მოხსენება წარმოთქმულ იქნა საერთაშორისო კონფერენციაზე – “რელიგიადამეცნიერება”.
23 მაისი, 2005 წელი
თქვენო უწმინდესობავ და უნეტარესობავ,
თქვენო აღმატებულებავ ბატონო რექტორო, პატივცემულო სტუმრებო,
ქალბატონებო და ბატონებო!
ვიღებ კურთხევას და მაქვს პატივი მოგესალმოთ ტექნიკური უნივერსიტეტის თეოლოგიის კათედრის სახელით.
XX საუკუნემ გარკვეული მიჯნა აღმართა მეცნიერებასა და სარწმუნოებას შირის. ჩვენი კათედრის ერთ-ერთი მოვალეობაა დაძლევა ამ მიჯნისა და ამ ორი ღირებულების ურთიერთდაახლოება ახალგაზრდობის სულიერ ღირსებათა განმტკიცების, მათი ქვეყნის ერთგულ მოქალაქეებად ჩამოყალიბების მიზნით. მეცნიერებისა და სარწმუნოების დაახლოება ჩვენ გვესახება ვითარცა საერო და საეკლესიო სამეცნიერო დარგების ურთიერთჰარმონიული შეთანხმება ჭეშმარიტების დასადგენად. “სცანით ჭეშმარიტება და ჭეშმარიტება განგათავისუფლებთ თქვენ” – ბრძანებს წმ. სახარება. ერის თავისუფლების ხარისხის ამაღლებისათვის დიდი მნიშვნელობა აქვს სამეცნიერო სიმართლის დადგენას ყველა დარგში, მათ შორის საისტორიო მეცნიერების მხრივ.
ჩვენთვის სამაგალითოა კულტურულ მსოფლიოში მიმდინარე მსგავსი პროცესები. XVIII-XX სს-ში როცა არნახულად განვითარდა მეცნიერება და ადამიანის გონებამ სახე უცვალა დედამიწას და როცა ეპოქას ეწოდა მეცნიერულ-ტექნიკური რევოლუციის ხანა, რომელსაც თან ერთვოდა ათეისტების მიერ დარვინის თეორიის თავიანთ სასარგებლოდ გამოყენება, ვრცელდებოდა მოსაზრება, რომ საზოგადოებასა და ბუნებაში ადგილი აღარ დარჩა რელიგიისათვის. მეცნიერებს მიზნად დაუსახეს მონაწილეობა მიეღოთ რელიგიის დევნაში, რომ თითქოს მეცნიერება რელიგია ერთმანეთის მეტოქეები არიან და სამკვდრო-სასიცოცხლოდ ებრძვიან ერთმანეთს. რელიგია მიიჩნეოდა ანაქრონიზმად, წარსულის გადმონაშთად. ფიზიკოსები და მეცნიერები კი ფიქრობდნენ, რომ ფლობდნენ ბუნების ყველა საიდუმლოს, ნაზიარები იყვნენ აბსოლიტურ ჭეშმარიტებას.
საბედნიეროდ მეცნიერების, ფიზიკის განვითარებამ, ელემენტარული ნაწილაკების სამყაროს შესწავლამ აღმოაჩინა, რომ მექანიკური ფიზიკა, რომელიც იქამდე მარტივად ხსნიდა სამყაროში მიმდინარე ნებისმიერ პროცესს, მცდარი და არაზუსტი აღმოჩნდა, რამაც მოითხოვა ფიზიკის ახალი თეორიის შექმნა, რომელიც სწორად ახსნიდა ბუნებაში მიმდინარე პროცესებს. ჩამოყალიბდა თანამედროვე ფიზიკა, რომლის ფუძემდებლებიც იყვნენ გამოჩენილი მეცნიერები და ფილოსოფოსები: აინშტაინი, შრედინგერი, ბორი, ჰაიზენბერგი და სხვანი.
თანამედროვე მეცნიერების ჯერარნახული განვითარება დაემყარა კვანტურ მექანიკას, ანუ თანამედროვე ფიზიკას. ამ ძველი და ახალი თეორიების ურთიერთშეჯერება ხდებოდა ფიზიკოსებისა და ფილოსოფოსების ე.წ. “სოლვეის” კონფერენციებზე. მოგეხსენებათ, რომ I კონფერენცია შედგა 1911 წ.
ჩვენთვის, მორწმუნეთათვის განსაკუთრებით საინტერესოა V კონფერენცია, რომელიც 1927 წ. შედგა, ოქტომბრის თვეში, ქალაქ ბრიუსელში. ამ კონფერენციაზე გაიმართა ფართო დისკუსია-მსჯელობა ცნობილ მეცნიერთა შორის. კამათი ეხებოდა ყველაზე მთავრს – მიკროსამყაროს კანონების ალბათურ ახსნა-განმარტებას. შეიძლება ითქვას, რომ ეს იყო ბრძოლა ძველ ფიზიკასა და კვანტურ მექანიკას შორის – მატერიალიზმსა და იდეალიზმს შორის. ამ კონფერენციის აღმწერი შემდგომ იტყვის, რომ: “ამ ბრძოლაში ფიზიკოსები ნებსით თუ უნებლიედ იდიალიზმის მხარეზე აღმოჩნდნენ, ანუ ისეთი მსოფლმხედველობისა, რომელიც სინამდვილის დასაბამად სულიერს აღიარებს და მიიჩნევს, რომ მატერიალური აღმოცენებულია სულიერის საფუძველზე. მატერიალური სულიერის გამოვლინებაა. იდეალიზმი სამყაროს შემოქმედად და დასაბამად აღიარებს სულს, რომელიც ამტკიცებს, რომ სული წინ უსწრებს ბუნებას; ბუნებაზე ადრე არსებობდა”. ამ კონფერენციამ დაამტკიცა, რომ XX ს-ის აღმოჩენებმა ფიზიკაში გამოიწვია კლასიკური ფიზიკის ცნებათა მსხვრევა, რითაც მატერიალიზმიც ინგრევა. ამიტომაც ამბობდა ცნობილი ასტროფიზიკოსი ედინქტონი: 1927 წ-დან ჩამოყალიბებული მეცნიერული აზრისათვის რელიგია მისაღები გახდა. ამის შესახებ 20-იან წლებშივე შეიტყო მთელმა მსოფლიომ. ფიზიკოსთა კონფერენციის მსგავსად, მეცნიერების სხვა დარგების რელიგიისა და მეცნიერების შესახებ აზრთა ურთიერთშეთანადება ხდებოდა სხვადასხვა სამეცნიერო კონფერენციებზე. როგორც ჩანს ამ ტალღამ ჩვენამდეც მოაღწია. საბედნიეროდ, ღვთის მადლით დაინგრა ის ათეისტური რეჟიმი, რომელიც დევნიდა რელიგიასა და რელიგიურ სამეცნიერო მიმართულებებს საქართველოში და დღევანდელი ჩვენი კონფერენციაც ამ მიზანს ემსახურება, “სოლვეის” კონფერენციის მსგავსად. რადგანაც ათეისტური მიჯნა ხელოვნურად აღარ გვაშორებს ჩვენ – მორწმუნე და არამორწმუნე მეცნიერებს. ალბათ ჩვენშიც დადგა დრო ერთად დავსხდეთ სხვადასხვა დარგების სპეციალისტები და კონფერენციაზე ერთმანეთს შევათანხმოთ სხვადასხვა მოსაზრებანი საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა შესახებ. რათა არც სასკოლო და არც უმაღლესი სასწავლებლების სახელმძღვანელოებში არ ჩანდეს მხოლოდ ერთი მიმართულება, ერთი თვალსაზრისი სამყაროს, ბუნებისა და ადამიანის წარმოშობისა და მისი რაობის შესახებ.
ქართველ ისტორიკოსებს უდიდესი ღვაწლი მიუძღვით იმ დიად საქმეში, რასაც საქართველოს სახელმწიფოებრიობის აღდგენა ეწოდება, მაგრამ ცხადია საისტორიო დარგებიც ბოლო ორი ს-ის განმავლობაში განიცდიდნენ ზეწოლას იმპერიული და ათეისტური რეჟიმების მხრიდან და ბუნებრივია იგი არ შეიძლებოდა განვითარებულიყო ისე, როგორადაც განვითარდებოდა ის თავისუფალ საზოგადოებაში. ამიტომაც ალბათ საჭიროა “სოლვეის” კონფერენციათა მსგავსად ამ დარგის სპეციალისტების საგანგებო კონფერენციის ჩატარება და სხვადასხვა მოსაზრებების ურთიერთშეთანხმება-შეჯერება.
სამეცნიერო დარგთა შორის, რომელიც შეისწავლებოდა ძვ. საქართველოში განსაკუთრებული ყურადღება ექცეოდა ისტორიოგრაფიას. ძვ. საქართველოს საისტორიო სკოლა იყენებდა უძველეს ქართულ წყაროებს და მატიანეებს, რომელნიც უხვად იყვნენ გაჯერებულნი ჯერ კიდევ ქრისტეშობამდე დაფიქსირებული ცნობებით და შეიძლება ითქვას, რომ არცთუიშვიათი სახელმწიფოებრივი კატაკლიზმების გამო ძვ. ქართული საისტორიო სკოლა არსებობდა ეკლესიის წიაღში და სასულიერო მოღვაწეები – ბერები და ეპისკოპოსები იყვნენ კიდეც ქართველი ერის მემატიანეები. (ჩვენ მხედველობაში გვყავს ლეონტი – მროველი ეპისკოპოსი, არსენ ბერი. “მოქცევაი ქართლისაი”-ს განმვრცობი) სამწუხაროდ ძველმა ქართულმა საისტორიო სკოლამ იარსება მე-19 ს-ის შუა წლებამდე. ის ასპარეზიდან გაქრა ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების კვალდაკვალ. XIX-XX სს-ის მიჯნაზე ძვ. ქართული საეკლესიო ისტორიოგრაფიის ადგილი დაიჭირა რუსეთის საიმპერიო უნივერსიტეტების ბაზაზე აღმოცენებულმა ახალმა ქართულმა საისტორიო სკოლამ, რომელიც ძალზე კრიტიკულად მიუდგა ძვ. ქართულ საეკლესიო ისტორიოგრაფიის საბაზისო მონაცემებს, უარყო და მათ ნაცვლად შემოგვთავაზა ახალი. ისინი სამწუხაროდ ვერ გვიხსნიან მრავალ ისეთ საკითხს, რომელნიც გადაჭრილი ჰქონდა ძველს. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ეს ურთიერთწინააღმდეგობა საეკლესიო და საერო ისტორიოგრაფიათა შორის დროულად უნდა გადაიჭრას.
წიგნის – “გეორგიკა”(ტ.IV, ნაკვეთი II, 1952 წ., ს. ყაუხჩიშვილის გამოცემა) წინასიტყვაობაში აღნიშნულია: “1934 წ. გამოიცა საკავშირო მთავრობის კომპარტიის ცეკას დადგენილება – “სამოქალაქო ისტორიის სწავლების შესახებ სსრკ სკოლებში”, იმავე წლის აგვისტოში მივიღეთ ი. სტალინის, ს. კიროვის და ა. ჟდანოვის მითითებები იმის შესახებ თუ როგორ უნდა დაიწეროს “სსრკ ისტორიისა” და “ახალი ისტორიის” სახელმძღვანელოები” (გვ. VIII).
ამ დადგენილებების, განსაკუთრებით საქართველოს კომპარტიის დადგენილებების, შესაბამისად მავნებლობად გამოცხადდა საქართველოს ერთიან ქვეყნად წარმოსახვა და ქართველი ერის “უძველეს ხანაში” ჩამოყალიბების თეორია. ისტორიული “ფაქტები” ისე უნდა მიეწოდებინათ მკითხველისათვის, რომ მათ ქართველი ერი – ახლად ჩამოყალიბებულად, ხოლო საქართველო არც თუ უძველეს ხანაში წარმოქმნილ ქვეყნად დაესახათ.
ამის შესაბამისია ს. ყაუხჩიშვილის წინასიტყვაობაც (სხვა შემთხვევაში წიგნი არ გამოიცემოდა) – აქ აღნიშნული თითქოსდა ბიზანტიური საეკლესიო კათედრების ნუსხების ე.წ. “ეკთესისების” მიხედვით დასავლეთ საქართველო კონსტანტინეპოლის კათედრას ექვემდებარებოდა IX ს-მდე, ხოლო ის გარემოება რომ X ს. Dდასაწყისიდან დასავლეთ საქართველოს ეპარქია” აღარ იხსენება ბიზანტიურ ეკთესისებში, მოწმობს მის ჩამოშორებას ბიზანტიისაგან და მცხეთის საკათალიკოსოსთან დაკავშირებას, რაც უთუოდ საგულისხმოა საქართველოს გაერთიანების იმ პროცესის შესასწავლად, რომელიც IX საუკუნიდან “იწყება” (იქვე, გვ. VII).
სინამდვილეში “ეკთესისებში” ჩამოთვლილი “დას. საქართველოს” საეპისკოპოსოები განლაგებულნი იყვნენ არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ იმ ქვეყნებში, რომლებსაც ბერძნები “ლაზიკას” უწოდებდნენ, ანუ ტრაპიზონის ოლქში.
ს. ყაუხჩიშვილის აზრით კი “დასავლეთ საქართველოა – ლაზეთი”, თითქოს აქ არსებობდა “დასავლეთ საქართველოს სახელმწიფო”. სინამდვილეში “ლაზთა მეფეები” და “ლაზიკა” იყო ტრაპიზონის მხარე და მისი გამგებლები.
VI ს-ში იმპერატორი იუსტინიანე ლაზიკის ეპარქიების შესახებ წერდა – “პოლემონის პონტოში შედის ხუთი ქალაქი: (ნეოკესარია, კომანა, ტრაპეზუნტი, კერასუნტი, პოლემენიონი. Pპიტიუნტი და სებასტოპოლისი ხომ უფრო ციხე-სიმაგრეებშია ჩასათვლელი, ვიდრე ქალაქებში), მათ შემდეგ მდებარეობს ჩვენი ლაზიკა (სადაც არის ქალაქი პეტრა…, არქეოპოლისი, როდოპოლისი,,, აქვე შედის ჩვენს მიერ სპარსელებისგან უკან ჩამორთმეული სიმაგრეები სკანდისი, სარაპანისი, მუსურუსი, ლისისი, შემდეგ მოდის ჭანთა ქვეყანა მხოლოდ ჩვენი მეფობის დროს დაპყრობილი… სხვა ტომებიც – სვანები, სვიმავები, აფსილები, აბაზგები” (მსოფლიო საეკლესიო კრებები ქართველ ეპისკოპოსთა მონაწილეობით, 2003, V მს. კრება) რომელია “ჭანთა ქვეყანა, ჩვენი მეფობის დროს დაპყრობილი”?, ცხადია აქ იგულისხმება არა ქალდეა-ჭანიკა, ტრაპეზუნის ახლოს მდებარე ქვეყანა, არამედ მდ. რიონის მარჯვენა სანაპირო, სადაც იმჟამად გადმოსახლებულა ჭანური მოსახლეობა ტრაპიზონიდან და ამიტომ ეწოდება მას “ჭანთა ქვეყანა”. Aიქვეა სვანები, აფსუები, აბაზგები. მაშასადამე “ჩვენი ლაზიკა” ანუ ბიზანტიელების მიერ დაპყრობილი “ლაზიკა” მოიცავდა მდ. რიონის დასავლეთ სანაპიროს, შემდეგდროინდელ გურიასა და ტრაპიზონის ქვეყანას. მაშასადამე მთელ დასავლეთ საქართველოს არ ერქვა “ლაზეთი”.
Lლაზიკის ეპარქიაში ჩანს თავდაპირველად იყო ორი სამიტროპოლიტო ფასიდისა და ტრაპეზუნტისა, შემდეგ ისინი გაერთიანდნენ.
I ნოტაციის მიხედვით “ეპარქია ლაზიკისა – ფასიდის მიტროპოლიტი 1. როდოპოლისის ეპისკოპოსი, 2. აბისსენთა ეპისკოპოსი, 3. პეტრათა ეპისკოპოსი, 4. ზიგნევთა ეპისკოპოსი” (იქვე, გვ.130). ტრაპეზუნტი I ანოტაციის მიხედვით პოლემონის ნეოკესარიის ერთერთი საეპისკოპოსოა კერასუნტის, პოლემონიონისა და კომანის გვერდით. (იქვე, გვ.184). ყველა ამ ქალაქს ასახელებს იუსტინიანეც.
II ნოტაციით ტრაპეზუნტი უკვე სამიტროპოლიტო ქალაქია.
III ნოტაციით “ლაზიკაში, ტრაპეზუნტის მიტროპოლიტს ექვემდებარება 13 ეპისკოპოსი, მათ შორის ერთერთი არის “ფასიანის ეპისკოპოსი” (იქვე, გვ.133).
IV ნოტაციაში ტრაპეზუნტის მნიშვნელობა კიდევ უფრო იზრდება. ის უკვე არის “მიტროპოლიტი ტრაპეზუნტისა, მთელი ლაზიკისა, მას ახლა კესარიის ადგილი უჭირავს” (იქვე, გვ.136). აქედან ჩანს, რომ ტრაპეზუნტის მიტროპოლიტი თუ კი იქამდე იყო ლაზიკის მხოლოდ ერთი ნაწილის იერარქი, ახლა ის არის “მიტროპოლიტი მთელი ლაზიკისა”, ანუ მის იურისდიქციაში ახლა ლაზიკის მეორე ნაწილის ანუ “ფასიდის” სამიტროპოლიტო, თუმცა კი ჩანს ისინი მაინც ცალკე სამიტროპოლიტოების სახით არსებობენ, ანდა ზოგჯერ მთლიანდებიან, ისე რომ “ფასიდი ტრაპეზუნტი” ერთ ქალაქად წარმოიდგინება კიდეც. ამიტომაც უძველეს საეკლესიო წყაროებზე დაყრდნობით პ. ვესელინგი XVIII ს-ში წერდა, რომ “ნიკეის II კრების (787 წ.) მახლობელ ხანებში ფასისი და ტრაპეზუნტი, როგორც ჩანს ერთ ეპისკოპოსს ექვემდებარებოდნენ” (გეორგიკა, ტ. IV, ნაწილი II, 1952წ. გვ. 200).
ს. ყაუხჩიშვილს სამართლიანად მიაჩნია, რომ “სრულიად გამორიცხულია, რომ ერთმანეთს ტერიტორიულად ასე დაშორებული ფოთი და ტრაპეზუნტი ერთ საეპისკოპოსო კათედრაში ყოფილიყვნენ” (იქვე, გვ.200), მაგრამ, თვით ნოტაციები და ასევე მრავალი წყარო მიუთითებს, რომ ფასისი და ტრაპეზუნტი გარკვეული ხნიდან ნამდვილად იმართებოდნენ ერთი ეპისკოპოსის მიერ. თუმცა ს. ყაუხჩიშვილიც მართალია “აქედან გამოსავალი არის ერთი – ფასისი არ ერქვა ფოთს, რადგანაც ფოთი ძალზეა დაშორებული ტრაპეზუნტიდან. Fფასისი ერქვა არა ფოთს, არამედ მდ. ჭოროხთან ანუ ფასისთან (და არა რიონთან) მდებარე ქალაქს. Eეს უნდა ყოფილიყო ძველი აფსაროსი, თანამედროვე გონიო. I-II სს-ის “აფსარუნტი” (აფსაროსი), IV-VII სს-ში “ფასიდად” იწოდებოდა და ის მდებარეობდა ლაზიკის ჩრდილო ნაწილში. Lლაზიკა კი, როგორც აღინიშნა, ეწოდებოდა ტრაპეზუნტის მხარეს და მის ჩრდილოეთით მდებარე ოლქს. Mმას ჩვენი მთარგმნელები თარგმნიდნენ ასე – “სოფელი მცხეთა”, ესაა თანამედროვე ლაზეთი თურქეთში და იშვიათ შემთხვევაში მდ. რიონის მარცხენა სანაპირო, ძირითადად კი ესაა ჭოროხის ხეობა, აფსაროსი ანუ ქალაქი ფასისი, რომელიც მდებარეობდა ძველი წყაროების განმარტებით, მდინარე ფასისის (ანუ ჭოროხის) მარცხენა მხარეს, ესაა გონიო. Aაქვე ამ არეალშივე უნდა ყოფილიყო ფასისის სამიტროპოლიტოში შემავალი საეპისკოპოსოები როდოპოლისისა, საისონისა და ზიგნევისა და არა დასავლეთ საქართველოს სიღრმეებში, როგორც ეს მიაჩნია ს. ყაუხჩიშვილს. ს. ყაუხჩიშვილამდე გაცილებით ადრე ისტორიული გეოგრაფიის დიდად აღიარებული მცოდნე ადონელი წერდა კიდეც, რომ “არდასის ჩრდილოეთით მდებარეობს ზიგანა, იმავე სახელის ქედის ძირში, ტრაპეზუნტის მთავარ გზაზე. ზიგანა იყო ძველ დროს ძალზე მნიშვნელოვანი პუნქტი და იქ იყო რეზიდენცია იმ ხუთი ეპისკოპოსიდან ერთერთის რეზიდენციად, რომელნიც ლაზიკის ეპარქიაში შედიოდნენ. საეკლესიო თვალსაზრისით ჭანიკა ლაზიკას მიეკუთვნებოდა” (Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, СПБ, 1908, стр. 65). ს. ყაუხჩიშვილმა დიდი გამოკვლევა ჩაატარა იმის დასამტკიცებლად, რომ ზიგანევი ანუ გუდაყვა თითქოსდა იყო საეპისკოპოსო კათედრა, ასევე ძალზე ხელოვნურია საისინის გამოცხადება ცაიშის კათედრად. როდოპოლისისა კი ვარდციხედ. საქმე ისაა, რომ ვარციხე ბაღდადთან არ იწოდებოდა ვარდციხედ. პირიქით, ეტიმოლოგიურად ვარციხე არ არის ამოვარდნილი ქართული ტოპონიმების წარმოების წესიდან. ვარციხე ნაწარმოები არის ისე, როგორც მაგალითად ვარძია, ვარიანი, ვარკეთილი. ისევე როგორც ვარძია არ იყო “ვარდძია”, ანდა ვარიანი – “ვარდიანი”, ვარკეთილი – “ვარდკეთილი”, ასევე ვარციხე არ ყოფილა “ვარდციხე” ანუ როდოპოლისი.
ს. ყაუხჩიშვილის აღნიშნული ჰიპოთეზა შემდგომში საფუძვლად დაედო ისეთ მძიმე დასკვნებს, თითქოსდა დასავლეთ საქართველო შედიოდა კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში და მისგან გათავისუფლდა IX-X სს-ში. თუმც კი ს. ყაუხჩიშვილი პატიოსნად აღნიშნავდა ამის შესახებ: “ჯერჯერობით არავითარი მტკიცე დასაყრდენი არა გვაქვს ამ გეოგრაფიული პუნქტების ლოკალიზაციისთვის” (გეორგიკა, IV, გვ. 189).
ამ მხრივ ჩვენ უფრო უნდა ვენდოთ უძველეს ქართულ წყაროებს, რომელნიც მიიჩნევდნენ დასავლეთ საქართველოს მცხეთის იურისდიქციის ქვეშ მდებარე ტერიტორიად IV საუკუნიდანვე, ხოლო “ლაზიკები ფასისის მიტროპოლიაში შემავალი როდოპოლისი, საისენთა, პეტრასა და ძიგანევის საეპისკოპოსოები” განლაგებულნი უნდა ყოფილიყვნენ მდ. ჭოროხის მარცხენა სანაპიროზე ტრაპეზუნტის მიმართულებით, თუმცა მათგან შესაძლებელია პეტრა იყოს არა გონიო, არამედ ის ციხე ჭოროხთან, რომელსაც ამჟამად “ქაჯეთის ციხე” ეწოდება.
აქვე, ტრაპეზუნტის ოლქში მიუთითებდა ადონელიც ფასიდის სამიტროპოლიტოს აღნიშნული საეპისკოპოსოების არსებობას. ჭოროხისა და ტრაპეზუნტის ქვეყანას ეწოდებოდა ლაზიკა. მის ჩრდილო ნაწილში უნდა ყოფილიყო ფასიდის სამიტროპოლიტო განლაგებული. ეს ალბათ იყო ის მიწა-წყალი , რომელსაც ძველი ქართველი ისტორიკოსები უწოდებდნენ “ბოლო კლარჯეთისა”, რომელიც განლაგებული იყო შავი ზღვის პირზე. ქართული “კლარჯ” ალბათ ბერძნული “კლარძ” ანდა “კლაზიკად” ანდა “ლაზიკად” გამოითქმოდა. “ბოლო კლარჯეთისას” ქვეყანაში შედიოდა – ხუფათი, გონიო, მის საზღვართან ქვემო გურიაში კი ბათომი და ქაჯთა ციხე, ესენი უნდა ყოფილიყვნენ ფასიდის სამიტროპოლიტო და მიხი ყოფილი საეპისკოპოსოები. ეს იყო ისტორიული ლაზიკის ჩრდილო მხარე. როგორც ითქვა, ლაზიკის მეორე სამიტროპოლიტო იყო ტრაპეზუნტი, რომელსაც შემდეგ მთელი ლაზეთის ყველა ეპარქია დაემორჩილა.
რიზესა და ხუფათს შუა ცხოვრობდა ხალხი, რომელიც არ ემორჩილებოდა მის სამხრეთით ტერიტორიაზე არსებულ “რომაელ” ხელისუფლებას და არც მის ჩრდილოეთით “ლაზიკის მეფეთა” (რომაელთა მიერ დადგენილ) ხელისუფლებას, ეს ხალხი იბერიის მეფეს ემორჩილებოდა რომაელ თუმც ეკლესიურად მათ თურმე ლაზეთის ეპისკოპოსები უნიშნავდნენ მღვდელმსახურებს, თუმცა ყველანი კი ეკლესიურად “კათალიკოსს” ემორჩილებოდნენ. ეს “კათალიკოსი” უნდა ყოფილიყო არა დვინის, არამედ მცხეთის კათალიკოსი (იხ. ჩემი “მსოფლიო საეკლესიო კრებები”, VII კრება).
განსაკუთრებით გასაოცარი და შეიძლება ითქვას შოკისმომგვრელია ს. ყაუხჩიშვილის მიერ გამოცემულ ნოტაციათა ცხრილებში ბერძნულ ხელნაწერებში არსებული ცნობების თვითნებური შეცვლა. კერძოდ, VI და VIII ნოტაციების ხელნაწერებშია “ამისიის სებასტოპოლისის ავტოკეფალური ეკლესია” და სიტყვა “ამისია” ს ყაუხჩიშვილმა წაშალა და მის ნაცვლად დაწერა “აბასგია” თანაც ბერძნული შრიფტით და ისე მიაწოდა მკითხველს. ამის შედეგად მან და მასთან ერთად მთელმა საზოგადოებამ დაასკვნა, თითქოსდა “აბასგიის ავტოკეფალური ეკლესია” არსებობდა X ს-ის შემდგომაც, რაც არასწორია. დედნებში არ არის ასეთი მინიშნება, პირიქით, ნოტაციების სწორი წაკითხვა, ანუ წაკითხვა იმისა, რაც წერია, იძლევა საშუალებას იმისა, რომ გამართლდეს ძველი ქართული ისტორიოგრაფია, რომ VIII ს-ში, აფხაზეთის საერისთავოს გათავისუფლებისა და მისთვის დასავლეთ საქართველოს მიწების გადაცემის შემდეგ, მეფეების – არჩილისა და მისი დის დროს, მოხდა საეკლესიო გაერთიანება – აბაზგიის ეკლესიისა და დასავლეთ საქართველოს (ქართლის) ეკლესიათა გაერთიანებაც.
კიდევ ერთხელ მივუბრუნდეთ სიტყა “ფასისის” განსაზღვრებას. მ. ბერძენიშვილი წერს, რომ ბერძნები “ფასისს” უწოდებდნენ მდინარეებს 1) ყუბანს, 2) არაქსს, 3) ჭოროხს, 4) რიონს, 5) ჯულფას. (მ. ბერძენიშვილი, ქალაქ ფასისის ისტორიისათვის, 1969, გვ. 88). ერთი სიტყვით, შავი ზღვის იმ სანაპიროს მდინარეებს, სადაც ქართულენოვანი მოსახლეობა ცხოვრობდა, რადგანაც პროქართული ენით ფსა, ფშა აღნიშნავდა წყალს (კერძოდ “დ” – განშლა, ს, შ აღნიშნავდა წყალს) უფრო ზუსტად კი მდინარის დელტას, მის შესართავს ზღვასთან, ანუ გაშლილ წყალს.
აღნიშნულ მდინარეთაგან “შეუდარებლად უფრო ხშირად იხსენიება ფასისის სახელით მდ. ჭოროხი… ამ ფასისის სათავედ სდებენ არმენიის მთებს ან მოსხიკეს მთებს. საგულისხმოა, რომ ჭოროხის გაიგივება ფასისთან უფრო მყარიცაა. ამ სახით იგი გვხვდება (თუ ქსენეფონტეს არ ჩავთვლით) ძვ. წელთაღრიცხვით III საუკუნიდან მოკიდებული ვიდრე ახალი წელთაღრიცხვის VI საუკუნემდე, დაწყებული ერისტოსთენედან და დამთავრებული პროკოფი კესარიელით” (იქვე, გვ.91).
პუნქტები “ზიგნევი”, “სებასტოპოლისი”, “პიტია” (პიტიუნტი), “მოხორა” შეტანილია ბიზანტიურ სამხედრო დანაყოფთა იმ ნუსხაში, რომელის ჯარი იდგა მცირე არმენიაში (ტრაპეზუნტის ოლქში) (ამ ნუსხას შემოკლებით Nოტატია-ს უწოდებენ) – ბიზანტიის ჯარის განლაგება: “არმენიის დუქსი, არმენიის სარდლის ხელქვეით არიან პონტოში – პონტოს პირველი ლეგიონის პრეფექტი – ტრაპეზუნტი, რაზმი რიზესი, რაზმი თეოდოსესი… პითია (პიტიუნტი), ვალენტა, ესიპორტო, პარამბოლე, სებასტოპოლისი, ზიგანნე, მოხორა” (გეორგიკა, I, 1961, გვ. 175).
Aაქ მოხსენებული “ზიგანე”, რომელშიც იდგა ბიზანტიის ჯარი და იყო ეპისკოპოსის კათედრა, ნ. ადონცის მტკიცებით, მდებარეობდა ტრაპეზუნტის გზაზე. Aაქვე იყო მის არეალში ლაზიკის სხვა ოთხი საეპისკოპოსო და არა რიონის ხეობაში. Aქ ყოფილა ზიგანის მთა, უღელტეხილი, სოფელი. ეს სახელი დღემდე ეწოდება ამ სოფელს და მთას! ლაზეთის საეპისკოპოსო ცენტრი “ძიგნე” ადონცის აზრით, სწორედ აქ იყო (იქვე, გვ. 176)
“მოხორა” ასევე საეპისკოპოსო ცენტრი და ბიზანტიის კოპორტის ბანაკი ყოფილა ზიგნის მარჯვნივ. (იქვე, გვ.177).
უსუპორტი – საეპისკოპოსო ცენტრი და ბიზანტიის ჯარის ბანაკი, აქვეა, ესაა “არიანა”, შემდეგდროინდელი “სუსარმია”, ახლანდელი “სიურმენე” ნავსადგური ტრაპეზუნტის მარჯვნივ (გვ.177).
აქვე იყო “პიტია” და “სებასტოპოლი”, რადგანაც აღნიშნული ბიზანტიური ჯარების განლაგების წესის შედგენის დროს აბაზგიის პიტიუნტსა და სებასტოპოლზე ბიზანტიას ხელი არ მიუწვდებოდა (გვ.177).
საქართველოს უწმინდესმა პატრიარქმა ახალგაზრდათა მიერ მეცნიერების უკეთ დაუფლების მიზნით შემოგვთავაზა “ღრმა აზროვნების” პროგრამა, რაც მოითხოვს ფაქტების უფრო ღრმა ანალიზს. ეს არის კურთხევა, რომელიც ცხადია უთუოდ უნდა შესრულდეს. უნდა შეიქმნას “ღრმა აზროვნების” სასკოლო სახელმძღვანელოები. ამჟამად ათასობით მოსწავლე და სტუდენტი ეუფლება რელიგიისა და ეკლესიის ისტორიას. ჩვენ “ღრმა აზროვნების” პროგრამის შესაბამისად ვავალებთ სტუდენტებს უფრო უკეთ გაეცნონ სამეცნიერო ლიტერატურას ჩვენი ერისა და ეკლესიის წარსულისა და ისტორიის შესახებ. სამწუხაროდ აღმოჩნდა, რომ საერო-საისტორიო ლიტერატურის საბაზისო მონაცემების ნაწილი არ ეთანხმება იმას, რასაც ასწავლის ძველი მატიანეები და წმ. ეკლესია. ამის შესახებ თავდაპირველად მიგვითითეს სტუდენტებმა და ასევე ლექტორებმაც. მათ მიერ მრავალგზის დაისვა კითხვა, რომელიც ძალზე გვაფიქრებს და შეიძლება ითქვას დილემის წინაშეც კი გვაყენებს. მხოლოდ ერთ ყველაზე მცირე მაგალითს მოვიტან მათ შორის. კერძოდ, წმ. ეკლესია და ძველი მატიანეები გვასწავლიან, რომ I ს-ში ყოვლადწმინდა ღვთისმშობელს წილად ხვდა ივერია, ივერიელი ხალხი მისი საფარველის ქვეშ უნდა ზიარებულიყო ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის იესო ქრისტეს ჭეშმარიტ სარწმუნოებას. ეკლესიის სწავლებით, (რომელიც ასახულია შესაბამის ტროპარებსა და კონდაკებში და ასევე საეკლესიო კრებების დადგენილებებშიც, რომელთაც ქვემოთ შევეხებით), I ს-ში, ანუ წმ. მოციქულთა დროს “ქართლი” ანუ “ივერია” ეწოდებოდა შემდეგდროინდელ სრულიად საქართველოს, ქართველნი კი ერქვათ ამ ქვეყნის მკვიდრთ, მთელს მოსახლეობას, როგორც აღმოსავლეთ ისე დასავლეთ საქართველოში. ჩვენ ცხადია აღნიშნული “ღრმა აზროვნების” პროგრამის შესაბამისად ვავალებთ სტუდენტებს გაეცნონ საერო ისტორიოგრაფიის მიღწევებს ამ მიმართულებით და გამოიყენონ მათი მტკიცებულებები აღნიშნული რელიგიური საკითხების შესასწავლად და ბოლო ჯამში კი თავიანთი რწმენის განსამტკიცებლად, მაგრამ სწორედ აი აქ, შესაბამისი საერო ლიტერატურის გაცნობის შემდეგ აწყდებიან ისინი დიდ წინააღმდეგობებს. აღმოჩნდა, რომ ახალი საერო-საისტორიო ლიტერატურის მიხედვით “ქართლი” ანუ “ივერია” X ს-მდე ეწოდებოდა თურმე მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოს, “ქართველნი” კი აღმ. საქართველოს მოსახლეობის ერთ ნაწილს. ცხადია ეს შეუსაბამობები, რომელნიც არსებობენ საერო და საეკლესიო ისტორიოგრაფიებს შორის დაბნეულობასა და გაურკვევლობას იწვევს. მოუგვარებელ პრობლემათა ჩიხიდან გამოსასვლელი გზა სწორედ საერო და საეკლესიო-საისტორიო მეცნიერებათა ურთიერთთანამშრომლობით უნდა დაიწყოს. მივიჩნევთ, რომ საჭიროა უფრო ჩავუღრმავდეთ ამ და მრავალ სხვა საკითხს, რომელთაც ქვემოთ შევეხებით. ძვ. ქართველ მემატიანეთა მტკიცებით ქართველი ერი, ვითარცა ეთნოპოლიტიკური მთლიანობა უკვე არსებობდა ქრისტეშობამდე IV-III სს-ში და ამიტომაც მან შეძლო იმ დროს ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს ჩამოყალიბება მეფეების – აზონისა და ფარნავაზის მიერ. ახ. ქართული ისტორიოგრაფია უარყოფს ამ თვალსაზრისს და მიიჩნევს რომ ფარნავაზი იყო მხოლოდ აღ. საქართველოს მეფე. ქვეყნის გაერთიანება, ანუ დასავლეთ საქართველოს შემოერთება ქართულ სახელმწიფოებრივ და კულტურულ სივრცეში დაიწყო გაცილებით გვიან, IX-X სს-ში, შესაბამისად ამავე საუკუნეების შემდეგ დაიწყო ქართველი ერის ჩამოყალიბება. მაშასადამე ჩვენ გვაქვს ერთმანეთისაგან კარდინალურად განსხვავებული ორი თვალსაზრისი ქართველი ერის და მისი ერთიანი სამეფოს ჩამოყალიბების დროის შესახებ. ამისგან გამომდინარეობს არანაკლებ მნიშვნელოვანი სხვა დასკვნები.
აღმოჩნდა, რომ ჩვენი საერო ისტორიოგრაფიის აღნიშნული მონაცემები ასახულია ისეთ აკადემიურ საეკლესიო, მაგრამ უცხოენოვან გამოცემებში, როგორიცაა “Провославная Энциклопедия” და სხვ. П. Э. როგორც ცნობილია წარმოადგენს მართლმადიდებლური ღვთისმეტყველებისა და ზოგადად უდიდეს საეკლესიო სამეცნიერო მიღწევას და ის ვრცელდება არამხოლოდ რუსეთისა და ჩვენს მოძმე სხვა მართლმადიდებლურ ქვეყნებში, არამედ მთელ ქრისტიანულ სამყაროში, მთელს მსოფლიოში. სამწუხაროა, რომ აქ არა მარტო ტაო-კლარჯეთის საეკლესიო არქიტექტურა და ამ მხარის მოსახლეობაა მოხსენებული არაქართულად. არამედ П. Э.-ის სხვადასხვა ტომეულებში საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციის საზღვრები ძალზე დამახინჯებითაა მითითებული. კერძოდ, I ტომში, სტატიაში “ალბანეთის საკათალიკოსო” და თან დართულ შესაბამის რუკაზე აღნიშნულია, რომ წმ. ნინოს დროს, IV ს-ის დასაწყისში აღმ. საქართველოს დიდი ნაწილი ალბანეთის შემადგენლობაში შედიოდა, რომ თითქოსდა ბოდბე, რუკაზე აღნიშნული გურჯაანი, იორ-ალაზნის ხეობები და სხვა ტერიტორიებიც დასახლებული იყო ალბანელებით, ხოლო ეს უკანასკნელნი კი თანამედროვე აზერბაიჯანელი ხალხის წინაპრებად მიაჩნიათ. ცხადია ჩვენ არ შეგვიძლია დავეთანხმოთ ამ სტატიისა და რუქის პათოსს, რადგანაც ქართლის განმანათლებელი წმ. ნინო ქართლის ერთერთ დაბაში დაიკრძალა, რომელსაც მაშინ ბოდი ეწოდებოდა და ეს ქვეყანა შედიოდა მეფე მირიანის იბერიის ანუ ქართლის სამეფოში და არა ალბანეთში, რომელსაც П. Э.-ში მიაკუთვნეს ბოდბე. ჩვენდა სამწუხაროდ სტატიისა და რუქის ავტორები მიუთითებენ ქართველ ისტორიკოსთა შრომებს, რომელნიც “ქართიზაციის თეორიის” შესაბამისად ამტკიცებენ, რომ თითქოს ჰერები ალბანელები იყვნენ, რომელთა გაქართველება, ასიმილაცია და ქართიზაცია დაიწყო უძველეს ხანაში და საბოლოოდ მხოლოდ ვახტანგ გორგასლის დროს შემოუერთდა ჰერეთი (ანუ ე.წ. დასავლეთ ალბანეთი) ქართლს. ეს თვალსაზრისი ასახულია ჩვენს ქართულ ენციკლოპედიებსა და საქართველოს ისტორიის ნარკვევების ტომეულებში და სწორედ ეს გახლავთ საყრდენი აღნიშნული სტატიისა П. Э.-ში.
საქმე ისაა, რომ წმ. ნინოს ცხოვრებას, ვითარცა საისტორიო წყაროს ბოლო დრომდე ნაკლებად ეყრდნობოდნენ, რადგანაც მიაჩნდათ: ვაკეთებ ციტირებას: “ლეგენდა წმ. ნინოს შესახებ ჩამოყალიბდა გვიან VIII-IX სს-ში”. არცთუ დიდი ხნის წინ ასეთი იყო ამ წყაროს მიმართ ოფიციალური ისტორიოგრაფიის დამოკიდებულება. მაგრამ, რადგანაც უკვე შეიცვალა “წმ. ნინოს ცხოვრების” მიმართ ესეთი დამოკიდებულება, ალბათ უკვე შეიძლება და უნდა შეიცვალოს კიდეც იორ-ალაზნის ხეობისა და მისი მოსახლეობის მიმართაც მცდარი შეხედულება, ვინაიდან ეს მხარეები და მისი მოსახლეობა “წმ. ნინოს ცხოვრების” მიხედვით ცხადია ქართლის სახელმწიფოს ეკუთვნიან და ეთნიკური ქართველები არიან. “ქართიზაციის თეორია” არც ამ მიმართულებითაა სამართლიანი, რადგანაც მიიჩნევს, რომ ალაზნისა და ივრის ხეობათა მოსახლეობა თითქოსდა არაქართვე