ახლახან, ჩვენმა მეზობელმა, ჩვენს თვალწინ, გააუქმა ქართულენვნი წირვა-ლოცვა ჩიჩხატურისა და უდაბნოს მონასტრებში, მოტივით, რომ თითქოსდა ისინი არა ქართული, არამედ ალბანური მონასტრები არიან.
ესაა ფაქტი, რომელსაც გულგრილად შეხვდა ქართული საზოგადება.
შეიძლება ვიფიქროთ რომ ჩვენი საზოგადოება ერთგვარად შემზადებული ყავდა ჩვენს მეცნიერებს, რომელნიც დავით-გარეჯას ალბანეთს მიაკუთვნებდნენ მთელი მე-20 საუკუნის მანძილზე, ამიტომაც, ჩვენდა სამწუხაროდ უნდა დავსვათ კითხვა, დავით გარეჯა ალბანეთში მდებარეობდა თუ ქართლში?
ქვემოთ მოყვნილი ამჟამინდელი საინტერნეტო საიტებიც კი გვიმტკიცებს, რომ დავით-გარეჯა თითქოსდა ალბანეთში მდებარეობდა, მაგრამ არსებობს სხვა უამრავი წყარო, რომელიც ამტკიცებს ამ მონასტრების იმთავითვე ქართულენოვნებას, მის ქართულობას. ერთერთი ასეთი უძველესი წყაროა „ასურელ მამათა ცხოვრებანი“, განვიხილოთ ის.
საქართველოს ეკლესიის გამორჩეული წმიდანები, ასურელი მამები, წყაროთა მიხედვით, იყვნენ ეთნიკური ასურელები, მოღვაწეობდნენ სირიის მონასტრებში, სადაც მათ მიიღეს უფლისმიერი ბრძანება, რათა წასულიყვნენ უცხოეთში, კერძოდ კი, ქართლის ქვეყანაში, რათა ქათველთა შორის განემტკიცებინათ სარწმუნოება.
მემეტიანე წერს, რომ იქამდე მათ არც კი სმენოდათ ქართლის ქვეყნის შესახებ და არც ქართული ენა იცოდნენ, რაც აუცილებლად საჭირო იყო ქადაგებისათვის.
ასეთ გამოუვალ დროს მათ მიეცათ ნუგეში უფლის მიერ, კერძოდ კი მათ მიენიჭათ მათთვის უცნობი ენის ცოდნა, ვითარცა სულთმოფენობისას წმიდა მოციქულებს.
კერძოდ, ქართლში გამომგზავრების წინ, ქართული ენის ცოდნა თავდაპირველად მიენიჭა მათ მეთაურს ბერ იოვანეს, რომელსაც შემდგომ ზედაზნელი ეწოდა –
„ნეტარმან იოვანეცა წამსა შინა ისწავა ენა ქართველთა სულისა მიერ წმიდისა“ („ცხორებაი შიოსი და ევაგრესი“, 2005, გვ.109).
ასურელ მამათა ცხოვრებიდან ნათლად ჩანს, რომ სულიწმიდა, რომელმაც ენათა ცოდნის უნარი მიანიჭა წმიდა მოციქულებს, საქართველოს ეკლესიის განმანათლებელთა შორისაც იღვწოდა. ამიტომაც, იოანე ზედაზნელის მემატიანის ცნობით, წმიდა იოანეს, გვარტომობით ასირიელს, საქართველოში გამომგზავრებისას სულიწმიდის მიერ მიენიჭა ქართული ენის ცოდნა – „ნეტარმან იოვანეცა წამსა შინა ისწავა ენა ქართველთა სულისა მიერ წმიდისა“ („ცხორებაი შიოსი და ევაგრესი“, 2005, გვ.109).
სულიწმიდის მიერ ქართული მეტყველების მინიჭება ასურელი მამებისათვის უდიდესი სასწაული იყო იმ დროის მორწმუნეებისათვის. მემატიანე წერს – „ესე სასწაული, ძმანო, მიმსზგავსებულ არს სიონს გარდამოსვლასა სულისა წმიდისასა წმიდათა ზედა მოციქულთა და განყოფასა ენათა ცეცხლისათა, ჭეშმარიტად საკვირველ არს ღმერთი შორის წმიდათა მისთა, რომელმან სულითა წმიდითა წამსა შინა აღატყუა სიტყვითა ზრახვად იოანე, რომელი არცა ოდეს ასმიოდა და არა თუ ესწავა“ … „მოეცა იოანეს ენაი ქართულად მეტყველი“ (იქვე, გვ.29).
ასურელ ამათაგან ნახევარი კახეთში მოღვაწეობდა, კახეთის დიდი ნაწილი კი ამჟამად არასწორად ალბანეთად მიიჩნევა, დავით გარეჯასა და ბოდბესაც კი ალბანეთის ნაწილად მიიჩნევენ, ასეთი არასწორი მსჯელობით მიდიან დასკვნამდე, რომ ასურელი მამების ნაწილი ალბანეთში მოღვაწეობდა დავთ გარეჯელის თუ სტეფანე ხირსელის ჩათვლით.
წყაროები მიუთითებს, რომ ასურელი იყვნენ ქართული ენის (და არა ალბანური ენის!) აღორძინების მამები, მისი უფლისმიერი დამცველ-მეპატრონენი. როცა ვამბობთ, რომ ასურელი მამები იყვნენ ქართული ენის უფლისმიერი, ზეგარდმო ნიშნით აღჭურვილი წმიდანები, გვაქვს შესაბამისი უეჭველი და უძველესი წყაროები, ესაა თვით ამ წმიდანთა ცხოვრებანი.
ვინ იყვნენ ასურელი მამები და რა კავშირი ჰქონდათ მათ ქართულ ენასთან? წარმოშობის მიხედვით არავითარი, მათ საერთოდ არ იცოდნენ ქართული ენა და არც კი სმენოდათ ქართლის ქვეყნის შესახებ, როგორც მოგვითხრობენ მათი ცხოვრებანი.
ამ ცხოვრები მიხედვით, იოანე ზედაზნელი, რომელიც იყო მეთაური და უაღრესად ავტორიტეტული წინამძღვარი ასურელი მამებისა, ეროვნებით ასური იყო, ასურეთში მცხოვრები და იქ დაბადებული. მას გაგონილიც კი არ ჰქონდა იმის შესახებ, რომ არსებობდა ქართველთა ქვეყანა და ქართული ენა.
გამოხდა ხანი, მას მიეცა უფლისმიერი ბრძანება, რომ უნდა ექადაგა ქართველების ქვეყანაში.
მართლაც, ის მოწაფეებთან ერთად შემოვიდა ქართლში და ქართული ენით დაიწყო ხალხის დამოძღვრა.
როგორ? მან შეისწავლა ქართული ენა?
არა, მას საგანგებოდ არ შეუსწავლია ქართული ენა და არც დრო დაუხარჯავს მის შესასწავლად. არამედ, მის მიმართ მოხდა დიდი სასწაული, მის გარშემო მყოფი ადამიანები ამ სასწაულით დიდად შეშინდნენ და ამასთანავე გაკვირდნენ კიდეც.
რა მოხდა?
წმიდანის ცხოვრების თანახმად, უფალმა ინება, რომ როგორც წმიდა მოციქულებს მიეცათ სულთმოფენობისას ენების ცოდნა (საქმე, 2-14), ასევე, სულიწმიდის მიერ, “ერთწამში” ანუ ელვისებური სისწრაფით მიეცა წმიდა იოანე ზედაზნელსაც ქართული ენის ცოდნა.
მისი ამის შესახებ მემატიანე წერს:
“მოეცა იოანეს ენაი ქართულად მეტყუელი… ესე სასწაული, ძმანო, მიმსგავსებულ არს სიონს გარდამოსვლასა სულისა წმიდისასა წმიდათა ზედა მოციქულთა და განყოფათა ენათასა ცეცხლისასა… სულითა წმიდითა წამსა შინა აღატყუა სიტყვათა ზრახვად. იოანე, რომელი არცა ოდეს ასმიოდა, არათუ ესწავა… რომელნი მაშინ მუნ იყვნეს ყოველნი ზარგანხდილნი და განკვირვებულნი ადიდებდეს ღმერთსა, მოქმედსა საკვირველებათასა” (ცხოვრება და მოქალაქობა ღირსთა მამათა ჩვენთა შიოსი და ევაგრესი. 2005 წ.გვ. 29).
მაშასადამე: 1. სულიწმიდის მიერ იოანე ზედაზნელი ქართულად ამეტყველდა; 2. მას ქართული ენის ცოდნა მიეცა “წამსა შინა” ანუ მყისიერად; 3. იოანეს იქამდე არასოდეს უსწავლია ქართული ენა და არც კი სმენოდა მის შესახებ; 4. იოანემ მასშინვე დაიწყო “სიტყვათა ზრახვად” ანუ ის უკვე ქართული ენით წარმოთქვამდა ფრაზებს და საერთოდ ის ქართულად სრულყოფილად ამეტყველდა, მაშასადამე უნარი მიეცა ქართულად ქადაგებისა; 5. ეს უდიდესი სასწაული სხვების თანდასწრებით მოხდა, რამაც მათ შიშის ზარი დასცათ და ამავე დროს გაუკვირდათ; 6. იქ მყოფმა ადამიანებმა მაშინვე დაიწყეს ღმერთის დიდება, რადგანაც სწორედ ისაა “მოქმედი საკვირველებათა” ანუ სასწაული მხოლოდ მისგან მომდინარეობადა; 7. სასწაული თავის არსით იდენტური იყო სულთმოფენობისას “ცეცხლის ენათა განყოფისას” მოციქულებზე სულიწმიდის გარდამოსვლისა და მათი სხვადასხვა ენაზე ამეტყველებისა (ცხოვრება და მოქალაქობა ღირსთა მამათა ჩვენთა შიოსი და ევაგრესი. 2005 წ. გვ. 29).
აღსანიშნავია, რომ იოანე ზედაზნელის აღნიშნული სასწაულის დროს მის გვერდით იყო მისი მოწაფე შიო მღვიმელი, სასწაულის მნიშვნელობა გაორკეცდა იმით, რომ შიო მღვიმელზეც გადმოვიდა მადლი სულიწმიდისა და ისიც ამეტყველდა ქართულად. მისი ცხოვრების აღმწერი წერს, რომ შიო მღვიმელი “იყო ნათესავით ასური… ოდეს იოანე, მოძღვარი მისი, უწყებითა ღმრთისაითა ქვეყანად ქართლისა მიიწია, ესეცა ნეტარი მისთანავე მოგზაურ იქმნა და მისთანავე მოციქულებრივი ქადაგებაი აღასრულა, რომელთა ღმერთმან მისცა ენაი ქართულად მეტყუელი” (ხსენებაი საკვირველმოქმედისა წმიდისა მამისა შიოსი. 2005 წ.გვ. 113).
მაშასადამე შიო მღვიმელი 1. იყო ეთნიკურად ასური; 2. მისი მოძღვარი იოანე “ღმრთის უწყებით” მოვიდა საქართველოში; 3. იოანემ და შიომ აღასრულეს მოციქულებრივი ქადაგება; 4. მათ ღმერთმა უბოძათ ქართული ენის ცოდნა – “რომელთა ღმერთმან მისცა ენაი ქართულად მეტყუელი”.
აღნიშნულთა გარდა, არსებობს აგრეთვე შიო მღვიმელის მოკლე ცხოვრებაც, რომელშიც კერძოდ ნათქვამია – “წარმოემართნენ წმიდანი და მოვიდნენ ქართლად… კათალიკოზსა ევლავიოზს გამოეცხადა ანგელოზი უფლისაი და აუწყა მოსვლა მათი და წინა მიეგებოდა… ნეტარმან იოანეცა წამსა შინა ისწავა ენა ქართველთა სულისა მიერ წმიდისა” (ცხოვრებაი შიო მღვიმელისა მოკლედ ნათქვამი. 2005 წ.გვ. 107).
“მოკლე ცხოვრებაც” იმასვე იმეორებს, რომ იოანე ზედაზნელმა “წამსა შინა ისწავა ენა ქართველთა სულისა მიერ წმიდისა”.
ამ ცხოვრებათა შეჯერებით ნათელი ხდება, რომ იოანე ზედაზნელმა, შიო მღვიმელმა და ჩანს სხვა მამებმაც ღმრთის ნებით, სულიწმიდის მიერ მყისიერად მიიღეს ცოდნა ქართული ენისა და ღმერთის უწყებით გამოემართნენ საქართველოში, ხოლო “ანგელოზი უფლისა” აფრთხილებდა და ამზადებდა სათანადო პირებს მათთან შესახვედრად. მართლაც, ეს გამორჩეული სასწაული ერთგვარი გამეორებაა სულთმოფენობის სასწაულისა, როდესაც აღდგომიდან 50-ე დღეს სულიწმიდის მიერ მოციქულები ამეტყველდნენ სხვადასხვა ენებზე. ოღონდ ამ შემთხვევაში საუკუნეთა შემდგომ, როგორც მემატიანე წერს, ასურელმა მამებმა სულიწმიდის ძალით შეისწავლეს ქართული ენა. ცხადია, ეს მომენტი აცვიფრებდა ძველ ქართველ მამებს და უნერგავდა თვალსაზრისს ქართული ენის განსაკუთრებულობის შეასხებ. ასურელ მამათა აღნიშნული ცხოვრებანი წარმოადგენდნენ ოფიციალურ საკითხავებს, რომელნიც ეკლესიებში ხმამაღლა იკითხებოდა წირვა-ლოცვების სათანადო მომენტების დროს. მრევლს ოდნავადც კი ეჭვი არ ეპარებოდა მოსმენილის სინამდვილეში. ეს ამბავი ნამდვილად მოხდა, ასე რომ არ ყოფილიყო არც აღწერდნენ და არც მიიჩნევდნენ ღმერთის სადიდებელ საკვირველ სასწაულად. საზოგადოდ ლოცვის ენას ძველ ქრისტიანულ სამყაროში განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭებოდა, რადგანაც “ახალი აღთქმის” ქადაგებათა ენა ღვთიური ნიშნით იყო აღბეჭდილი. ეს საგანგებოდ ეუწყათ სულთმოფენობისას მოციქულებსა და შესაბამსად პირველქრისტიანებს, “აღივსნენ ყოველნი სულითა წმდითა და იწყეს სიტყვად უცხოთა ენათა ვითარცა სული იგი მისცემდა მათ სიტყვად (საქმე, 2,4).
ამით მოიხსნა ის ენობრივი ბარიერი, რომელიც პირველმქადაგებელ მოწაფეებს შესაძლოა შეხვედროდათ, როცა ისინი წავიდნენ დასამოძღვრად წარმართებისა მთელ მსოფლიოში.
ასეთი ენობრივი ბარიერი ელოდათ ასურელ მამებსაც საქართველოში, მაგრამ, როგორც ითქვა, სულიწმიდის მიერ მიეცათ არა ზოგადად ცოდნა სხვადასხვა ენებისა, არამედ კონკრეტულად, მხოლოდ ქართული ენისა. ქართული ენის ასეთი გამორჩევა უფლის მიერ, რაც იყო თვალხილული ფაქტი, ქართველ მრევლს, ცხადია, სიამაყით აღავსებდა. აღიწერება ისეთი მომენტიც, როცა მაგალითად ქართლის კათალიკოსი შეეგება ასურელ მამებს ასურული ენით, მაგრამ მათ ქართულად უპასუხეს. ასურელი მამები ქართულენოვანი მქადაგებლები იყვნენ, უფრო მეტიც, ქართულენოვანი მწერლებიც კი, მხედველობაში გვაქვს შიო მღვიმელის ქართულენოვანი ლექსები, ჩანს ეს მომენტიც აძლიერებდა ქართველ მამებს, მათ შორის კირიონ I კათალიკოსს, რომელმაც წამოიწყო დიდი საეკლესიო მოძრაობა გუგარქში ქართული ენის თავის უფლებებში აღსადგენად.
ჩვენში, ბოლო საუკუნეში, დამკვიდრდა თვალსაზრისი, რომ ასურელი მამების ქართულენოვნება გამოწვეული იყო იმით, რომ თითქოსდა, ისინი იყვნენ ეთნიკური ქართველები და ცხოვრობდნენ ჩრდილო მესოპოტამიაში, ამ არასწორ თვალსაზრისს, როგორც ვთქვით, აბათილებს ასურელ მამათა ცხოვრებანი.
ასურელი მამები საქართველოში სირიიდან ჩამოვიდნენ, მოღწეულია მათი ცხოვრებანი, საუკეთესო წყაროები საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიისათვის,
ისინი ლეონტი მროველის თხზულებამდე გაცილებით ადრეა დაწერილი. „ასურელ მამათა ცხორებანი“ აღმოჩნდა სინას მთის ხელნაწერთა შორისაც ამ ბოლო წლებში. ისინი მე-10 საუკუნემდეა შედგენილი,
ამის აღნიშვნა საჭიროა იმისათვის, რათა გავარკვიოთ მათი „ცხოვრების“ მიხედვით, თუ ასურელი მამები რომელ ქვეყანაში ჩამოვიდნენ – ქართლში, ჰერეთში ალბანეთში თუ კამბეჩანში.
მათ ცხოვრებებში სრულიად ნათლად წერია, რომ ისინი გამოემგზავრნენ ქართლში იმის შემდეგ, რაც მათ თვით უფალმა ღმერთმა უბრძანა რომ ქართლში უნდა ჩამოსულიყვნენ და არა სხვა რომელიმე კავკასიურ ქვეყანაში.
საქმე ისაა, რომ ამჟამად, მაგალითად, მიჩნეულია, რომ სტეფანე ხირსელი ანუ სტეფანე ქიზიყელი, თითქოსდა კამბეჩანში ქადაგებდა, რადგანაც ხირსა კამბეჩანის ნაწილად მიაჩნიათ, ასევე დავით გარეჯელი თითქოსდა ჰერეთში ანუ ალბანეთში ქადაგებდა, რადგანაც გარეკახეთის უდაბნო ამჟამად ჰერეთად (ალბანეთად) მიაჩნიათ, აბიბოს ნეკრესელიც, თითქოსდა ჰერეთში ქადაგებდა (შესაბამის საიტზეც, ქიზიყის ხირსას, სადაც სტეფანე ხირსელი ჩამოვიდა, კამბეჩანის პუნქტად მიიჩნევენ, ხოლო საგარეჯოს, სადაც დავით გარეჯელი იღწოდა ჰერეთად ანდა ალბანეთად).
მსგავსი ფაქტების გამო, ისმის კითხვა, მათი ცხოვრების მიხედვით სად ქადაგებდნენ ასურელი მამები, იბერიაში? ალბანეთში? ან იქნებ კამბეჩანში ანდა ჰერეთში?
პასუხი ასეთია –
მათი ცხოვრება აღწერს, რომ მათ მიიღეს ბრძანება ღვთისაგან რათა წასულიყვნენ ქართველთა ქვეყანაში, ქართლში და არა ალბანეთში ანდა კამბეჩან-ჰერეთში. შესაბამისად ისინი ჩამოვიდნენ ქართლში, კახეთი კი ქართლის ქვეყნის ნაწილი იყო.
არსენ ქართლის კათალიკოსის კვლევაზე დაყრდნობით, ქართლის ცხოვრება წერს – იოანე (ზედაზნელი) ასურეთში უდაბნოში მოღვაწეობდა „მუნ ბრძანება მოიღო ანგელოზისა მიერ, რათა ათორმეტი მოწაფითურთ თვისით წარვიდეს ქართლად“ (ქ.ც. 1. 1955, გვ.208).
(„იოანემ ღვთისაგან მიიღო ბრძანება, რომ თავის მოწაფეთაგან გამოერჩია თორმეტი, წასულიყვნენ ქართველთა ქვეყანაში, მეუწყა ღვთისაგან: ვნახე ყოვლადწმიდა დედოფალი ღვთისმშობელი, რომელმაც მიბრძანა, რათა თქვენგან გამოვარჩიო თორმეტი და წავიდე ქართველთა ქვეყანაში შემდეგ დაადგნენ ქართლისაკენ მიმავალ გზას“ (http://saunje.ge/index.php?id=101&option=com_content&lang=en“).
კახეთი ითვლებოდა ქართლის ნაწილად, იგივე ქართლად, ამიტომაც ქართლის ქვეყანაში ჩამოსული ასურელი მამების ნახევარი საქადაგებლად და სამოღვაწოდ დაემკვიდრა კახეთში, როგორც ითქვა, კახეთ იგივე ქართლად მიიჩნეოდა, ქართლის ნაწილად.
ამიტომაც ის ტერიტორია, სადაც მათ იქადაგეს, მათ შორის გარეჯა თუ ხირსა, იყო ქართლი! და არა ჰერეთი, კამბეჩანი ანდა ალბანეთი.
ამის დაწერა საჭიროა, რადგანაც, მაგალითად, ქართული საიტი „კამბეჩანი“ წერს, რომ „კამბეჩანი ქიზიყია და ის ალბანურ ტომთა გაერთიანებაში ივარაუდება“, https://ka.wikipedia.org/wiki/კამბეჩოვანი 19.01.2021, აქ კი სტეფანე ხირსელი და ასურელი მამები ქადაგებდნენ ! მასასადამე ამ საიტის მიხედვით ისინი ალბანეთში ქადაგებდნენ, ეს აზრი კი არასწორია.
არასწორ ცნობას იძლევა საიტი -„კამბეჩოვანი, კამბეჩანი, კამბეჩიანი დღევანდელი ქიზიყი“.
ეს საიტი წერს – „ანტიკურ წყაროებში მოხსენებულია სტრაბონთან (ძვ.წ.I-ახ.წ. I სს.) როგორც კამბისენე. კამბეჩოვანი ძველი ჰერეთის ნაწილი იყო მოიცავდა უფრო დიდ ტერიტორიას, ვიდრე დღევანდელი ქიზიყი, კერძოდ ტერიტორიას ალაზნის ქვემო წელსა და მტკვარს შორის…ცენტრი ხორნაბუჯი. ვარაუდობენ, რომ უძველეს ხანაში კამბეჩოვანი ალბანურ ტომთა კავშირის გაერთიანებაში შედიოდა. აქ ერთმანეთს ემიჯნებოდნენ იბერიელები (აღმოსავლეთ ქართველები), ალბანელები და სომხები…XV საუკუნის დასაწყისიდან კამბეჩოვანი ქიზიყად იწოდება, გვიან შუა საუკუნეებში შეერწყა კახეთს.
https://ka.wikipedia.org/wiki/კამბეჩოვანი19.01.2021
მსგავს საიტებსა და კვლევებს ეწინააღმდეგება ასურელ მამათა ცხოვრებათა ცნობები.
12 ასურელი მამიდან 6 კახეთში მოღვაწეობდა, კახეთში ანუ იბერიაში და არა ალბანეთ-ჰერეთში.
„ზედაზნის მთაზე დავანებული მოწაფეები იოანემ…განუტევა საქადაგებლად სხვადასხვა მხარეს. „ზენონ და სტეფანე წარვიდნენ კახეთს და მოვლეს იგი ქადაგებითა ღუთისათა“.წმ. სტეფანემ „აღაშენა სამყოფელი თჳსი ხირსის სოფლის ახლოს, სახელსა ზედა წმ. სტეფანესა“. ხირსა ქიზიყის მხარეშია…„შემდეგ მრავალს მოუღუაწებია ქვემო კახეთს“, http://www.orthodoxy.ge/tveni/ianvari/28-stefane.htm
ზენონ იყალთოელი, აბიბოს ნეკრესელი, იოსებ ალავერდელი, ანტონ მარტყოფელი, დავით გარეჯელი, სტეფანე ქიზიყელი ანუ ხირსელი, მუდამ ქართველ და არა ალბანელ წმიდანებად მიიჩნეოდა, რასაც უკვე ეჭვის ქვეშ აყენებს ჩვენი ზოგიერთი ისტორიკოსი, მით უმეტეს, როგორც გულისტკივილით აღინიშნა, მათ ბოდბეც კი ალბანელების ქალაქად მიიჩნიეს.
შეცდომაა, როგორც აღინიშნა, გავრცელებული და დაბეჯითებული მტკიცება, იმისა, რომ თითქოსდა კამბისენე, კამბეჩანი მდებარეობდა დღევანდელი ქიზიყის ადგილას, ეს არაა სწორი მოსაზრება.
არა, სინამდვილეში, რასაც მე-7 საუკუნის სომხური გეოგრაფიაც ამტკიცებს, კამბეჩანი მდებარეობდა მტკვრის ხეობაში, კერძოდ კი, ამჟამინდელი მინგეჩაურის წყალსაცავის ადგილას, ხოლო ქიზიყი მის ჩრდილოეთით, მის მეზობლად მდებარეობდა.
დავით გარეჯელისა და სტეფანე ქიზიყელის ანუ ხირსელის ცხოვრებანი აჩვენებს, რომ ქიზიყი არ ყოფილა ნაწილი კამბეჩანისა ანუ კამბისინესი.
მხოლოდ საუკუნეთა შემდეგ, რაც ასურელმა მამებმა კახეთში იღვაწეს, კერძოდ კი, მე-9 საუკუნეში, სამხრეთ კახეთი მიიტაცა შექის სამეფომ (ანუ ჰერეთმა).
აი, ამის, ანუ მე-9 ს. შემდეგ, სამხრეთ კახეთს, ჰერეთის მიერ მიტაცების გამო, გარკვეული დროით, ჰერეთსსაც უწოდებდნენ, რაც ასახულია ვახუშტისთან.
მაშასადამე, ეს ასურელი მამები მე-6 ს.-ში კახეთში იღწოდნენ და მტკიცე ბურჯად ედგნენ წმიდა ქალკედონურ სარწმუნოებას.
მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე