მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, პროფესორი
მეცნიერებაში არსებობს მოსაზრება, რომ ყაბარდოელების (ადიღების) წინაპრები, თავდაპირველად ცხოვრობდნენ ყუბანისა და შავი ზღვის სანაპიროებზე და იქედან ჩრდილოეთ კავკასიაში გადასახლდნენ თემურ-ლენგის შემდეგ, ე.ი. მე-15 საუკუნეში.
В науке существует утвердившееся мнение: приход предков кабардинцев на нынешнюю территорию с низовий Кубани и Черного моря, состоялся после походов среднеазиатского завоевателя Тимура, т. е. в XV веке.
http://buday.narod.ru/gl6.htm
ამ მოსაზრებას მრავალი ფაქტი ეწინააღმდეგება. მაგალითად, შავი ზღვისპირეთიდან მოსულ ხალხს (ადიღებს) არა აქვთ თავის ენის ძირითად სიტყვიერ ფონდში სიტყვები «ზღვა» და «ტბა», მათ ნაცვლად იყენებენ თურქულ სიტყვებს «ყარა ტენჯიზ» (ტენგიზ), «გუელ» (გელ, კელ). ყურადღება უნდა მიექცეს, რომ ესკიმოსებს თოვლის გამოსახატავად 20 დასახელება აქვთ მაშინ, როცა ეკვატორზე მცხოვრებ ხალხებს – არც ერთი. ლინგვისტი ი. სრეზნევსკი ამასთან დაკ ავშირებით წერს: «რაც სიტყვით გამოიხატებოდა, ის არსებობდა კიდეც ცხოვრებაში. და რაც არ იყო ცხოვრებაში, ის არც სიტყვით გამოიხატა, თითოეული სიტყვა ისტორიკოსისათვის არის მოწმობა, ძეგლი და ხალხის ცხოვრების ფაქტი» («Балкаро-кабардинские языковые связи», Б. Х. Мусукаев, стр. 28), ანუ ზღვა არ არსებობდა ადიღების ცხოვრებაში და ენამაც არ გამოხატა ის. ზღვისპირეთის მცხოვრებნი რომ ყოფილიყვნენ ადიღები, მისი მრავალი დასახელება ექნებოდათ, – წერს ბ. მუსკაევი: არასწორია თეორია ადიღების ეთნოგენეზის შესახებ. მაგალითად, ოფიციალური გვერდზე ნათქვამია: ადიღების წინაპრები იწოდებოდნენ ზიხებად (ჯიქებად), მეოტებად, კერკეტებად და ა. შ. რომელნიც მოხსენებულნი არიან ანტიკური ავტორების მიერ ძვ. წ. მე-6 ს-დან. «Предки адыгов, именуемые зихами, меотами, керкетами и т. д., вошли в историю начиная с VI века до нашей эры [49], так как описаны античными авторами, а их культура последовательно подтверждена памятниками майкопской культуры, дольменной культуры, меотской культуры и других археологических культур.
ამ ცნობის შემდეგ ოფიციალურმა გვერდმა გამოტოვა თითქმის 2000 წლის ისტორია და მოულოდნელად ადიღების ისტორია გააგრძელა თემურ ლენგის ეპოქიდან.
რატომ გამოტოვეს ადიღების ისტორიის ეს პერიოდი მეოტების პერიოდიდან ვიდრე თემურ-ლენგამდე? ამის მიზეზი ისაა, რომ სიტყვა «ადიღეც» კი მხოლოდ თემურ-ლენგის შემდეგ გახდა ცნობილი, არავითარი წყარო არ არსებობს მათი ისტორიული ცხოვრების შესახებ თემურამდე.
ამ გვერდზე ნათქვამია, რომ ჩერქეზები იბრძოდნენ თემურ-ლენგის წინააღმდეგ და იდგნენ თოხთამიშის მხარეს. თემურ-ლენგს ამის გამო სასტიკად დაუსჯია ჩერქეზები და მის ჯარს გაუუკაცრიელებია მთელი ჩრდილოეთ კავკასია აზოვიდან იალბუზამდე. ჩერქეზები კი ადიღეველებად მიიჩნევა, თუ ასეა ადიღები დამცრობილან.
В XIV веке, в период военного соперничества в Золотой Орде между Тохтамышем и Тамерланом, черкесы выступили на стороне Тохтамыша. Однако, выбор оказался неудачным. Тамерлан разгромил Тохтамыша и отомстил черкесам. Как отмечал персидский историк Низам ад-Дин Шами, посланные Тамерланом войска опустошили и ограбили всю область от Азова до Эльбруса.
როგორც სპარსი ისტორიკოსი ნიზამ ად-დინ შამი აღნიშნავს: თემურ-ლენგის ჯარმა გააუკაცრიელა მთელი მხარე აზოვიდან იალბუზამდე. მაშასადამე, ამ ცნობის თანახმად, თემურ-ლენგი ებრძოდა ჩერქეზებს, მათ ტერიტორია გაუუკაცრიელა, ანუ მთლიანად ამოხოცა ჩერქეზები. თუ ეს ასე იყო, თემურლენგის შემდეგ, როგორ აღმოჩნდნენ ადიღები ყველაზე მრავალრიცხოვანი და ჰეგემონი ხალხი მთელ ჩრდილოეთ კავკასიაში ყუბანიდან ვიდრე დაღესტნამდე და კასპიის ზღვამდე? რამ გამოიწვია მისი ასეთი მოულოდნელი და საოცარი გამრავლება? ან იქნებ თემურს არ გაუუკაცრიელებია ჩრდილოეთ კავკასია? სხვა წყაროთა ცნობით, თემურმა მართლაც გააუკაცრიელა ჩრდილოეთ კავკასია იმდენად, რომ მისი დემოგრაფიული სახე მთლიანად შეიცვალა.
თუკი ადიღები იყო ჩრდილოკავკასიის ხალხი, ის თემურ-ლენგის შემდეგ კი არ უნდა გამრავლებულიყო მთელს ჩრდილოეთ კავკასიაში, არამედ შემცირებულიყო ანდა გამქრალიყო, რადგანაც, წყაროთა ცნობებით, თემურ-ლენგმა მათი მხარე სრულიად გააუკაცრიელა.
კიდევ ერთხელ რომ ვთქვათ, თოხთამიშის მხარდაჭერის გამო ადიღე-ჩერქეზებს სასტიკად ამარცხებს და ხოცავს თემურ-ლენგი ისე, რომ აზოვიდან იალბუზამდე ტერიტორია, ანუ ძირითადი საცხოვრისი ადიღე-ჩერქეზებისა (ძველი საცხოვრისი ჯიქებისა, მეოტებისა და კერკეტებისა) უკაცრიელი ხდება. ესაა წყაროს მიერ დადასტურებული ფაქტი. ამ ფაქტის საწინააღმდეგოდ, მეცნიერებაში გაბატონებული თეორია გვიმტკიცებს, რომ მთელი ჩრდილოეთ კავკასია თემურის შემდეგ გადავიდა ადიღეთა ხელში, სადაც ისინი გაბატონდნენ ყველა ადგილობრივ გადარჩენილ ტომზე. В науке существует утвердившееся мнение: приход предков кабардинцев на нынешнюю территорию с низовий Кубани и Черного моря, состоялся после походов среднеазиатского завоевателя Тимура, т. е. в XV веке.
ამასთან დაკავშირებით ისმის კითხვა – თემურ-ლენგმა ადიღები დასაჯა თუ დააჯილდოვა? ეს თეორიები ერთმანეთს არ ეთანადება.
თეორიას ადიღეთა წინაპრების შავი ზღვისა და ყუბანისპირეთში ცხოვრების შესახებ არ იზიარებს ზიგიერთი თურქულენოვანი ცნობილი მეცნიერი.
ერთ-ერთი, როგორც აღინიშნა, წერს: «ძნელია ახსნა იმისა, რომ შავი ზღვის პირზე მცხოვრებ ადიღეთა ენის ძირითად ლექსიკურ ფონდში არ არსებობს «შავი ზღვისა» და «ტბის» აღმნიშვნელი სიტყვები, ამიტომ მათ აღსანიშნავად თურქულ სიტყვებს იყენებენ. ამას ისიც ერთვის, რომ სხვა ენათმეცნიერის კვლევით, ყუბანის ქვემო წელსა და ტამანის ნახევარკუნძულის ჰიდრონიმები არის არა ადიღეური, არამედ თურქული».
Л. Г. Гулиева исследовала гидронимы нижнего течения Кубани и Таманского полуострова и составила морфологический анализ тюркских гидронимов Кубани («Советская тюркология». 1976. № 2, стр. 52). Исследование показало, что большинство названий водных объектов имеют тюркские основы. http://buday. narod.ru/gl6.htm
თურქულენოვანი მეცნიერები არ ეთანხმებიან თეორიას ადიღების წინაპრების შავი ზღვისა და ყუბანისპირეთში ცხოვრების შესახებ, თუმცა მათ მოსაზრებას საბჭოთა სისტემა უგულებელყოფდა ანდა სჯიდა ამის გამო.
ასევე ძველი ქართველი მემატიანეები, შავი ზღვისპირეთსა და ყუბანისპირეთს არ მიიჩნევენ ადიღეველთა წინაპრებით დასახლებულად, არამედ თარგამოსის შთამომავლებით, ანუ ქართველური ტომებით.
მიბჩუანისა და რატიანის კვლევით, უამრავი ტოპონიმი ყუბანისპირეთიდან შავ ზღვამდე და კავკასიის ქედამდე ქართულია (მეგრულ-სვანურია).
ფაქტი იმისა, რომ ადიღეთა შესახებ არავითარი ცნობა არ გვხვდება მე-14, მე-15 საუკუნემდე, კიდევ ერთხელ გვიმყარებს მოსაზრებას, რომ ისინი ნოღაელთა და უფრო ადრე ყივჩაღთა მსგავსად ჩრდილოეთ კავკასიაში ჩამოსახლდნენ ციმბირის ვრცელი მხარეებიდან. ამას უპირველესად ენობრივი მონაცემები ადასტურებს. ადიღეური და ენისეური ენები ერთ ენათა ოჯახში ერთიანდებიან. სახელი ადიღე, რომლის ეტიმოლოგიაც დღემდე შეუსწავლელია, უფრო მიგვითითებს ოქროს ურდოს ციმბირელი მმართველის ედიგეის შესახებ.
ედიგეის ულუსი წარმოადგენდა დასავლეთ ციმბირ-ენისეის სატომო გაერთიანებას, რომელიც ემორჩილებოდა თავის ბელადს, ედიგეის, ოქროს ურდოს ფაქტობრივ მმართველს, რომელსაც ეს ულუსი ერგო თოხთამიშზე გამარჯვების შემდეგ. იქამდე ამ ულუსის მეთაური იყო თოხთამიში, წარმოშობით აქაური (ციმბირელი) დიდებული.
УЛУС, 1) родо племенное объединение с определенной территорией, подвластное хану или вождю у народов Центральной и Средней Азии, Сибири. (http://dic.academic.ru/dic.nsf/etno/647)
ციმბირის სახანო იყო მრავალეროვნული პოლიტიკური გაერთიანება, მეთაურ ხანს ირჩევდა არისტოკრატიული ზედაფენა. თათარ დიდებულთა შემადგენლობაში ასევე შევიდნენ ოსტიაკები და ვოგულები (მანსები), დანარჩენი არათათრული მოსახლეობა (ოსტიაკები, ვოგულები და სამოედები) იყვნენ დამორჩილებულ მდგომარეობაში, მათ შორის, ალბათ, სინურენოვანი ენისეური ტომებიც შედიოდნენ.
როცა ედიგეის ულუსი ციმბირიდან კავკასიისაკენ გამოემართა (იმავე გზით, რომელიც შემდგომ ნოღაის ულუსმა გაიარა ციმბირიდან კავკასიისაკენ და უფრო ადრე ყივჩაღებმა), სინურენოვანი ტომები თათრებთან ერთად აღმოჩნდნენ კავკასიაში.
კავკასიაში სინურენოვანი ტომები ადიღებად იწოდნენ, ულუსის ბელადის ედიგეის სახელის მიხედვით.
ადიღებმა შეძლეს ჩრდილოეთ კავკასიაში ოქროს ურდოს პოლიტიკის გატარება და გაბატონება. ახლა უკვე ისინი კავკასიაში ადგილობრივ ტომებს იმორჩილებდნენ და ამ ტომების სახელებს ითავისებდნენ.
მაგალითად, ადიღეების იმ ტომს, რომელმაც კავკასიური ტომი უბიხები დაიმორჩილა, თვითონ ეწოდა სახელი უბიხები, რომელიც ამ დაპყრობის შემდეგ ორ ფენად იყოფოდა, არისტოკრატიული ფენა ადიღეები იყვნენ, დაბალი დამორჩილებული კი – ადგილობრივი უბიხები.
იქამდე უბიხები – არაადიღეური ტომი იყო. По происхождению и языку, убыхи вовсе не принадлежат к племени адиге; но, по нравам, обычаям, общественному устройству и, наконец, по всеобщему употреблению у них черкесского языка, наравне с природным языком, должны быть причислены к группе черкесских племен.
http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XIX/1800-1820/Dubrovin_N/cerkesy_2.htm
უბიხები – ჩერქეზების მიერ დაპყრობილი ხალხი იყო, ეთნიკურად არაჩერქეზები, წერს რუსი ავტორი.
მონღოლურ ეპოქაში დამპყრობელი ტომები საკმაოდ ხშირად იღებდნენ დაპყრობილი ტომების სახელს. მართალია, ხდებოდა დამპყრობელი ტომის მიერ დაპყრობილის ასიმილაცია, მაგრამ დამპყრობელი მიწა-წყალთან და ხალხთან ერთად იღებდა დაპყრობილი ტომის სახელს, ანუ ხდებოდა სახელის გადაცემა ერთი ტომისა მეორეზე.
«Предполагается, что после походов Чингисхана в среднеазиатские степи проникла небольшая часть монголов-мангутов, которые, оказавшись в окружении какой-то группы кипчакских племен, были ассимилированы, но передали им свое названи»
https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1022318#
მსგავსადვე, კავკასიაში გაბატონების შემდეგ გაბატონებული ადიღეური ტომები იღებდნენ დაპყრობილი ტომების სახელებს, ასე მიიღეს მათ კავკასიელი ტომების სახელები.
ჩვენი კვლევით, ადიღეველები თოხთამიშის დამარცხების წლებში, დაახლოებით 1405-1406 წწ. წამოიყვანა ციმბირ-ყაზახეთის არეალიდან კავკასიის მხარეს ემირმა ადიგემ (ედიგეიმ), ოქროს ურდოს ხანის შადიბეკის დევნის წლებში, უფრო კი 1416 წლიდან, კიევსა და დნეპრის მარცხენა სანაპიროზე წარმატებული ლაშქრობის შემდეგ, როცა ედიგეიმ კიდევ ერთხელ მიაპყრო თვალთახედვა სამხრეთ რუსეთსა და ჩრდილოეთ კავკასიას.
ედიგეი ჩრდილო კავკასიაში ებრძოდა ოქროს ურდოს ხან შადიბეკს. ეს ხანი ედიგეიმ ტახტიდან ჩამოაგდო, შადიბეკმა შეძლო გაქცევა და ჩრდილოეთ კავკასიაში დაბანაკდა. დერბენდში მან მონეტებიც კი გამოუშვა თავისი სახელით, ანუ ის აქაური ხალხისათვის იყო კვლავ ოქროს ურდოს კანონიერი ხანი, რომელსაც უკანონოდ ებრძოდა ედიგეი. შესაბამისად, ედიგეის ესაჭიროებოდა ჩრდილოეთ კავკასიის სრული დამორჩილება, ამისათვის აქ უნდა ჩამოეყვანა საკუთარი ურდო დასავლეთ ციმბირ-ჩრდილო ყაზახეთიდან. მისი ხალხი იწოდა ადიღეველებად.
შესაძლოა, ხალხის სახელი «ადიღე» («ადიგ») პირველად გაისმა ოქროს ურდოს ხან შადიბეკთან ედიგეის ულუსის ბრძოლისას.
როგორც ითქვა, ჩრდილოეთ კავკასიაში ემირ ადიგეის მისი მტერი ოქროს ურდოს ხანი შადიბეკი გაექცა, კავკასიაშივე თემურს სულ რამდენიმე წლის წინ ებრძოდნენ მისი მტრის თოხთამიშის მომხრე ხალხები. ამიტომაც ჩრდილოეთ კავკასიის საქმეთა დასაწყობად, როგორც აღვნიშნეთ, ედიგეიმ ჩაიყვანა საკუთარი ულუსი ციმბირიდან, რომელსაც მალევე ედიგეს ხალხი დაერქვა (ადიღეველები). ისინი ჩრდილოეთ კავკასიაში გაბატონდნენ კიდეც მე-15 ს. დასაწყისიდან. ასე რომ, ადიღეველები ჩრდილოეთ კავკასიაში შევიდნენ არა შავი ზღვისპირეთიდან ანდა ყუბანისპირეთიდან, არამედ ნოღაელებისა და ყივჩაღების მსგავსად, ციმბირიდან, რასაც ენისეურ-ადიღეურ ენათა ნათესაობაც ადასტურებს.
დაახლოებით 1406 წელს ჩერქეზები დონზე ნახა ევროპელმა მოგზაურმა (ДУБРОВИН Н. Ф.ЧЕРКЕСЫ). ეს იყო ჩერქეზების პირველი ხსენება ისტორიაში.
შენიშვნის სახით უნდა ითქვას, რომ არაფრით მტკიცდება მეოტების, ანდა კერკეტების ადიღეველობა. მიაჩნიათ, რომ სიტყვა «კერკეტები» ეტიმოლოგიურად სიტყვა «ჩერქეზთანაა» დაკავშირებული, ესაა საფუძველი იმისა, რომ კერკეტები მივიჩნიოთ ჩერქეზების წინაპრებად.
სინამდვილეში ასეთი ეტიმოლოგიური დაკავშირება უსაფუძვლოა. ეს სიტყვები ერთმანეთს არ უკავშირდება, შეიძლება ვამტკიცოთ პირიქით, მაგალითად სიტყვა კერკეტი ეტიმოლოგიურად სრულიად ეთანადება სიტყვა «გერგეტს», «გეორგეტს,» ანუ «გეორგებს», რომელთა ცხოვრების შესახებ ჩრდილოეთ კავკასიასა და ყირიმშიც ცნობებს გვაწვდიან ანტიკური ავტორები.
ამ მეთოდოლოგიით, კერკეტები (იგივე გერგეტ – გეორგეტები) ქართველთა წინაპები არიან და არა ჩერქეზებისა, მით უმეტეს, ასევე მიიჩნევა, რომ სიტყვა «ჩერქეზ» თურქული წარმოშობისაა და «თავისმკვეთელს» აღნიშნავს. ასე აღიწერებოდა ის დაუნდობელი დამოკიდებულება, რომელსაც იჩენდნენ ადიღეური ტომები ჩრდილოეთ კავკასიის ადგილობრივი მოსახლეობის მიმართ მე-15 ს. შემდეგ.
ასევე, მაგალითად, სიტყვა «მეოტი» შეიძლება ქართული წარმოშობისა იყოს. ქართველებს, ცხადია, სახელი შეეძლოთ დაერქმიათ თავიანთი მეზობელი ტომისათვის.
სიტყვა «მეოტი» ქართულად ნიშნავს ოტებულს, წასულს, გადაადგილებულს, ფუძე-ძირი სიტყვისა არის «ოტება», რომელიც ნაწარმოებია ქართულივე სუფიქსით «მე». «მე – ოტი».
თუ რატომ ეწოდა ამ ტომს ასეთი სახელი, შეიძლება გვიჩვენებდეს ძველ
მატიანეთა ცნობები, რომელთაც ვახუშტიც იმეორებს.
ამ ცნობით, მეფე ფარნავაზისა და ერისთავ ქუჯის მიერ შექმნილ სახელმწიფოში შესვლა არ ინება მდ. ეგრისწყლიდან მდ. ყუბანამდე მცხოვრებმა მოსახლეობამ, და, შესაბამისად, ისინი ამის გამო ოტებულებად, ანუ მეოტებად გადაიქცნენ.
ამავე ცნობებით, მდ. ყუბანიდან (ხაზარეთისწყლიდან) ვიდრე ლიხის მთამდე მოქცეული ტერიტორია უფრო ადრე იყო ქართველთა ერთ-ერთი ეთნარქის, ეგროსის, წილხვედრი ქვეყანა. ეს ნიშნავს, რომ მემატიანეს ეს ტერიტორია მიაჩნდა ეგრისელებით დასახლებულად. შესაბამისად, მის ერთ ნაწილზე, ანუ მდ. ეგრისწყლიდან მდ. ყუბანამდე მცხოვრები მეოტებიც ეთნიკურ ეგრისელებად იყვნენ მიჩნეულნი.
ჯიქები თავდაპირველად, მათ ასიმილაციამდე ადგილობრივი ტომი უნდა ყოფილიყო და არა ადიღეური.
შესაბამისად, ჯიქების, მეოტებისა და კერკეტების ადიღეთა წინაპრებად გამოცხადებას ნაკლები საფუძველი აქვს.