოდა, ერთ-ერთ მათგანს კათალიკოსი სწერდა კიდეც – „ყველგან ჩვენს სამსახურში იყავი, არ გაგვშორებიხარ ერთის წუთის ხანსა, მრავალი შიში და განსაცდელი გარდაიხადე ჩვენს სამსახურზედა“.
ცხადია, მტერთა შემოსევებმა ქართული ეკლესიაც დიდად დააზარალა. მრავალი საეპისკოპოსო და ეპარქია საერთოდ გაუქმდა, ხოლო საეკლესიო მამულებისა და ყმების მნიშვნელოვანი ნაწილი შინაომების პერიოდში საერო ფეოდალებმა მიიტაცეს124, მაგრამ ქართულმა ეკლესიამ შეინარჩუნა ის სულიერი დვრიტა, რომელიც შემდეგ 1744-45 წლებისათვის ქართული ქრისტიანული სახელმწიფოებრიობის აღორძინებას დაედო საფუძვლად.