ალანია

“ალანთა ქვეყანა, რომელ არს აფხაზეთი”

“ქართლის ცხოვრების” მიხედვით, ეგროსის წილი ქვეყანა აღწევდა მდ. ყუბანამდე (“მდინარე მცირისა ხაზარეთისა”), თუმცა ფარნავაზ-ქუჯის მიერ დაარსებულ “ქართლის სამეფოში” მისი მხოლოდ ერთი ნაწილი შესულა, კერძოდ, ქართლის სამეფოს ჩრდილო-დასავლეთი საზღვარი გავლებულ იქნა მდ. ეგრისწყალზე, რომელზეც მდებარეობდა ქალაქი ბედია.

მაშასადამე ფარნავაზის დროს ქართლის სამეფოს სახელმწიფო საზღვარი ბედიასთან გადიოდა.

მდინარე ეგრისწყალი ამავე დროს ყოფილა საზღვარი ქართლის სამეფოსა და “საბერძნეთს” შორის ალექსანდრე მაკედონელის დროიდან (ქ.ც., 1955, I, გვ. 177). ვახტანგ გორგასლის შემდგომ ქართლის სამეფოს საზღვარმა გადაიწია უფრო ჩრდილოეთით და დაიდო მდინარე კლისურაზე (კელასურზე).

მდ. კელასურის იქით, ე.ი. აღმოსავლეთ სანაპიროს მხარეს მდებარე ქვეყანას VIII ს-დან “აფხაზეთი” ერქვა, ხოლო აქეთ, ე.ი. დასავლეთ სანაპიროს მხარეს -”ქართლის სამეფო”. საზღვარი ბიზანტიასა და ქართლის სამეფოს შორის აქ, რომ ყოფილა ეს ჩანს “ქართლის ცხოვრების” სხვა ცნობიდანაც. კერძოდ კი იმპერატორის ბრძანებიდან იმჟამად (VIII ს. დასწყისში) მის დაქვემდებარებაში მყოფ აფხაზეთის ერისთავისადმი. ქართლის სამეფოს ამ საზღვართან დაკავშირებით კეისარი შემდეგ ბრძანებას აძლევს თავის მოხელეს-აფხაზეთის ერისთავს ლეონ I-ს: “ყოვლადვე საზღვართა ქართლისათა ჩვენგან ქმნილ არს ვნება… ხოლო შენდა მიბრძანებიეს ერისთაობა აფხაზეთისა, შენ და შვილთა შენთა და მომავალთა შენთა მიუკუნისამდე. არამედ კეთილად პატივსცმდი მეფეთა და ერთა მაგათ ქართლისათა, და ამიერიდან ნუღარამცა ხელგეწიფების ვნებად მათდა და საზღვართა მათთა ეგრისათა”(ქ.ც. I. გვ. 240).

ამ ბრძანებაში ორჯერაა ნახსენები ქართლის სამეფოს საზღვრები,რომელთაც იქამდე ბიზანტიელები ხშირად არღვევდნენ(“საზღვართა ქართლისათა ჩვენგან ქმნილ არს ვნება”), ამიერიდანო კი, წერს იმპერატორი, ჯეროვნად უნდა სცე პატივი ქართლის მეფეებს და მათი სამეფოს საზღვრებს ეგრისში (“ამიერიდან ნუღარამცა ხელგეწიფების ვნებად მათდა და საზღვართა მათთა ეგრისათა”), ქართლის სამეფოს საზღვარი ეგრისში, როგორც ითქვა, იმჟამად მდ. კლისურაზე გადიოდა, მაშასადამე ამ საზღვრის დარღვევა აკრძალა კეისარმა.

ბრძანებაში ჩამოთვლილია ის დამსახურებანი, რომელნიც მიუძღოდათ ქართლის მეფეებს ბიზანტიის იმპერიის წინაშე, მიუხედავად ამისა ჩვენ ხშირად ვარღრვევდით მათ საზღვრებს, ახლა კი არაბების შემოსევის გამო საჭიროა დავაფასოთ ეს დამსახურებანი და აღარ დავარღვიოთ ქართლის საზღვრები, შენ კი კერძოდ, წერს კეისარი აფხაზეთის ერისთავს, აღარ დაარღვიო ქართლის სამეფოს საზღვარი ეგრისშიო.ამ ცნობიდანაც ჩანს,რომ ქართლის სამეფოს საზღვარი ეგრისსა და აფხაზეთს შუა მდებარეობდა VIII ს. დასაწყისში.

რომელი ტომი იყო ჰეგემონი VIII ს.-მდე კლისურა-კელასურიდან ვიდრე ყუბანამდე?

იქაური მკვიდრი მოსახლეობა ყოფილა “ეგრისელები” (“ქართლის ცხოვრების” მიხედვით, ეგროსის წილი ქვეყანა აღწევდა მდ. ყუბანამდე, ეგრისელები იყვნენ თვით ეგრისელები, სვანები და აფხაზები, რომელნიც VIII საუკუნიდან გამოჩნდნენ), მაგრამ ქვეყანა ტერიტორიულად შედიოდა საბერძნეთის იმპერიაში (ანუ ბიზანტიაში).

ადგილობრივი მოსახლეობა ბიზანტიელების მიერ იყო დამორჩილებული. ბიზანტიელები მკვიდრი მოსახლეობის აჯანყებათა დასათრგუნად დაპყრობილ ტერიტორიაზე რომელიმე სხვა ტომს გააბატონებდნენ ხოლმე.

შემდეგ დროინდელ აფხაზეთში, როგორც ქართული, ისე ბერძნული წყაროებიდან ჩანს, VI-VII სს.-ში ბიზანტიელებს გაუბატონებიათ ალან მებრძოლთა რაზმები. ალანებისა და ბიზანტიელების მეგობრობის შესახებ სპარსელი შაჰებიც მიუთითებდნენ VI საუკუნეში ბიზანტიელებთან მოლაპარაკებების დროს.

ჩრდილო კავკასიაში ხაზარების გაბატონებამდე ალანებს ჰქონდათ ჰეგემონობა თავის ხელში აღებული,მათ შორის შავიზვისპირეთის მთებშიც, ამიტომაც იმჟამინდელი (ე.ი.VI-VII სს.) ალანია შემდგომ აფხაზეთად სახელდებულ ტერიტორიას უშუალოდ ესაზღვრებოდა.

ბიზანტიელთა მოკავშირე ალანები აფხაზეთის გზით შედიოდნენ დასავლეთ საქართველოში სპარსელებთან საომრად.

ქართული წყაროებიც იმ ტერიტორიას, რომელსაც შემდგომ საკუთრივ აფხაზეთი ეწოდა – ალანიას უწოდებდნენ. ეს იყო კლისურას იქით ტერიტორიის მნიშვნელოვანი ნაწილი.

თამარის ისტორიკოსი წერს: – “გიორგი III “ჟამსა ზამთრისასა გარდავიდის ლიხთიმერეთს და მიუწიოს ზღვად პონტოსად და მოინადირის ალანთა ქვეყანა, რომელიც არს აფხაზეთი” (“ისტორიანი და აზმანი”, ქ.ც. II, 1959, გვ. 15).

ალანია – გვიან შუა საუკუნეებშიც კი ერქვა აფხაზეთის ერთ ნაწილს.

ჩრდილო კავკასიის, დონის, დუნაისა და დნეპრისპირეთში ალანთა ძალზე მრავალრიცხოვანი მომთაბარე ხალხი ისე იყო გაძლიერებული V-VI საუკუნეებში, რომ ევროპაშიც კი ლაშქრობდნენ.

არაა გასაკვირი, რომ მათ მებძოლებს VI ს.-ში დასავლეთ საქართველოს სიღრმეებში (ბიზანტია-სპარსეთის ომისას ბიზანტიელთა ნებით) ფეხი ჰქონდათ მოკიდებული, ე.ი ციხე-სიმაგრეები და მნიშვნელოვანი პუნქტები ეჭირათ გარკვეული დროით.

ალანთა შემდგომ აქ ხაზართა გავლენა გაძლიერებულა არაბების შემოსევების შემდგომ.

 

“ალანია” აფხაზეთში

V-VI სს-ში ალანთა სახელით ცნობილი მომთაბარე მრავალრიცხოვანი ხალხები თარეშობდნენ ვრცელ ტერიტორიაზე რუსეთისა და აღმოსავლეთ ევროპის სამხრეთით (დუნაიდან დნეპრამდე).

Aალანები შედგებოდნენ სხვადასხვა ეთნიკური წარმოშობის ტომებისაგან, მიისწრაფოდნენ შეჭრილიყვნენ რომის, ბიზანტიის და სპარსეთის ეკონომიკურად განვითარებულ ქვეყნებში და გაეძარცვათ.

ისინი ორი მიმართულებით ლაშქრობდნენ: სამხრეთით კავკასიის ქედის გავლით ისწრაფოდნენ სპარსეთსა და მცირე აზიაში შესაჭრელად, ხოლო დასავლეთით კი უტევდნენ ევროპას. ამიტომაც ჩნდებოდნენ კავკასიის სხვადასხვა ნაწილებში,

V ს-ში ისინი ცენტრალური კავკასიის გზით საქართველოში შემოიჭრნენ, მ აგრამ ვახტანგ გორგასლის ღვაწლით ფეხი ვერ მოიკიდეს.

VI ს-ში, როცა ქართლის სამეფო დასუსტდა, ისინი ბიზანტიამ, ვითარცა მოკავშირეები სპარსელთან ომში დროებით გააბატონა დღეს აფხაზეთად ცნობილ მიწა-წყალზე.

ასეთი თვალსაზრისის გამოთქმის უფლებას იძლევა ის ფაქტი, რომ “ალანია” დაერქვა აფხაზეთის ერთ მნიშვნელოვან ნაწილს (ძველი ხანიდან XVIII საუკუნის ჩათვლით) და ასევე ბერძნულ წყაროთა ანალიზი.

ვახუშტი ბაგრატიონი წერს ალანიის შესახებ – “ხოლო ალანი არს სუანეთის დასავლით და ბედიის ჩრდილოთ, აქვს აღმოსავლით საზღვარი სვანთა, სამხრით კავკასი ბედია-ოდიშს და ამას შორისი, უდის შუაში სვანეთის მდინარე. მოსავლით და პირუტყვით ვითარცა სვანეთი, არამედ კაცნი კერპნი, უსჯულონი, პირველ იყვნენ ქრისტიანენი და აწ კერპნი და რომელნიმე მაჰმადიანი” (ქ.ც. IV, 789).

“სვანეთის მდინარეს” ვახუშტი ჩანს უწოდებს ბზიფისწყალს, რადგანაც სხვაგან წერს – “ამის ბიჭვინტის დასავლით დის კაპპეტის მდინარე, დიდი და ჩქარად მდინარე, გამოდის ესე რაჭის მთას, კავკასსა, გამოვალის სვანეთს, ალანს და მას ქვემოთა მოერთვის ზღვასა” (იქვე, გვ. 785).

მაშასადამე, პროვინცია ალანი, ანუ ალანია მდებარეობდა აფხაზეთში ბედიის ჩრდილოეთიდან ვიდრე ბიჭვინთის ჩრდილოეთამდე, ანუ თითქმის მთელი აფხაზეთის მთიანი ზოლი ეკუთვნოდა სვანეთსა და ალანიას.

საერთოდ, სიტყვა აფხაზეთი ჩვენს ისტორიოგრაფიაში VIII ს.-დან ჩნდება. თუ გავითვალისწინებთ, რომ ბედია თვითვე იყო სასაზღვრო ქალაქი, რადგანაც მასზე გამავალი მდინარე ეგრისწყალი იყო საზღვარი ქართლის სამეფოსა და საბერძნეთს შორის(ფარნავაზიდან ვახტანგ გორგასლამდე), ჩანს, ამ მდინარე ეგრისწყალის მარჯვენა სანაპირო ქვეყანა იქამდე “ალანიად” იწოდებოდა, ხოლო მარცხენა კი ქართლად (ეგრისად), ე.ი. მდ. ეგრისწყლის მარჯვენა სანაპიროს ალანია ეწოდებოდა VIIIს-მდე, ე.ი. იქამდე, სანამ მას აფხაზეთი დაერქმეოდა.

ასეთი მოსაზრების გამოთქმის უფლებას იძლევა მემატიანის ასეთი განცხადება – “ალანთა ქვეყანა, რომელ არს აფხაზეთი”, კერძოდ, მემატიანე წერს – გიორგი III “ჟამსა ზამთრისასა გარდავიდის ლიხთიმერეთს და მიუწიის ზღვად პონტოსად და მოინადირის ალანთა ქუეყანა, რომელ არს აფხაზეთი” (ისტორიანი და აზმანი, ქ.ც. II, 1959, გვ. 15).

მაშასადამე, შეიძლება ვიფიქროთ, რომ მდ. ეგრისწყლის იქით მდებარე ქვეყანას პირველი ათასწლეულის რაღაც პერიოდში (უფრო მეტად VI-VII საუკუნეებში), VIII საუკუნემდე ერქვა “ალანია”, ხოლო აფხაზთა ჰეგემონობის პერიოდში კი მისი სახელი შევიწროვებულა.

ალანია დარქმევია აფხაზეთის მხოლოდ ერთ, თუმცა მნიშვნელოვან ნაწილს – მთიან ტერიტორიას ბედიიდან ვიდრე ბიჭვინთამდე.

სვანეთის უშუალო მეზობელი აფხაზეთის მთიანეთში ალანია ყოფილა სვანეთამდე – “სვანეთი სიგრძით არს რაჭის თხემიდან ალანამდე” (იქვე, გვ. 787).

მართლაც, ვახუშტის (და სხვა წყაროთა) ცნობით, ცხუმამდე, ანუ სოხუმამდეც კი ვერ აღწევდა ისტორიული აფხაზეთი, რადგანაც ცხუმის იქით “ანაკოფია ალანითურთ” სხვა ქვეყანა იყო, ხოლო საკუთრივ აფხაზეთი უფრო ჩრდილოეთით (ანაკოფიიდან მდ. ყუბანამდე) მდებარეობდა.

მემატიანე წერს, რომ აფხაზთა პირველმა მეფე ლეონმა თავისი სამეფო გაყო რვა საერისთავოდ:

“1. დასვა აფხაზთა(ერისთავი) და მისცა აფხაზეთი, ჯიქეთი, ვიდრე ხაზართა მდინარემდე;

2. დასვა (ერისთავი) ცხომს და მისცა ეგრის იქითი ანაკოფია ალანითურთ;
3. დასვა ბედიას და მისცა ეგრისის აღმოსავლით ცხენისწყლამდე და ა.შ.” (ქ.ც. IV, გვ. 796).

მაშასადამე, ცხუმის საერისთავოში შედიოდა “ანაკოფია-ალანითურთ”, მის მარჯვნივ მდებარეობდა ბედიის საერისთავო, ხოლო მარცხნივ აფხაზთა საერისთავო.

მეფე ლეონის დაყოფის მიხედვით “ალანია” მდებარეობდა ბედიიდან ბიჭვინთამდე.

ცხუმის ერისთავი ამავე დროს ანაკოფია-ალანიის ერისთავიც იყო, რადგანაც ამ საერისთავოში მდებარეობდნენ აღნიშნული ერთეულები. ე.ი. ცხუმის საერისთავო აერთიანებდა ანაკოფიისა და ალანიის “ქვეყნებს”, თვითონ ცხუმი კი წყაროს მიხედვით “აფშილეთში” შედიოდა. მაშასადამე, ცხუმის საერისთავოში ალანია-ანაკოფიასთან ერთად აფშილეთიც შედიოდა, ხოლო აფხაზთა საერითავო, როგორც ითქვა) უფრო ჩრდილოეთით იყო.

ვახუშტის ცნობით, ლეონ I-ის დროს “აფხაზთა სამეფოს” ჯერ კიდევ არ ერქვა ეს სახელი (ე.ი. აფხაზეთი).

ლეეონ I-ის გარდაცვალების შემდეგ გამეფდა ლეონ II “აფხაზთა ერისთავი”, მას უნებებია თავისი ვრცელი სამეფოსათვის ეწოდებინა “აფხაზეთი”. ე.ი. იქამდე აფხაზეთი ერქვა ანაკოფია-ცხუმის იქითა ტერიტორიას ვიდრე მდინარე ყუბანამდე. ახლა კი,აფხაზთა ერისთავის გამეფების შემდეგ, აფხაზეთი ეწოდა ვრცელ ქვეყანას ლიხის მთიდან ყუბანამდე. ეს აფხაზთა ერისთავი- ლეონ მეორე, ქართლის მეფეთა მემკვიდრის გურანდუხტის ვაჟი იყო, გურანდუხტს კი ეკუთვნოდა -”ეგრისი, არგვეთი, თაკვერი და გურია”.

საერთოდ, ქართული მატიანეების ცნობით, როგორც ითქვა, ასეთი ვითარება იყო: მდინარე ეგრისწყლამდე (შემდეგ კი მდ. Kკლისურამდე) განფენილი იყო “ქართლის სამეფო”, მდინარე კლისურას (კელასურის) იქით (მარჯვნივ) კი “საბერძნეთის” ანუ ბიზანტიის იმპერიის მიწა-წყალი იყო.

ბიზანტიელებს აქ (ანუ მდ. კელასურიდან ყუბანამდე) ჰყოლიათ თავიანთი ერისთავი ლეონ I, მას უსარგებლია არაბთა შემოსევებისას ბიზანტიის დასუსტებით, ასევე ხაზარებთან ნათესაობით და ხელსაყრელი პოლიტიკური მომენტის შედეგად VIII ს-ის დასაწყისში მოუპოვებია დამოუკიდებლობა ბიზანტიელებისაგან, მას ამავე დროს შეურთავს ქართლის მეფეთა ქალიშვილი გურანდუხტი (ასული მირ მეფისა).

ქართლის მეფე არჩილის (მირის ძმის) გარდაცვალების შემდეგ გურანდუხტს სამეფო ოჯახიდან მზითვის სახით ერგო ე.წ. “საუხუცესო”მიწა-წყალი.

ეს იყო სამეფო საკუთრება დასავლეთ საქართველოში – “ეგრისი, არგვეთი,სვანეთი, თაკვერი და გურია” (იქამდე ეს მხარე არჩილს ეკუთვნოდა).

მდიდარი მზითვით შევიდა გურანდუხტი აფხაზთა ერისთავის ოჯახში,როგორც ვთქვით ეს იყო ვრცელი მიწა-წყალი დასავლეთ საქართველოში-შემდეგდროინდელი იმერეთი,სამეგრელო,სვანეთი,რაჭა-ლეჩხუმი და გურია.

ცხადია შეუღლების შემდეგ, ლეონ I-მა თავისი მეუღლის ამ მზითვზე თავისი უფლებამოსილება განახორციელა. ამის გამო მათი (ე.ი. გურანდუხტისა და ლეონ I-ის) ვაჟი ლეონ II უკვე ვრცელ ქვეყანას ფლობდა ლიხის ქედიდან ყუბანამდე, ამ ქვეყანას მან მალე თავისი საერისთაოს სახელი “აფხაზეთი” დაარქვა.

როგორც ითქვა, მამის გარდაცვალებამდე ლეონ I-ისა და გურანდუხტის ვაჟი ლევან II ერისთავობდა აფხაზეთს ანუ მამის მიერ დანიშნული იყო აფხაზეთის ერისთავად. “ესე ლეონ, შემდგომად ხოსროვანთ გარდაცვალებისა, გამეფდა და დაიპყრა სრულიად ეგრისი და “ამან უწოდა აფხაზეთი სამეფოსა თვისსა და მოიღო საერისთაოსა თვისისა სახელი ეგრისსა ზედა” (გვ. 742).ე.ი. იქამდე ყველა ეს ტერიტორია ლიხის მთდან ყუბანამდე ეგრისად იწოდებოდა, ლეონ II-მ კი მას აფხაზეთი უწოდა.

 

ქართველ მეფეთა ალანი მეუღლეები

ხაზართა შემდგომაც ვიდრე მონგოლების შემოსევებამდე ალანია მდებარეობდა აფხაზეთის მეზობლად იმ ტერიტორიაზე, რომელზეც შემდგომ თემურ-ლენგმა ჩაასახლა ადიღე-ჩერქეზები (დასავლეთ იმიერკავკასიაში, სადაც ამჟამად ესენდუკი, კისლოვოდსკი და მათი მეზობელი ქალაქებია), [“პროვასლავნაია ენციკლოპედიის” თანახმად ადიღე-ჩერქეზები და თურქულენოვანი ხალხები ჩრდილო კავკასიაში ჩაასახლა თემურ ლენგმა (იქამდე ისინი ცხოვრობდნენ არა კავკასიაში, არამედ უფრო ჩრდილო აღმოსავლეთით). შესაბამისად, ჩრდილო კავკასიაში თემურის შემდეგ ჩერქეზები აღმოჩნდნენ აფხაზეთის მეზობლად, იმ ტერიტორიაზე, რომელსაც მონგოლებამდე ალანები ფლობდნენ].

იმის გამო, რომ მონგოლებამდე ჩრდილო-დასავლეთ კავვკასიაში გაძლიერებული იყო ალანთა ტომი და მათ სახელმწიფოც კი გააჩნდათ აფხაზეთის უშუალო მომიჯნავედ, საქართველოს მეფეები ცდილობდნენ მათთან დამოყვრებას, ირთავდნენ ალან მეფეთა ასულებს.

გიორგი I-ს შეურთავს “ოსთა მეფის ასული” (პირველი ცოლის შემდეგ). “მის მეორე ცოლს, გიორგი კედრენეს სიტყვით, ალდე რქმევია. გიორგის გარდაცვალების შემდეგ დედა და შვილი ცხოვრობდნენ ციხე ანაკოფიაში… დემეტრე თავის გვორგვინოსან ნახევარძმას (ე.ი. ბაგრატ IV-ს) არ ენდობოდა… ამიტომ წარვიდა… მიმართა ბერძენ მეფესა და წაუტანა თანა ანაკოფია აფხაზთა მეფეთა” (ივ. ჯავახიშვილი, II, გვ. 140) ე.ი. ალანთა დედოფალმა ალდემ და მისმა შვილმა დემეტრემ ანაკოფია კეისარს გადასცეს 1032 წლისთვის.

ამ ციხის ბერძნებისაგან გასათავისუფლებლად ქართველებმა მრავალი ათეული წელი იბრძოლეს. აქედან ჩანს, რომ ანაკოფია – კავშირშია ალანიასთან, რადგანაც ბიზანტიელთა ლაშქარი აფხაზ მეფეებს მრავალჯერ დაუმარცხებიათ. მხოლოდ გიორგი II-ს (დავით აღმაშენებლის გამეფების წინ) აუღია ანაკოფია – “შემდგომ ამისა მომადლა ღმერთმან მძლავრებისაგან ბერძენთასა წახმულნი ციხენი, წაუხვნა ბერძენთა ანაკოფია, თავადი ციხეთა აფხაზეთისათა” (ქ.ც. I, 1955, გვ. 317).

თვითონ ბაგრატ IV-ს ცოლად ჰყავდა “ოსთა მეფეთა ასული ბორენა”, ასევე იმ ეპოქის სხვა მრავალ ქართველ მეფეს, რაც, როგორც ითქვა, ჩრდილო კავკასიაში ალანთა (ოსთა) სამეფოს სიძლიერით იყო განპირობებული.

 

ალანიის ეპარქია “პრავასლავნაია ენციკლოპედიას” მიხედვით

ბიზანტიური (დასავლური) ალანიის მმართველი დინასტია X საუკუნეში მოინათლა, ამავე დროს, დაარსდა ალანიის ეპარქია.

ალანიის ეპარქიის დაარსებაში მონაწილეობდა კონსტანტინოპოლის პატრიარქი ნიკოლოზ მისტიკოსი, ბერძენი მისიონერები – ბერი ექვთიმე (912 წლიდან) და მთავარეპისკოპოსი პეტრე (914-9).

მასში მონაწილეობდნენ აფხაზთა მეფეები კონსტანტინე III და გიორგი II.

ალანიის მიტროპოლიტის სახელით ცნობილ კათედრას კონსტანტინოპოლის კათედრათა შორის 61-ე ადგილი ეჭირა.

ამ მიტროპოლიის ცენტრი უცნობია. მას არ გააჩნდა თავისი საეპისკოპოსო კათედრები. თუმცა მას მიწერენ ჯიქეთის ეპარქიას.

რუსი მეცნიერების აზრით, ალანიის ეპარქიის კათედრა X-XI საუკუნეებში მდებარეობდა მდ. ზელენჯუკის ხეობაში [სინამდვილეში კი ეს ხეობა ამ დროისათვის სვანებით იყო დასახლებული, ვინოგრადოვის კვლევით ამ ხეობის ეკლესიათა ნაშთების არქიტექტურა ქართულია].

ალანიის ეპარქიის კათედრა შემდეგ (1084-1105) გადატანილ იქნა ტრაპეზუნტთან ახლოს ქ. სიტირიუპოლში, რომლის არქიეპისკოპოსი “ალანიის მიტროპოლიტის” ტიტულს ატარებდა.

1204-1261 წლებში ალანიის მიტროპოლიტს ადგენდნენ კომნენთა იმპერიის დედაქალაქის, ტრაპეზუნტის, იერარქები.

XIII საუკუნიდან კონსტანტინოპოლმა ალანიის იურისდიქცია ოფიციალურად გადასცა ტრაპეზუნტს, 1386-1461 წლებში ალანიის მიტროპოლიამ ტრაპეზუნტიდან გადაინაცვლა სევასტიაში.

საერთოდ ალანიის ეპარქიის მრევლს XIII-XV საუკუნეებში ძირითადად შეადგენდნენ არა ეთნიკური ალანები, არამედ ჩრდილო-აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის ეთნიკურად ნაირგვარი მოსახლეობა. მხოლოდ პირობითად ერქვა მათ ქვეყანას ალანია, რაც XIII საუკუნემდელი ვითარების ანარეკლს წარმოადგენდა

–ს ცნობით- კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ალანიის ეპარქია არსებობდა X საუკუნიდან XVI საუკუნის ბოლომდე, ჩრდილო კავკასიაში, “ალანიის ქვეყნის” საზღვრებში, მაგრამ ჩრდილო კავკასიის დიდი ნაწილი საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა, განსაკუთრებით თემურ ლენგის შემოსევებამდე,როცა იქაური მოსახლეობა ქრისტიანული იყო.

“პრავასლავნაია ენციკლოპედია”, რატომღაც, ალანურად მიიჩნევს ქართული კულტურის ზოგიერთ ძეგლსა და ქართულ საეკლესიო არქიტექტურასაც კი,

“პრავასლავნაია ენციკლოპედიას” მიერ ქართული მატერიალური კულტურის ძეგლების ნაწილი მიჩნეულია “ალანურად”, რომელნიც თითქოსდა ქმნიან ე.წ. “ალანური ცენტრალური და აღმოსავლური ძეგლების ჯგუფს”.

ე.წ. ცენტრალურ-აღმოსავლური “ალანური ძეგლები” სინამდვილეში არის ქართული (მაგ. ტყობა იერდი), რომელიც –მ მიაკუთვნა ალანურს, მიუხედავად იმისა, რომ ამ ცნობილი ეკლესიას ჰქონდა არა ბერძნული არამედ ქართული წარწერები.

ალანიის უმთავრესი (ძირითადი) ნაწილი მდებარეობდა ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიაში – იალბუზის დასავლეთით, მაგრამ ტერიტორია მდ. ზელენჯუკის ჩათვლით სვანებით იყო დასხლებული და ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა.

აქაურ ნაეკლესიარებს ადგილობრივი მოსახლეობა “შოანსკიე ცერკვი”-ს (სვანურ ეკლესიებს) უწოდებს, მიუხედავად ამისა ამჟამად მათ სრულიად არამართებულად ალანურად განიხილავენ და ალანიის სამიტროპოლიტოს იურისდიქციაში ათავსებენ.

სინამდვილეში ჩრდილო კავკასიის ის ტერიტორია, რომელზეც აღნიშნული სვანური ეკლესიებია სვანებით იყო დასახლებული XIX ს.-შიც კი. როდესაც ე.წ. თავისუფალი სვანეთის საზღვარი აქამდე აღწევდა. შემდეგ ის რუსეთმა მიიტაცა და საბჭოთა ეპოქაში რომელიღაც მთის რესპუბლიკას გადასცეს. ამჟამად კი ეკლესიის ისტორიკოსებმა ეს “შოანსკიე ცერკვი” (სვანური ეკლესიები) ალანიის მიტროპოლიას მიაკუთვნეს.

ალანიის ე.წ. დასავლური ძეგლების აბსოლუტური უმრავლესობა თავმოყრილია აფხაზეთის სვანეთისა და საერთოდ სვანეთის მეზობლად, მამისონის და ქლუხორის უღელტეხილის ჩრდილოეთით.

 

ალანები ჩრდილოკავკასიაში

ალანები ირანულენოვან ხალხად მიიჩნევა, სარმატების მონათესავეებად. პლინიუსის მიხედვით, ერთერთი სარმატული ტომი იყო როკსოლანი (შესაძლოა “მწითური ალანები”).

I საუკუნეში ალანები გამოჩდნენ სარმატული ტომების (აორსების და სირაკების) განსახლების ადგილზე ჩრდილო კავკასიასა და იქითა სტეპებში. პტოლემეუსი ახსენებს ტომს – “ალანორსებს” IIს-ში.

I საუკუნეში ჩრდილო შავიზღვისპირეთში, სადაც იქამდე სკვითები და სარმატები ბინადრობდნენ, შეიქმნა ალანების სამხედრო-პოლიტიკური გაერთიანება, რომელიც არბევდა მეზობელ ხალხებს, იბრძოდნენ ევროპასა, აზიასა და აფრიკაშიც კი. ამ მიზნით ისინი იერთებდნენ ანდა იკავშირებდნენ მეზობელ ათეულობით სხვადასხვა ხალხს.

IVს-ის 70-იან წლებში ალანურ ტომებს უჭირავთ უზარმაზარი ტერიტორია ჩრდილო კასპიისპირეთიდან შავზღვისპირეთამდე.

IV საუკუნეში ალანები ჰუნებმა დაამარცხეს.

დიდი ნაწილი ალანებისა წავიდა დასავლეთ ევროპაში, იბრძოდნენ გალიაში (406) და ესპანეთში (411), იქიდან გამოაძევეს ვესტგოთებმა (429), ალანებმა ჩრდილო აფრიკაში “ვანდალების” სახელმწიფოს შექმნაში მიიღეს მონაწილეობა.

ჰუნების შემოსევის გამო ალანების მასიური გადაადგილება მოხდა კავკასიის მთებისაკენ.

აქ ისინი შეერივნენ ავტოქტონურ მოსახლეობას, რომელიც იბერიულ-კავკასიურ ოჯახში შედიოდა. ეთნოშერევის ამ ფაქტით ხსნიან რუსი მეცნიერები არაერთგვაროვნებას ალანური ეთნიკური წრისა, და, ამასთანავე, მატერიალური კულტურისა (- I, გვ. 442).

— ს მიხედვით ალანებს ჩრდილოეთ კავკასიაში ეკავათ დიდი ტერიტორია დაღესტნიდან აზოვის ზღვამდე.

ჩრდილო კავკასიის სტეპებში ჰუნები ხაზარებმა შეცვალეს და ხაზართა შემდეგ ყივჩაღები (половци) მოვიდნენ. ისინი ალანებს ჩრდილოეთიდან ესაზღვრებოდნენ. ალანებს ქართული წყაროები “ოსებს” (“ოვსებს”) უწოდებდნენ, რუსები ასებს (იასებს).

IV-XIII საუკუნეებში ალანები წარმოადგენდნენ მნიშვნელოვან სამხედრო ძალას. იმ დროის დიდი სახელმწიფოები – ბიზანტია, ირანი, არაბთა ხალიფატი და ხაზარეთი ერთმანეთს ექიშპებოდნენ ალანიაში გავლენის მოსაპოვებლად.

IV-XIII საუკუნეებში “ალანური ლაშქარი” მონაწილეობდა სამხედრო საქმეში ბრიტანეთიდან ჩინეთამდე.

VI საუკუნეში (და VII საუკუნის დასაწყისში) ირან-ბიზანტიის ომის დროს კავკასია გაიყო ამ ორ სახელმწიფოს შორის გავლენის ზონებად.

დასავლეთ ალანია – რომელიც იყო ალანური სახელმწიფოებრიობის და კულტურის ცენტრი, ბიზანტიური გავლენის ქვეშ იყო.

VIII-IX საუკუნეში დასავლეთ, ანუ ბიზანტიურ ალანიაში, ყუბანის ზემოწელზე გადიოდა “აბრეშუმის დიდი გზის” მონაკვეთი, რაც ალანიას ბიზანტიასთან აკავშირებდა.

რუსი ისტორიკოსების აზრით, ხაზართა კაგანატის დაქცევის შემდეგ ალანიის ეპარქია გავრცელდა აღმოსავლეთით მდინარე თერგამდე, მოიცვა აღმოსავლეთ ალანიის ოლქები.

XIII საუკუნეში მონღოლთა დაპყრობებმა დაამხო დასავლეთ ალანიის სახელმწიფო წარმონაქმნი.

XIV-XV საუკუნეში თათარ-მონღოლთა ომების შემდეგ და თემურ ლენგის ბრძოლების შედეგად სრულიად შეიცვალა ეთნოპოლიტიკური რუკა ჩრდილო კავკასიისა. გამოჩნდა ახალი ჩერქეზულ და თურქულენოვანი ხალხები, რომლებიც ესახლებოდნენ გაუკაცრიელებულ ალანიაში, ანუ ჩრდილო კავკასიაში. მათ გამოაძევეს გადარჩენილი ალანები ანდა შეერივნენ მათ. მოიტანეს თავიანთი ჩვევები და რწმენა, ხოლო XVIII საუკუნეში მიიღეს მუსულმანობა.

В XIV-XV вв после военных монголо-татарских экспедиции и опусто­шительных походов Тамерлана этнополитическая карта Сев. Кавказа карди­нально изменилась. Новые адыго-тюркоязычные народы переместились в разоренные районы и вытеснив ………… (ПЭ, I, ც. 443).

“XIV-XV საუკუნეებში მონგოლ-თათართა სამხედრო ექსპედიციებისა და ასევე თემურლენგის გამაუკაცრიელებელი ლაშქრობების შემდეგ, ჩრდილო კავკასიის ეთნოპოლიტიკური რუკა კარდინალურად შეიცვალა. ახალი ადიღე-თურქულენოვანი ხალხები გადაადგილდნენ გაუკაცრიელებულ რაიონებში, ნაწილობრივ შეავიწროვეს ალანები ანდა შეერივნენ მათ, მიიტანეს თავიანთი ჩვევები და რწმენა, ხოლო XVIII ს-ში მიიღეს მუსულმანობა” (“პრავოსლავნაია ენციკლოპედია”. ტ. I, მოსკოვი, 2000, გვ. 443, რუს. ენაზე). ამ ადიღეველების შთამომავლებია აფსუები-ადიღურენოვანი ხალხი

ჩერქეზულენოვანი ხალხები (მათ შორის აფსუათა წინაპრებიც) აფხაზეთის საზღვართან გამოჩდნენ მხოლოდ თემურ-ლენგის შემდეგ. ვახუშტის ცნობაც ამავე ინფორმაციის შემცველია

ოქროს ურდოს დამანგრეველმა თემურ-ლენგმა (1336-1405) შემოიყვანა ჩრდილო კავკასიაში ტომები, რომელნიც იქამდე ცხოვრობდნენ კასპიისპირეთ-ყაზახეთში. “სინო-ტიბეტურ-ენისეური ენის” მატარებელი ეს ტომები, შეერივნენ ადგილობრივ ჩრდილოკავკასიურ იბერიულ მოსახლეობას და თანდათანობით ჩამოყალიბდნენ ე.წ. “სინოკავკასიურ” ენების მატარებელ ტომებად.

საფიქრებელია, რომ მკვიდრი ჩრდილოკავკასიელი იბერების (ძველი აფხაზების, სვანების, პირიქითელი რაჭველების (რომელნიც თანამედროვე რაჭის მეზობლად ჩრდილო კავკასიაშიც ცხოვრობდნენ), პირიქითელი ხევსურების, კახეთის მთიულეთის მცხოვრებთა და შემოსული მომთაბარე ტომების (ჩერქეზების, ავარებისა და სხვ.) ურთიერთშერევით ჩამოყალიბდნენ ახალი ხალხები, თავიანთი ახალი ენებით – თანამედროვე ჩერქეზები, ჩეჩნები, ყაბარდოელები და დაღესტნელები და სხვები.

 

„ნომადთა ალანიის სამიტროპოლიტო კათედრა“

ალანიის მიტროპოლიასთან დაკავშირებით “პრავოსლავნაია ენციკლოპედიაში” გამოთქმული უმართებულო მოსაზრება, თითქოსდა მას გააჩნდა თავისი იურისდიქციის საზღვრები და სამღვდელმთავრო კათედრა, უფრო მეტიც, სრულიად უმართებულოდ თანამედროვე ყაზბეგის რაიონი და საერთოდ ისტორიული დვალეთი თითქოსდა ალანიის სამიტროპოლიტოს იურისდიქციაში შედიოდა. სინამდვილეში ალანია იყო, შეიძლება ითქვას, მხოლოდ პირობითი საეკლესიო ოლქი, რომელსაც არ გააჩნდა თავისი ფიქსირებული იურისდიქციის საზღვრები.

მომთაბარე, ნომადური ცხოვრების მქონე ალანთა ტომს გაქრისტიანებამდე მუდმივი საცხოვრებელი არ გააჩნდა. როგორც ცნობილია, იურისდიქციის საეკლესიო საზღვრები ძირითადად ემთხვეოდა სახელმწიფო ადმინისტრაციულს. აქედან გამომდინარე, იმისათვის, რომ ეკლესიას, ამ შემთხვევაში კი სამიტროპოლიტო ოლქს, ჰქონდეს თავისი იურისდიქციის საზღვრები, ის უნდა მდებარეობდეს რაიმე სახელმწიფოებრივ ერთეულში, რომელსაც ეს ეკლესია აღიარებს და მის ადმინისტრაციულ დაყოფას თავისთვის სასურველად მიიჩნევს. ამ მხრივ ალანთა მდგომარეობა სულ სხვაგვარი იყო. მათ XIს-მდე არ გააჩნდათ თავიანთი მუდმივი სახელმწიფო, სხვის, მათი თანაფარდი ერების სახელმწიფოებს თავს ესხმოდნენ და ანადგურებდნენ, შემდგომ იქ დროებით ესახლებოდნენ და ეწეოდნენ მათ მიერ დამორჩილებული ქვეყნების მტაცებლურ ექსპლუატაციას. როცა ამოწურავდნენ მის სასიცოცხლო რესურსებს, იცვლიდნენ საცხოვრისს და სხვა ხალხში, ან სხვა ქვეყანაში გადადიოდნენ და იპყრობდნენ. ამიტომაცაა ნათქვამი კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ერთ დოკუმენტში – “ალანიის მიტროპოლიას სრულიად არა აქვს საკუთარი სამღვდელმთავრო კათედრა, რადგანაც აქაური ხალხი მომთაბარეობას, ნომადური ცხოვრებას ეწევა” (პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, გვ. 259).

პროკოფი კესარიელის და მისი ეპოქის ავტორთა ჩვენებებიდან ჩანს, რომ VI ს-ში დასავლეთ საქართველოს დაპყრობისას ბიზანტიელებს დასახმარებლად ჩრდილო კავკასიიდან მოუწვევიათ ალანები, ისინი დასავლეთ საქართველოს ზოგიერთ რეგიონში გამაგრებულან კიდეც (რისი ანაბეჭდი ტოპონიმიკამ შემოინახა, მაგ. მხარე “ალანია” აფხაზეთში).

ჩანს, ბიზანტიელებს ალანებისთვის გადაუციათ კიდეც ზოგიერთი ციხე-სიმაგრე და რადგანაც ისინი მომთაბარენი იყვნენ, მალევე ალბათ VII ს-ში დატოვეს კიდეც დასავლეთ საქართველო. პროკოფიდან თითქმის ისე ჩანს, რომ ალანების ხელში მის დროს იყო დასავლეთ საქართველოს ციხე-სიმაგრეთა ერთი ნაწილი თვით დღევანდელ გურიამდე. მათ გვერდით ჩანან ქართული ტომები, რომლებიც ებრძოდნენ ერთდროულად ბიზანტიელებსა და ალანებს, რაც ცხადია, საბოლოოდ ბიზანტიელთა გამარჯვებით დასრულდა VI ს-ში.

VIII ს-ში აფხაზთა სამეფოს დაარსების შემდგომ კი, ალანებმა საერთოდ დატოვეს დასავლეთ საქართველო.

აფხაზთა მეფის გიორგი II-ისადმი კონსტანტინოპოლის პატრიარქის თხოვნა, რომ მას ნომადი ანუ მომთაბარე ალანებში ქრისტიანობის შესანარჩუნებლად გამოეჩინა მზრუნველობა – გაგებული იქნა შესაბამისად.

კერძოდ მიუხედავად კონსტანტინოპოლის საეკლესიო ცენტრის დიდი პატივისცემისა მეფე გიორგიმ, ჩანს, არ დააკმაყოფილა თხოვნა ნიკოლზ მისტიკოსისა, რადგანაც ალანიის საეპისკოპოსო ცენტრიც კი, არა ჩრდილო კავკასიაში, არამედ ტრაპეზუნტის მახლობლად იქნა დაარსებულ. მტკიცება იმისა, რომ ალანიის კათედრა თითქოსდა ზელენჯუკის ხეობაში მდებარეობდა (რადგანაც იქ მრავალი ეკლესიის ნანგრევი აღმოჩნდა) – მხოლოდ ვარაუდია.

ჩვენი აზრით, პირიქით, აფხაზთა მეფეებმა ყველა ხერხს მიმართეს, რათა კონსტანტინოპოლს აფხაზეთის მახლობლად, ჩრდილო კავკასიაში კათედრა არ დაარსებინა.

საქმე ისსა, რომ        ტერიტორია მდ. ყუბანამდე ქართული მხარის მიერ საქართველოს ისტორიულ ტერიტორიად განიხილებოდა-კერძოდ ეგროსის წილ ქვეყნად.

უფო მეტი-საქართველოს საპატრიარქო თავის იურისდიქციას ყირიმის ნახევარკუნძულამდე ახორციელებლა.

ეს ასახულია კიდეც საეკლესიო სამართლის ძეგლში-”ბიჭვინთის იადგარში”.

ამ ძეგლის მიხედვით აფხაზეთის საკათალიკოსო თავის იურისდიქციას “კაფამდე” ახორციელებდა (კაფა-შემდგომ ფეოდოსიას ერქვა, ყირიმში, ქერჩთან).

უფლება, რომ მთელი ჩრდილო კავკასია საქართველოს საეკლესიო იურისდიქციაში შედიოდა ქართული წყაროების ცნობით დაუმტკიცებია VI მსოფლიო საეკლესიო კრებას.

ეს უფლება,რომ ჩრდილო კავკასია საქართველოს საეკლესიო იურისდიქციაში შედიოდა-ქართული მხარისათვის რეალობას წარმოადგენდა,ამიტომაც ნიკოლოზ მისტიკოსის თხოვნა მეფე გიორგის მიერ არ იქნა დაკმაყოფილებული, როგორც ითქვა, ეს იქედან ჩანს,რომ ალანიის ეპისკოპოსების კათედრა არა ჩრდილი კავკასიაში, არამედ ტრაპეზუნტთან იქნა დაარსებული.

მეფე გიორგის უარის გამო კონსტანტინოპოლმა ჩრდილო კავკაიაში ალანიის ეპარქია იმჟამად ვერ დაარსა,ამიტიმაც იძულებული გახდა შორეულ ტრაპეზუნტში დაეარსებინა პირობითი, ასე ვთქვათ ვირტუალური საეკლესიო კათედრა–ალანიის ეპარქიის სახელწოდებით-თავისი მღვდელმთავრითა და შტატით. 1084 წელს ის ტრაპეზუნტის ახლოს იყო.           ჩვენი აზრით ის იქამდეც იქ არსებობდა და არა ჩრდილო კავკასიაში.

თანამედროვე ისტორიკოსები უშედეგოდ ეძებენ ჩრდილო კავკასიაში ალანიის ეპარქიის საეკლესიო ცენტრის ადგილსამყოფელს, სინამდვილეში ალანიის მღვდელმთავრები იმთავითვე ტრაპეზუნტთან ერთ-ერთ მონასტერში ისხდნენ, ასე ვთქვათ მოლოდინის რეჟიმში. მათი მოვალეობა იყო როგორმე შეენარჩუნებინათ თავიანთი ვირტუალური კათედრა ხელსაყრელ პოლიტიკურ მომენტამდე.

მათ სასახელოდ უნდა ითქვას, რომ მართალია საუკუნეები ელოდნენ ამ მომენტს მაგრამ ის დადგა- საქართველოს სახელმწიფო დასუსტდა თემურ-ლენგის შემოსევების შემდეგ.

იქამდე, მონგოლ-თათართა მიერ ალანიის სამეფოც დაეცა. ჩრდილო კავკასიის ზღვისპირეთი უკონტროლო ზონად იქცა. მხოლოდ ამის შემდეგ შეძლეს ალანიის მღვდელმთავრებმა ტრაპეზუნტის ოლქიდან აღნიშნულ ზონაში თავიანთი უფლებამოსილების განხორციელება.

ალანიის კათედრას უშუალოდ ალან ხალხთან კავშირი არ ჰქონია. მისი სამწყსო არ ყოფილა ალანი ხალხი. ალანია კონსტანტინოპოლისათვის XIV-XVI სს-ში ერქვა შავიზღვისპირეთს, დაახლოებით ქერჩიდან ტუაფსემდე, რომლის მოუწყობელ პორტებშიც ვაჭრობა იყო გაჩაღებული ჩრდილოკავკასიელი ხალხების საჭიროებისათვის. ამ საუკუნეებში შეიცვალა იქაური მოსახლეობის ეთნოსახე. ჩამოასახლეს ახალი ხალხები-ძირითადად წარმართები და მუსულმანები,მაგრამ მათ სავაჭრო საქონელი ესაჭიროებოდათ. ამ საქონლით კი ქრისტიანი ვაჭრები ვაჭრობდნენ, რომელთაგან აღებული ბაჟის ერთი ნაწილი ტრაპეზუნტთან მდებარე ალანიის სამიტროპოლიტოს სალაროს ავსებდა, რამაც მივიწყებული ალანიის სამიტროპოლიტო წარმოაჩინა ტრაპეზუნტის სხვა კათედრათა შორის. Mაგრამ ეს გაბრწყინება დროებითი იყო-

ოსმალთა მიერ ტრაპეზუნტის იმპერიის დამხობამ აიძულა ბოლო ტრაპეზუნტელი მიტროპოლიტრბი შესულიყვნენ საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში და გურიაში გადმოეტანათ თავიანთი კათედრა. ბოლო ალანიის მიტროპოლიტებს გელათში მჯდომი აფხაზთა კათალიკოსები სვამდნენ თავიანთ კათედრებზე. ეს იყო კანონზომიერი აქტი, რადგანაც აფხაზთა საკათალიკოსოს სამწყსოში, როგორც ითქვა კანონიკურად ვრცელი ტერიტორია შედიოდა კაფადან ვიდრე ტრაპეზუნტის ოლქამდე და, ამის გამო, ისტორიულ ალანიას საქართველოს საპატრიარქოს იურისდიქცია მოიცავდა. ერთი სიტყვით ალანის სამიტროპოლიტოს სამართალმემკვიდრე საქართველოს საპატრიარქოა და არა რუსეთის ეკლესია, როგორც მიიჩნევს “პრავასლავნაია ენციკლოპედია”.

 

ადიღე

ადიღე-თურქულენოვანმა ხალხებმა XIV-XV სს-ში თათარ-მონღოლთა სამხედრო ექსპედიციებისა და თემურ ლენგის გამაუკაცრიელებელ ლაშქრობათა შემდგომ დაიჭირეს ალანიის ტერიტორია, მას შემდეგ, რაც იქიდან გააძევს ანდა შეერივნენ ადგილობრივ მოსახლეობას (-, I, 2000, გვ. 443).

“XIV-XV საუკუნეებში მონგოლ-თათართა სამხედრო ექსპედიციებისა და ასევე თემურლენგის გამაუკაცრიელებელი ლაშქრობების შემდეგ, ჩრდილო კავკასიის ეთნოპოლიტიკური რუკა კარდინალურად შეიცვალა. ახალი ადიღე-თურქულენოვანი ხალხები გადაადგილდნენ გაუკაცრიელებულ რაიონებში, ნაწილობრივ შეავიწროვეს ალანები ანდა შეერივნენ მათ, მიიტანეს თავიანთი ჩვევები და რწმენა, ხოლო XVIII ს-ში მიიღეს მუსულმანობა” (“პრავოსლავნაია ენციკლოპედია”. ტ. I, მოსკოვი, 2000, გვ. 443, რუს. ენაზე). ამ ადიღეველების შთამომავლებია აფსუები-ადიღურენოვანი ხალხი

ადიღეველებს ქართველები უწოდებდნენ ჩერქეზებს (რუსები “კასოგებს”), ამჟამად ცხოვრობენ კრასნოდარის მხარეში. შიდა ეთნიკური ჯგუფებია – აბაძეხები, ბჟედუგები, შაპსუგები, თემირგოელები, ხატუკაეველები, ეგერუკაეველები, გამხეგები, მახოშეველები და ხაკუაჩები – ადიღეველებს აქვთ 4 დიალექტი, ეჭირათ ტერიტორია ტამანის ნახევარკუნძულიდან აფხაზეთამდე, აზოვისპირეთამდე და მდ. ყუბანამდე.

თვითსახელწოდება “ადიღე”, სავარაუდოდ, ირეკლავს ჯიქების ტომის სახელს – “ა-ჯიქ-ა” (а-дыгე). ა-ძიგე (ადიღეველებს აფხაზები “აზიხუ”-ს უწოდებენ). ჯიქები გვხვდებიან სტრაბონის გეოგრაფიაში (XII) და სხვა ბერძენ-ლათინ ავტორებთან.

VI-Xსს ჯიქების სახელი ბიზანტიურ წყაროებში მათი ხსენიება გაქრა.

XIII ს-ში ჩნდებიან ჩერქეზები (косаги), ჩერქეზებსაც ადიღე სახელი ეწოდათ.

ჩემი აზრით, თემურ-ლენგის შემდეგ ჩრდილო კავკასიაში შემოიყვანეს ახალი ტომები ურალ-ციმბირული წარმოშობისა. სინო-ჩინურენოვანი ხალხები ანუ ჩერქეზები (ამ ენათა ჯგუფს განეკუთვნება ჩერქეზულ ადიღეური ენები). მათ ქართველმა უწოდეს სახელი, იმ ძველი ხალხისა, ანუ ჯიქებისა, რომელიც ადრე აქ, მათ მიერ დაკავებულ ტერიტორიაზე ცხოვრობდა. ეს ახალჩამოსახლებული ჩერქეზები, რადგანაც ჯიქეთში დასახლდნენ, ჯიქებად იწოდნენ, შემდეგ კი ეს სახელი ქართველებისაგან გადაიღეს რუსებმა – “ადიგეს” ფორმით.