დაბეჭდილია გაზეთში “მადლი”. 1992. 10. III.
ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს დაშლისა და განსაკუთრებით ქართლში როსტომ-ხანის გამეფების შემდეგ აღმოსავლეთ საქართველოში ქართველი ერის მოღვაწეობის ყოველი სფერო სპარსეთის წამლეკავი გავლენის ქვეშ მოექცა, გაუკუღმართდა, ეროვნულ სახეს უცხოელთა დაღი დაესვა, ჩვენი ქვეყანა სულიერ-კულტურული დაღუპვის გზას დაადგა. “ქართველი ერი ამ დროს მართლაც უაღრეს განსაცდელში იყო ჩავარდნილი. მისი მომავალი სახეიროს არას მოასწავებდა, თუ რომ ის მთელს თავის სულიერ ძალას არ მოიკრებდა და ეროვნული განსაცდელის თავიდან აცილებას არ ეცდებოდა. საბედნიეროდ მან ეს შეძლო, ამ საშინელ გასაჭირში მან მართლაც მთელი თავისი ენერგია და შემოქმედებითი ნიჭი მოიკრიფა და გამანადგურებელ მიმართულებას წინააღუდგა” (ივ. ჯავახიშვილი, დამოკიდებულება რუსეთსა და საქართველოს შორის, 1919, გვ. 3).
ქართული კულტურის უაღრესი დაკნინების დროს, ეროვნული თვითშემეცნების გამოღვიძებისა და გაღვივებისათვის განსაკუთრებით იღვაწა მუხრანელი ბაგრატიონების იმ შტომ, რომელსაც სათავეში ედგა ვახტანგ V – შაჰნავაზი. ამ ოჯახის წევრები ანდა მასთან დაახლოებული პირები იყვნენ ის უდიდესი მოღვაწენი, რომელთაც ინტენსიური ეროვნულ-პატრიოტული, კულტურულ-მეცნიერული შემოქმედებით შეძლეს ღვთისმეტყველების, ისტორიული მეცნიერების, მედიცინის, ქიმიის, მათემატიკა-ასტრონომიის, ფილოსოფიის, პედაგოგიკის, ბუნებისმეტყველების, გეოგრაფიის, სამხედრო საქმის არა თუ აღორძინება, არამედ ეროვნულ ნიადაგზე გადაყვანაც. აღორძინდა რუსთველოლოგია, დიდაქტიკა, დაიბეჭდა წმიდა წერილი-ბიბლია, წიგნები საეკლესიო საჭიროებისათვის. არ იყო არც ერთი დარგი, არც ერთი სახე ეროვნულ-კულტურული მიმართულებისა, რომელსაც სათავეში არ ჰყოლია მუხრან-ბატონთა აღნიშნული ოჯახის რომელიმე წევრი ანდა მათთან დაახლოებული პირი, არჩილ მეფე, გიორგი XI, ვახტანგ VI თუ ვახუშტი, მათივე ოჯახის უახლოესი პირი სულხან-საბა ორბელიანი თუ სხვები.
საფიქრებელია, რომ მუხრანელ ბაგრატიონთა ოჯახისა და მათ ირგვლივ შემოკრებილი მოღვაწეების ეროვნულ-პატრიოტულ სულისკვეთებას საფუძველი დაუდო ამ ოჯახის პირმშომ (ვახტანგ V-ის უფროსმა ვაჟმა) არჩილ II-მ, მაგრამ მრავალმხრივობითა და ნაყოფიერებით ვახტანგ VI-ს ვერავინ შეედრება (აქ იგულისხმება თეიმურაზ მეორემდელი ეპოქა).
არჩილი იმ დროს ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა, როცა ქართველ ერს განსაკუთრებით უჭირდა. საქართველოში მაჰმადიანთა გავლენა იგრძნობოდა არა მარტო სახელმწიფოებრივ, არამედ კულტურულ-საყოფაცხოვრებო და სულიერ სფეროშიც. ქვეყანა სისხლისაგან იცლებოდა, ნახევარი კახეთი ტყვეებად გარეკეს საუკუნის (XVII) დასაწყისში, ქართლში ქართველად ყოფნა გაუსაძლისი გახდა, შეძლებული და გავლენიანი დიდებულებიც კი, ვისაც ქრისტიანად დარჩენა სურდა, საქართველოდან რუსეთში გადადიოდა საცხოვრებლად. დაბალი ფენების ნაწილი, შეჭირვებულნი მაჰმადიანთა და ლეკთაგან, თავდაცვის მიზნით გრიგორიანდებოდა (სომხებს შაჰ-აბასის შემდეგ ირანში არა თუ დევნიდნენ, სახელმწიფოებრივ დონეზე შეღავათებსა და უპირატესობებს ანიჭებდნენ, ქართულ ქალაქებში კი ირანის გარნიზონები იდგა, მაჰმადიანი მმართველები ბატონობდნენ. ისინი გრიგორიანებს (“სომხებს”) ამ მიზეზის გამო პატრონობდნენ).
დასავლეთ საქართველოში ტყვეთა სყიდვა მძვინვარებდა, ხშირად ტყვედ გასაყიდად გამზადებული ქალები და კაცები თავებს იმახინჯებდნენ და თავსაც იკლავდნენ, იყო შემთხვევები, როცა დედები ტყვეებად გამზადებულ ბავშვებს თავიანთი ხელით ჰკლავდნენ (იცოდნენ, რომ გათათრება არ ასცდებოდათ) და სხვა მრავალი მსგავსი მოვლენა იყო გაბატონებული.
ქართულ მწერლობასა და ლიტერატურაში ისეთი თემები ჭარბობდა და ბატონობდა, რომ თუ არა ევროპელი მისიონერების ჩანაწერები და შემდეგდროინდელი ქართველ ისტორიკოსთა შრომები, ადამიანი იფიქრებდა თითქოსდა საქართველო უმშვენიერეს საუკუნეში ცხოვრობდა. ქართული ისტორიოგრაფია საერთოდ დუმდა და არ აღწერდა არსებულ ვითარებას, ქვეყანაში გაბატონებული იყო სიყვარული პოეზიისა, ძველი პროზაული ნაწარმოებებიც კი პოემებად გადააკეთეს. რაც შეეხება თემებს, პოპულარული იყო არა ეროვნულ-პატრიოტული ანდა ისტორიული ხასიათის ლექსები და პოემები (პროზა საერთოდ არ უყვარდათ იმ დროს, როგორც ითქვა), არამედ მსუბუქი, გასართობი, რომანტიკულ-არარეალური, სადევგმირო თემები. ყვავილების, ხილთა, ანბანის და მსგავსთა ქება. ქართველთა (დიდებულთა) დიდმა ნაწილმა კარგად იცოდა სპარსული ენა (ურევდნენ კიდეც სპარსულსა და ქართულ სიტყვებს ერთმანეთში). სწორედ სპარსული პოეზია იყო სულიერი საზრდო ქართველობისა, იმდენად, რომ არა თუ დიდებულები, თვით დაბალი ფენებიც კი იზეპირებდნენ “როსტომიანის” (შაჰ-ნამეს) პასაჟებს და მისი გმირების სახელებს ქართველები თავიანთ ბავშვებს არქმევდნენ. ერი უცხოურ (და თანაც დამპყრობლის) სულიერ კულტურას დაეწაფა, თუმცა კი მშვენივრად თარგმნილსა და გალექსილს.
“როსტომიანი” გაულექსავს 16 მარცვლოვანი შაირით XVI საუკუნის I ნახევრის პოეტს, იმავე საუკუნეში მისი შრომა მეორე პოეტს გაუგრძელებია. “ირანულ ლიტერატურაში ფირდოუსის “შაჰნამეს” ბევრი მიმბაძველი ჰყავდა… ამ სახის ნაშრომები ქართულადაც გადმოუკეთებიათ. ასეთებია “უთრუთიან-საამიანი”, “ზაქიანი” და სხვები” (საქ. ისტ. ნარკვ. IV, გვ. 365).
მარტო სპარსული ზღაპრებით არ კმაყოფილდებოდნენ, ქართული “ამირან-დარეჯანიანიც” – გაულექსავთ მოსე ხონელისა (თავისთავად მშვენიერი რომანი, მაგრამ ამ ეპოქის სულიერი საჭიროებისათვის გამოუსადეგარი). “ზღაპრული პროზის შესანიშნავი ნაწარმოებია “რუსუდანიანი”, ერთმანეთთან შინაარსობრივად და იდეურად დაკავშირებული 12 ზღაპრის კრებული” (იქვე, გვ. 365) თუმცა, როგორც ჩანს, ესენიც საჭირონი იყვნენ: “ნაწარმოებში გამოხატულია ოპტიმისტური შეხედულება ცხოვრებაზე: დაბრკოლებები, გასაჭირი, განსაცდელი, ბოლოს და ბოლოს დაძლეული იქნა და ჭირი ლხინით შეიცვალა” (იქვე, გვ. 365).
თვით თეიმურაზ I-იც კი, რომელმაც სათავე დაუდო ქართულ მწერლობაში ეროვნული მოტივების აღორძინებას თავისი პოემით “წამება ქეთევან დედოფლისა”, სპარსელი თემატიკის წამლეკავ გავლენასაა აყოლილი, თარგმნის “ლეილმეჯნუნიანს”, “იოსებზილიხანიანს”, “ვარდბულბულიანს”, “შამიფარვანიანს”, მაგრამ ის განსხვავდება სხვა მოლექსეებისაგან იმით, რომ “უცხოურ ფაბულაში ქართულ ეროვნულ სულისკვეთებას აქსოვს” (იქვე, გვ. 366), თუმცა კი ამით საერთო სურათი არ იცვლება – სპარსული გავლენა წამლეკავია.
არც ქართველი ერის ისტორია იწერება ამ უმძიმეს ეპოქაში. “არავის უნდა სახარება, არცა წიგნი მოციქულთაო” – წერდა თეიმურაზი. “საღმრთო წიგნი ბევრი წახდა უყდოთა და უბუდობითო” – წუხს არჩილი. ამ ეპოქის დაბალსულიერებასა და ზნედაცემულობას სწორედ ის აპირობებდა, რომ დავიწყებული იყო ქართულ-ეროვნულ-პატრიოტული თემები, დავიწყებული იყო ქართველთა ეროვნული სარწმუნოების უმთავრესი საღმრთო წიგნები, სახარება თუ სამოციქულო. თვით “ვეფხისტყაოსნის” მაღალსულიერების გაგებაც გაძნელებულიყო. ის, როგორც ჩანს, სპარსული პოეზიის რანგის ნაწარმოებად მიაჩნდათ, და როსტომიანისა თუ ზაქიანისა დარად პატივს სცემდნენ (შემდგომ ვახტნაგ VI-ს საგანგებო მსჯელობა დასჭირდა იმის დასამტკიცებლად, რომ “ვეფხისტყაოსანი” სპარსული პოეზიის რკალში მოქცეული პოემა კი არა, არამედ ეროვნულ-ქრისტიანულია).
საბედნიეროდ პირველმა არჩილმა აუღო ალღო ამ უბედურებას (სულიერ დაკნინებას, უიდეობას, სპარსოფილობას მწერლობაში) და საფუძველი დაუდო მუხრან-ბატონების დიდ ოჯახთან ერთად (სამეფო ოჯახი მაგალითის მიმცემი და ორიენტირი ყოფილა ქართველთათვის) – ეროვნულობას, იდეურობას, პატრიოტული სულისკვეთების ლიტერატურას, სიტყვაკაზმულ მწერლობასა თუ მეცნიერებას.
“ფიზიკურ საშუალებათა გვერდით – წერს ნ. ბერძენიშვილი – თანდათან შემუშავდა აგრესიის წინააღმდეგ იდეური ბრძოლის საშუალებანი, თანდათან ჩამოყალიბდა იდეურ-პოლიტიკურ მოღვაწეთა ძლიერი დასი: პოეტ-ლიტერატორები, მეცნიერ-პოლიტიკოსები, სახელმწიფო და საეკლესიო მოღვაწენი. სათანადო მებრძოლი მოტივები გაჩნდა პოეზიაში (არჩილი, იოსებ თბილელი), საამისოდ “გაიმართა” ისტორიაც (“ახალი ქართლის ცხოვრება”), გაჩნდა მაჰმადიანობის წინააღმდეგ პროპაგანდა (გიორგი XI, იაკობ შემოქმედელი), დაიწყო ქრისტიანობის აღდგენისაკენ მიმართული ენერგიული მოქმედება (არჩილი, ვახტანგ VI)”. (ნ. ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტორიის საკითხები, IV, 1967, გვ. 296).
“მიჩნეულია, რომ არჩილმა ქართულ მწერლობაში ახალი ეტაპი დაიწყო; მთელი “სკოლაც” შექმნა იმხანად საქართველოში მოძალებულ სპარსოფილურ ტენდენციათა აღსაკვეთად. ამ “სკოლის” უმთავრესი პრინციპები შემდეგნაირად წარმოისახება: მწერლობამ უნდა ასახოს დროსა და სივრცეში რეალურად მომხდარი ფაქტი, კონკრეტული ისტორიული სინამდვილე, რაც ისტორიულად არ ყოფილა, ის მონაჭორია, ზღაპარია “ტყუილად გასაგონარი”. ასახვა უნდა მოხდეს “მართლის თქმის” პრინციპით, ავისა და კარგის წარმოჩენით…, “სპარსთა ნაჭორით”, ე. ი. უცხოური წარმოშობის ფაბულით გატაცებას არჩილი უპირისპირებს “ეროვნულ” თემატიკას: მწერალი უნდა ასახავდეს საქართველოს წარსულს თუ აწმყოს. მწერალი უნდა წერდეს გამართული ქართული ენით (“ქართული მწერლობა”, I, 1984 წ. გვ. 27).
არჩილი ერთმანეთთან აკავშირებდა ეროვნულსა და ქრისტიანულს. “თავისი მსოფლმხედველობით იგი უშუალოდ დაკავშირებულია ქრისტიანულ რელიგიასთან: “ვინცა მოკვდეს სჯულისათვის, დაიჯერე, ესე ცხონდეს” (იქვე, გვ. 26). ამიტომაც “მან დასაბეჭდად მოამზადა ბიბლია, რისთვისაც ერთმანეთს შეუდარა სხვადასხვა ნუსხა და სლავური ტექსტი” (საქ. ისტ. ნარკვევი IV, გვ. 368), 1705 წელს მოსკოვში დაარსდა ქართული სტამბა, სადაც საეკლესიო წიგნი – დავითნი დაიბეჭდა. აქვე სურდა ბიბლიის დაბეჭდვა, რაც შემდეგ ბაქარ ბატონიშვილმა შეძლო.
არჩილი იმდენად იყო მოწადინებული ქართულ ლიტერატურაში ეროვნულ-პატრიოტული მიმართულების დამკვიდრებისა და პატრიოტული გრძნობების გაღვივებით, რომ თვით რუსთაველსა და თეიმურაზს “…უსაყვედურებს, რომ ისინი თავიანთ ნაწარმოებებს საფუძვლად უდებენ სპარსულ ნაჭორ და ზღაპრულ ამბებს. უცხოური ფაბულის უარისმყოფელი პოეტი მოითხოვდა ქართული ეროვნული შინაარსის ფაბულის დამუშავებას, არჩილმა პირველმა აიმაღლა ხმა ენის სიწმინდის დასაცავად” (იქვე, გვ. 368).
არჩილს, ვითარცა უფროს ვაჟს ეკუთვნოდა ტახტი ქართლისა, მაგრამ ანტიირანული ორიენტაციის გამო, ის არა თუ “გურჯისტანის ვალად” დაამტკიცა ირანმა, არამედ ეძებდა, რათა შეეპყრო და დაესაჯა, თუმცა კი მამის სიცოცხლეში ვახტანგ VI-ის დროს ის გამეფდა ჯერ იმერეთში და შემდეგ კახეთში, იმერეთის ტახტზე ის კიდევ 4-ჯერ ავიდა, შემდეგ კი გაძევებული რუსეთში გადასახლდა.
არჩილის შემდგომ ქართლის ტახტის მემკვიდრე იყო მისი მომდევნო ძმა გიორგი XI, რომელიც გამეფდა კიდეც. სულხან-საბა ორბელიანი ბაგრატიონთა კარზე იზრდებოდა, აქვე მიუღია მას არა მარტო სასულიერო და საერო განათლება, არამედ ის იდეურ-პოლიტიკური გზნება, რომელსაც მთელი ცხოვრების მანძილზე აღვივებდა. ამაში უდიდესი წვლილი შეუტანია გიორგი XI-ს, რომელიც ყოფილა აღმზრდელი და “სულიერი მოძღვარი” სულხან-საბასი. თავის მხრივ სულხანი იყო აღმზრდელი გიორგის ძმისწულისა ვახტანგ VI-ისა.
“ცნობილია მარიამ დედოფლის ღვაწლი “ქართლის ცხოვრების” კრებულის გავრცელების საქმეში, აგრეთვე გიორგი XI-ის ზრუნვა ხელნაწერთა დაცვა-გამრავლებაზე, უკანასკნელის დავალებით დაამზადა 1680 წელს მდივანმა ბეგთაბეგ თანიაშვილმა “ვეფხისტყაოსნის” ძვირფასი ხელნაწერი. მისივე დავალებით გალექსა იაკობ დუმბაძემ ბაგრატ ბატონიშვილის პოლემიკური ნაშრომი მაჰმადიანთა წინააღმდეგ. გიორგი XI-მ შეუკვეთა სულხან-საბა ორბელიანს ქართული განმარტებითი ლექსიკონის შედგენა” (საქ. ისტ. ნარკ., IV, გვ. 300). ასეთივე ეროვნულ-პატრიოტული სულისკვეთების მქონე იყო გიორგი XI-ის მომდევნო ძმა – ლევანი, რომელიც “იყო ბრძენი და მეცნიერი, შორს დამნახავი საქმისა და განსწავლული სამეცნიერო წიგნითა” … ლევანმა გაზარდა ისტორიკოსი სეხნია ჩხეიძე, რომელიც შემდეგ გიორგის კარზე მოღვაწეობდა და დაწერა “ცხოვრება მეფეთა”. ცნობილი პოეტი იოსებ თბილელი (სააკაძე) გიორგი XI-ის ერთგული მოკავშირე იყო. მას დიდი ღვაწლი მიუძღვის თბილელის წიგნსაცავის დაარსების საქმეში” (იქვე, გვ. 360).
ერთი შეხედვით შეიძლება სრულიად ბუნებრივად მოგვეჩვენოს საქართველოს სახელმწიფოს მმართველთა მამულიშვილობა და განსაკუთრებული არაფერი დავინახოთ მათ ეროვნულ-ქრისტიანულ ღვაწლში, მაგრამ ერეკლე I-ის (კახ. ბაგრატიონთა შტოდან) და იესე-ალიყული ხანის (თვით მუხრანელ ბაგრატიონ – ვახტანგ VI-ისა და დომენტი კათალიკოსის ძმისა) მეფობა მიუთითებს, რომ არა ირანის ყმობაში მყოფი ქართული სახელმწიფოებრიობა აპირობებდა მმართველთა ეროვნულ პატრიოტულ მიდრეკილებებს, არამედ მათი პირადი მეობა, ზნეობა და ხასიათი.
“ეროვნული თვითშემეცნების გამოღვიძებისა და გაღვივებისათვის, განსაკუთრებით კი განმტკიცებისათვის, წარსულის ცოდნას აქვს დიდი მნიშვნელობა: ისტორია ადამიანის მსოფლმხედველობას და იმავე დროს საჭირო სიღრმესა და საფუძვლიანობას ანიჭებს. ეს კარგად ესმოდა საქართველოს დიდებულ მეფეს ვახტანგ VI-ს (1703-1714, 1719-1724), რომლის მრავალმხრივი, დაუღალავი მოღვაწეობა ჩვენი ისტორიის ერთ-ერთ საუკეთესო ფურცელს შეადგენს” (ივ. ჯავახიშვილი, დამოკიდებულება რუსეთსა და საქართველოს შორის, 1919, გვ. 3). ამ დროისათვის “ქართლის ცხოვრება” მხოლოდ მე-14 საუკუნემდე ყოფილა მოყვანილი. ვახტანგმა საგანგებოდ შედგენილ სწავლულ ისტორიკოსთა კომისია მოიწვია, რომელთაც გააგრძელეს და დაწერეს “ქართლის ცხოვრების” გაგრძელება მე-14 საუკუნიდან მე-18 საუკუნის დამდეგამდის. “ამ გარემოებამ ქართული საისტორიო მწერლობა კვლავ გამოაღვიძა და გააცხოველა” (იქვე, გვ. 4). “ქართული მოწინავე წრეები ისტორიული თავგადასავლებითა და თემებით იყვნენ გატაცებულნი… პოეტებმა განსაკუთრებული საისტორიო პოემების წერას მიჰყვეს ხელი, ქართული მხატვრული მწერლობის სხვა დარგებსაც ეროვნული სიმთა ჟღერა დაეტყო” (იქვე, გვ. 5).
ვახტანგმა განსაკუთრებული ყურადღება დაუთმო ქრისტიანობის განმტკიცებას. ქრისტიანობა ქართველობის ტოლფასი კატეგორია იყო და ქრისტიანობაზე ზრუნვა ქართველობის შენარჩუნებაზე ზრუნვას უდრიდა. ირანის ურთიერთობის ხასიათი აიძულებდა ქვეყნის მეთაურს მაჰმადიანობა მიეღო. საქართველოში მცხოვრები მაჰმადიანები ირანის მფარველობით სარგებლობდნენ. ეს ზრდიდა გამაჰმადიანების საფრთხეს. კულტურის ყველა დარგი იქნა ჩაყენებული ქრისტიანობის შენარჩუნებისა და გაძლიერების სამსახურში. ქართული სტამბის დაარსებაც ამ ინტერესით იყო ნაკარნახევი. სტამბაში უმთავრესად სასულიერო წიგნები იბეჭდებოდა (1709 წლიდან 1722 წლამდე დაიბეჭდა 17 დასახელების სასულიერო წიგნი).
“ვეფხისტყაოსნის” დაბეჭდვის დროსაც კი ვახტანგი სარწმუნოების ინტერესებს იშველიებდა და შოთას ამ უკვდავ ქმნილებას ქრისტიანულ წიგნად აღიარებდა. ამ ხანებში ახლდება ქრისტიანობისათვის წამებულთა ცხოვრების აღწერა. მაგალითად დაიწერა შიო ახლისა და გარეჯელთა მარტვილობა (ბესარიონ კათალიკოსისა) და სხვა” (შ. ხანთაძე, ქართული ისტორიოგრაფია, 1985, გვ. 18).
საქართველოს ისტორიის წყაროთა წრეში შემოტანილი იქნა “ცხოვრებანი”, რითაც თვალსაჩინოდ გაფართოვდა ეს წრე. ამ საქმის ინიციატორი და პირველი აღმასრულებელნი ვახტანგ VI და მისი სწავლულ კაცთა კომისია იყო. ეს ისტორიოგრაფიული ფაქტი აიხსნება საეკლესიო საქმის მძიმე მდგომარეობით ვახტანგ VI-ის ხანაში. “მაჰმადიანური ირანის მესვეურთა შემოტევა, ქრისტიანობის შეზღუდვა-შევიწროება ამ ხანაში აიძულებდა მეფეს ეზრუნა ქართველთა ეროვნული სარწმუნოების განმტკიცებაზე, ქრისტიანობის დაცვაზე, საეკლესიო საქმეების მოწესრიგებაზე. ამ საერთო პოლიტიკის ერთ-ერთი რგოლი იყო ქართველ საეკლესიო მოღვაწეთა დამსახურების ხაზგასმა, მათ შესახებ ცნობების შეტანა ქართლის ცხოვრების წიგნში… მათში ყურაღება გამახვილებულია ქრისტიანობის, ქართული ქრისტიანული ეკლესიისათვის თავდადების ფაქტებზე” (იქვე, გვ. 31).
ვახტანგმა დიდი სამუშაოები ჩაატარა სამართლისა და სახელმწიფო წესწყობილების მოსაწესრიგებლად, შექმნა სახელმწიფო კანონების წიგნი დასტურლამალი, შეადგინა სამართლის წიგნი, რისთვისაც ჯერ ქართული სამართლის ყველა ძეგლი შეაგროვა, რომელსაც თან დაერთო სხვა ერების კანონმდებლობიდან გამორჩეული სამართლის წიგნები. ვახტანგის სამართალი ლმობიერებითა და ჰუმანურობით გამოირჩევა.
“ვახტანგ VI-ის ინტენსიურმა კულტურულ-მეცნიერულმა მოღვაწეობამ, აღორძინებაში მისმა წვლილმა, სასტამბო საქმიანობამ, რუსთაველოლოგიური ხასიათის კვლევამ, მათემატიკურ-ასტრონომიული ტრაქტატების თარგმანებმა, მედიცინისა და ქიმიის სახელმძღვანელოების გავრცელება-შედგენამ, ფილოსოფიურ-დიდაქტიკურ თხზულებათა შესწავლა-დამუშავებამ მნიშვნელოვანი ადგილი დაიკავეს ქართული კულტურის საგანძურში” (მ. ქიქოძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 4).
მუხრანელ ბაგრატიონთა შტოს ეკუთვნოდა ვახუშტი ბატონიშვილი, რომლის ღვაწლი საყოველთაოდაა ცნობილი, ვახუშტის კარგად შეუმჩნევია, რომ ტრადიციულად წმიდა ნინოს დროიდან ერთიანი ქართული ეკლესია სათავეში ედგა ყოველგვარ ეროვნულ-მამულიშვილურ სულიერ საქმეს, ასე იყო საუკუნეთა მანძილზე. საქართველოს ერთიანი სახელმწიფოს დაშლის შემდეგ, როცა მაჰმადიანთა შემოსევებს ხალხმა ვეღარ გაუძლო და საქართველო მოეშვა, კვლავ ეკლესიამ ითავა გამხნევება ერისა. ის წერს – “არამედ ეპისკოპოსთა სვლა ლაშქართა, ნადირობათა და ბრძოლათა შინა ამის მიერ ჩვეულება იქმნა: რაჟამს უწყეს მაჰმადიანთა შემდგომად დავით მეფისა (დავით მეათე. 1505-1525 წწ.) დაუცხრომელი ბრძოლა და კირთება, და იხილეს ღაფლობა უღონობა ქვეყნისა ერთა ეპისკოპოსთა, მაშინ ეტყოდიან ეპისკოპოსნი: “ნუ მოღაფლდებით და ნუ მოუღონოვდებით ბრძოლად მათდა, და ნუ დაუტევებთ სარწმუნოებასა, რჯულსა და ჩვეულებას თქვენსა, და ჩვენ ვიქნებით წინამბრძოლნი თქვენი” (ქ. ც. IV, გვ. 37).
ქართული ეკლესიისა და მისი ეპისკოპოსების ზემოთ აღნიშნულ მოწოდებას ერთგულად ასრულებდა მუხრანელ ბაგრატიონთა დიდი ოჯახი, მათთან დაახლოებული მოღვაწენი, იცავდნენ სარწმუნოებას, რჯულსა და ქართულ ეროვნულ ჩვეულებებს.
თავის მხრივ ძველებური მოღვაწეობა გრძელდებოდა ქართულ საეპისკოპოსოებსა და სამრევლოებში.